1517 йили Усмоний турклар томонидан Мисрга ҳанафий мазҳаби киритилади. Ҳозирги кунда суд маҳкамаларида шахсий мақом борасида ҳанафий мазҳаби татбиқ этилсада, кўп мисрликлар, айниқса, қишлоқ жойларда ўз диний урф-одатларида шофеъий анъаналарига содиқ қолганлар. Фаластин ва Иорданиянинг аксарият мусулмонлари, Сурия, Ироқ, Ҳижоз, Покистон, Ҳиндистон, Индонезия ҳамда Эрон ва Ямандаги сунний мусулмонлар ҳам шундай қиладилар.
Шофеъий мазҳаби мураккаб мантиқий таҳлилни талаб қилувчи Ҳанафий мазҳабидан ва Мадина фиқҳий мактабининг ҳуқуқий мажмуасини тўлиқ билишни талаб қилган Моликий мазҳабидан фарқ қилади. Айнан мана шу бу мазҳабнинг Сурия, Ироқ ва Мисрда чуқур илдиз тарқалишига ва мусулмон давлатларига ёйилишига имкон берди.
Ҳанбалийлик тарқалган ҳудудлар ХХ аср Саудлар оиласининг ҳукумат тепасига қайтиши Саудия Арабистонида ҳанбалий мазҳабини расмий мазҳаб сифатида таъсис этилишига олиб келди. Шунингдек, ҳанбалийлик Қатарда расмий мазҳаб ва Фаластин, Сурия, Ироқ ва яна бошқа жойларда ўз издошларига эга.
Хулоса қилиб айтганда тўрт фиқҳий мазҳаблар юқорида таъкидлаганимиздек, баъзи жузъий масалалардагина фарқланадилар холос. Шунингдек бир фиқҳий мазҳаб ичида ҳам турли фикрлаш кенг миқёсда йўлга қўйилган. Мисол учун Ҳанафий мазҳабида баъзи масалаларда Имом Абу Ҳанифанинг шогирдлари у кишининг фатволаридан бошқача фатво чиқарганлар ва шогирднинг фатвосига амал қилинган.
Лекин, фуқаҳоларнинг бу фикр эркинликлари зулм ва жавр ила баъзи кишилар томонидан ихтилоф, деб номланган. Аслида бу иш ихтилоф эмас, кўпфикрликдир. Масалани ҳал қилишда афзал ва осон йўлни танлашга уринишдир. Айни пайтда бу кўпфикрлилик юксак одоб доирасида бир бирини ҳурмат қилган ҳолда йўлга қўйилган. Мунозара одоблари ишлаб чиқилган ва бу бобда китоблар ҳам битилган. Буларнинг ҳаммаси фикр ва сўз эркинлигининг самарасидир.
Мазҳабсизлар Қуръони карим ва суннатдан шаръий ҳукмларни чиқаришда ўзларининг қадимги маслакдошлари бўлмиш “Зоҳирийлик” мазҳабининг йўлини тутганлар. Ҳеч ким мазҳабларни фақат шу тўрт мазҳабга чеклаб қўймаган, балки тарихий шароит шуни тақозо қилган. Мазҳаблар орасидаги ихтилоф ақидавий ихтилофлар каби шариат ман этган ихтилоф эмас, аксинча улар мусулмонлар учун раҳмат. Бу ихтилофлар саҳобий ва тобеъийлар орасидаги ихтилофларнинг узвий давомидир.
Мазҳаб имомларининг саҳиҳ ҳадис ҳақидаги гаплари Имом Бухорий ва Муслим каби саҳиҳ ҳадислар тўпламида мазҳабга тўғри келмайдиган масалаларда мазҳабни ташлаб, ҳадисга эргашиш керак дегани эмас, бу гаплар фақат жуда ҳам кам кишилар бажара оладиган шартларга жавоб бера оладиган мазҳаб ичидаги мужтаҳидларга ва мутлоқ мужтаҳидларга қаратилган.
Мазҳабсизлик жамият ҳаётида ихтилоф ва жанжалларни келтириб чиқаради ва бунинг натижасида турли радикал оқимларга мойил “кадрлар” етишиб чиқади. Бирдамлик ва барқарорликка салбий таъсир этади. Бугунги кунда мазҳабсизликнинг олдини олишнинг маънавий, диний ва маърифий асосларига алоҳида аҳамият бериш лозим.
Абдуллоҳ Саматов