ТАСАВВУФНИНГ МАЪНОСИ
Тасаввуфнинг ўзи кишилар орасида турли тортишувларга сабаб бўлгани каби, бу сўзнинг луғавий маъноси ҳам аҳли тасаввуфнинг ва бошқаларнинг орасида анчагина мунозараларга сабаб бўлган. «Тасаввуф» сўзи қайси ўзакдан олингани ва ундан кўзланган маъно ҳақида бир қанча фикр-мулоҳазалар айтилган. Бинобарин, «суфий» («сўфий») сўзи ҳақида ҳам худди мана шу ҳолни кўрамиз. Зотан, бу икки сўз ва маъно бир-биридан ажралмас нарсалардир. Келинг, ана шу мулоҳазаларнинг баъзилари билан танишиб чиқайлик.
Аммо бу фикрга қарши тарафдагилар: «Агар «суфий» сўзининг асли суффа бўлганида, араб тили қоидасига биноан уни «суффий» дейиш керак эди», дейишади. Шунинг учун «суфий» сўзи «суффа» сўзидан олинган, дейиш тўғри бўлмайди.
Аммо луғат уламолари бу фикрни ҳам рад этадилар. Чунки сафга нисбат берилса, «саффий» дейилиши керак эди.
Аммо бу талқин ҳам қабул қилинмаган. Чунки Исломда бошқа диндагиларни ўзига ўрнак қилиб олиш мумкин эмас. Суфа ибн Удд жоҳилият даврида фаолият кўрсатган.
Аммо кўпчилик бу фикрни ҳам рад этади. Уламоларнинг фикрича, «Сафо» сўзининг «суфий» (сўфий) бўлиб қолиши луғат илми жиҳатидан ҳам, мантиқ жиҳатидан ҳам тўғри келмайди.
Жун майин бўлмагани учун ҳам барча асрларда обидларнинг хос кийими ҳисобланган. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг обидликлари ҳақида сўз борганда ҳам «Ул зот жун кийим кияр эдилар» деган ривоят келтирилади.
Ҳасан Басрий розияллоҳу анҳудан қилинган ривоятда: «Бадр уруши қатнашчиларидан етмиштасини кўрганман, барчасининг кийими фақат жундан эди», дейилган.
Абу Сулаймон Дороний бу ҳақда қуйидагиларни айтади: «Жун зуҳднинг аломатларидан биридир. Кимнинг қалбида беш дирҳамлик жун кийиш рағбати бўлса, уч дирҳамлик жун кийиши лозим эмас».
Кўпчилик мутахассислар ушбу охирги қавлни қабул қилганлар.
ТАСАВВУФНИНГ ТАЪРИФИ
«Сўфий» ва «тасаввуф» сўзларининг луғавий маънолари ҳақидаги тортишув уларнинг истилоҳий маъноси борасида ҳам давом этади.
Муҳаммад Юсуф Мусо таҳқиқ қилган «Ал-ақийда ваш-шарийъа фил Ислом» китобида зикр қилинишича, Никольсон ҳижрий бешинчи асргача битилган асарлардан тасаввуфнинг етмиш бешта таърифини топган.
Абдул Қоҳир Бағдодий ишончли тасаввуф қутбларининг таълифотларидан мингга яқин таърифни топган.
«Қавоидут-тасаввуф» китобида зикр қилинишича, машҳур тасаввуф шайхи Аҳмад Зарруқ раҳматуллоҳи алайҳи икки мингга яқин таърифни келтирган. Уларнинг ҳаммаси Аллоҳ таолога содиқ таважжуҳ қилиш маъносидадир.
Аҳли тасаввуфнинг ўзлари унинг таърифидаги бундай хилма-хилликни яхшилик аломати деб биладилар. Замондош тариқат шайхларидан Мисрдаги «Ашийраи Муҳаммадия» тариқатининг бошлиғи, фазилатли шайх Муҳаммад Закий Иброҳим ҳазратлари бу ҳақда қуйидагиларни айтадилар:
«Тасаввуфнинг таърифидаги ихтилофга келсак, у кишиларнинг сулук даражаларидаги мартабаларига оиддир. Уларнинг ҳар бири ўз эҳсосини ўз мақомида таржима қилгандир. Бу билан ўзидан бошқанинг мақомига қарши чиққан ҳисобланмайди, чунки ҳақиқат биттадир. У катта боққа ўхшайди. Ҳар бир солик бир дарахтнинг остида туриб, ўша дарахтни васф қилгандир. Бу зинҳор, боғда бундан бошқа дарахт йўқ, дегани эмас. Таърифлар қанчалик ихтилофли бўлмасин, уларнинг барчаси покланиш ва тақво мартабасига етиб боради».
Тасаввуф ҳақидаги таърифлардан намуналар:
Юқорида зикр этилган таърифлар билан бир қаторда «тасаввуф» сўзи ва унга боғлиқ лафзлар қадимги луғат илми усталари томонидан синчковлик билан ўрганилганини ҳам эслаб ўтмоғимиз лозим.
Жумладан, «Ал-мўъжам ал-васийт» номли луғат китобида бу ҳақда қуйидагилар келтирилган:
«Саввафа фулонан» – «фалончини сўфийлардан санади», дегани. «Тасаввафа фулонун» – «фалончи сўфий бўлди», дегани.
Тасаввуф сулук тарзи бўлиб, унинг асоси нафс пок ва руҳ олий бўлиши учун содда ҳаёт ва фазилатлар ила зийнатланиб яшамоқдир.
Тасаввуф илми – сўфийлар эътиқод қиладиган нарсалар ва ўз жамоаларида ҳамда ёлғиз қолганларида ушлайдиган одобларидир. Сўфий – тасаввуф йўлига эргашган одамдир».
Энди сўфийнинг васфида келган таърифлардан энг машҳурларидан бирини келтирайлик.
Шайх Шиҳобуддин Абу Ҳафс Умар ибн Муҳаммад ас-Суҳравардий раҳматуллоҳи алайҳи сўфийни қуйидагича таърифлайдилар:
«Сўфий ҳар бир нарсани ўз жойига қўядиган, вақтлар ва ишларни илм ила тадбир қиладиган, халқни ўз мақомига қўядиган, Ҳақнинг амрини ўз жойига қўядиган, беркитилиши лозим бўлган нарсани беркитадиган, очилиши лозим бўлган нарсани очадиган ва ишларни ҳузури қалб ила, сиҳҳати тавҳид ила, камоли маърифат ила, риояти сидқу ихлос ила ўз ўрнида адо этадиган шахсдир».
ТАСАВВУФНИНГ МАНБАИ
Кишилар ўртасида «Тасаввуф қаердан келиб чиққан?» деган саволга жавоб беришда ҳам жуда кўп қарашлар мавжуд. Бу борада тасаввуфнинг тарихини ўрганган тоифалар турли фаразларни айтганлар.
Баъзи шарқшунослар: «Тасаввуф аслида юнонча «суфис» сўзидан олинган, мусулмонлар юнон маданиятидан кўп нарсаларни, жумладан, тасаввуфни ҳам олганлар», дейдилар.
Аммо бу гапни нафақат мусулмонлар, балки бошқа шарқшунослар ҳам рад этадилар. Чунки юнонча «суфис» «син» ҳарфи билан бошланади, сўфий эса «сод» ҳарфи билан.
Аммо бу гапнинг ҳам ишончли далили йўқ. Бу гапни айтганлар баъзи бир зоҳирий нарсалардан ўзларича хулоса чиқариб айтганлар, холос.
Уларга: «Бир кишининг аслига қараб катта бир илм ёки мазҳабга баҳо берилмайди, воқеликка қараш керак», дейилади. Чунки барча исломий илмлар ва мазҳабларнинг кўзга кўринган намояндалари араб бўлмаган турли халқларнинг вакилларидир.
Бундай эътирозларга тасаввуф тарафдорлари батафсил жавоб берадилар. Қуръони Каримда ҳам, ҳадиси шарифда ҳам «тасаввуф» сўзи бирор марта зикр қилинмагани унинг исломий илм эмаслигига далил бўла олмайди. Чунки Қуръони Карим билан ҳадиси шариф луғат қомуси ҳам, илмларнинг таърифини келтирадиган таърифнома ҳам эмас. Қолаверса, бошқа исломий илмларнинг номи ҳам бу икки масдарда келмаган. Қуръон ва суннатда номи келмаган нарсани инкор қилаверсак, жуда кўп нарсадан воз кечишимизга тўғри келади.
Биринчи даврда айнан «тасаввуф» сўзи ишлатилмаган бўлса ҳам, унинг маъноси бўлган. «Тасаввуф ҳижрий учинчи асрдан кейин чиққан» деган гап мутлақо нотўғри. Балки бу сўзни катта тобеъинларнинг ўзлари ишлатганлар.
Мисол учун, тобеъинларнинг энг катталаридан бўлган, кўплаб саҳобийларни кўрган имом Ҳасан Басрийдан қилинган ривоятда: «Тавофда бир сўфийни учратиб қолдим. Унга бир нарса берган эдим, қабул қилмади ва: «Менда тўрт чақа бор, ана шу кифоя қилади», деди», дейилган.
Шунингдек, катта тобеъинлардан бўлган Суфёни Саврий раҳматуллоҳи алайҳидан «Агар Абу Ҳошим Суфий бўлмаганда, риёнинг дақиқ маъносини билмаган бўлардим», деганлари ривоят қилинган. Бундан «тасаввуф» сўзи ва маъноси ҳижрий биринчи асрдаёқ маълум ва машҳур бўлгани билинади.
Қарши тараф эса тасаввуф аҳлининг Қуръон ва Суннатга хилоф фикрлари, ишлари ва тасарруфларини мисол келтириб, бу гапни рад этадилар.
Шунда тасаввуф тарафдорлари турли омилларга кўра бу нарсада ҳам баъзи шахслар томонидан хатолар бўлгани ҳамда Қуръон ва Суннатга хилоф иш қилганлари, гарчи ўзларини тасаввуфга мансуб десалар ҳам, аслида тасаввуфдан йироқ эканликларини айтадилар. Улар Ислом ақийдаси ва шариатига хилоф бўлган ҳар бир нарса тасаввуфга мутлақо бегона эканини таъкидлашдан чарчамайдилар.
Бу ҳақда замондошимиз, аҳли тасаввуф намояндаларидан, Мисрдаги «Ашийраи Муҳаммадия» тариқати шайхи Муҳаммад Закий Иброҳим жаноблари қуйидагиларни айтади:
«Ушбу ақийда ва шариатга бегона бўлган фалсафаларнинг аҳли қибла тасаввуфига ҳеч алоқалари йўқ. Уларни бизга қарши ҳужжат қилиб келтириш ҳақни ботил ила аралаштиришдир. Бировнинг гуноҳи туфайли бошқани айблаш пасткашликдир. Мазкур фалсафий қараш ила машҳур бўлганлар ва тасаввуфга нисбат берилганлар ўнтадан ошмайди. Улар ўтдилар ва унутилдилар. Уларнинг фалсафасига эътиқод қилувчилар қолмади».
Шу ерга келганда муҳаққиқ уламолар ҳам, аҳли тасаввуфнинг ўзи ҳам тасаввуфни иккига – Сунний тасаввуф ва фалсафий тасаввуфга тақсимлашларини яхшилаб билиб олмоғимиз лозим.
Фалсафий тасаввуфни барча – тасаввуфга қаршилар ҳам, аҳли тасаввуфнинг ўзлари ҳам қоралайдилар ва инкор қиладилар. Аммо Қуръон ва Суннатга асосланган сунний тасаввуфни ҳамма қўллайди.
Фалсафий тасаввуф кейинчалик пайдо бўлиб, турли фалсафалар таъсири остида Исломга бегона бўлган фикр ва эътиқодларни олға сурган. Бундай тасаввуфнинг кўзга кўринган намояндалари Муҳйиддин ибн Арабий, Мансур Халлож ва бошқалар бўлиб, улар ваҳдатул вужуд, ҳулул ва иттиҳод каби фалсафаларни ўртага ташлаб, катта ихтилофларга сабаб бўлганлар.
Бу йўналишни ҳамма танқид қилган ва ҳозирда у ўз издошларига эга эмас. Шу билан бирга, бу масала бизнинг ушбу китобимизнинг мақсадига кирмайди. Шунинг учун фалсафий тасаввуф ҳақида гапириб ўтирмай, асл мақсадга ўтамиз.
КЕЙИНГИ МАВЗУ:
Сунний тасаввуф
Бир кунда беш вақт намозни ўз вақтида адо этинг! Тўғри дастлаб, бир маҳал, кейин икки, уч қилиб кўпайтираётган бўлишингиз мумкин. Бироқ беш маҳал намоз ҳар бир мусулмон зиммасидаги фарздир.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Муъоз ибн Жабал розияллоҳу анҳуни Яманга жўнатаётиб: “Аллоҳ таоло беш маҳал намозни ҳар бир банданинг зиммасига фарз қилганини етказгин”, деб алоҳида таъкидлаганлар.
Демак, бир кунда беш маҳал намоз фарздир. Икки ёки уч маҳал эмас.
Барчамизга яхши маълумки, бирорта эшикни очиш учун албатта калит керак. Худди шунингдек, Жаннатга кириш учун ҳам калит талаб этилади. Агар жаннатга киришни истасангиз сизга калит керак бўлади. Ахир бу дунёда ҳам эшикдан кириш учун калит керак бўляптику.
Ҳар бир калитда ўзининг тишлари бўлади. Тасаввур қилиб кўрингчи, калитингизнинг бир тиши бўлмаса нима бўлади? Истасангиз синаб кўринг, калитингиз тишидан биттасини синдириб, очишга уриниб кўрингчи? Эшик очилармикин? Ваҳоланки, калитда биргина синган тишдан бошқа яна бир қанча бутун тишлар бор.
Яна бир мисол. Айтайлик, бир танишингизга қўнғироқ қилмоқчи бўлсангиз, унинг рақамини терасиз. Бордию биргина рақамни нотўғри терсангиз, сиз яқин одамингиз билан гаплаша олмайсиз, тўғрими?
Демак, Жаннатга тушишни истар экансиз сиз беш маҳал намозни ўз вақтида адо этишингиз керак экан.
Намоз вақти кирганда юмшоқ тўшакингизда ётган ёки аёлингиз билан бирга бозорда бўлсангиз ҳам, бирор иш билан банд ёки фарзандларингиз билан бирга ўйнаётган бўлсангиз ҳам дарҳол ҳаммасини четга суриб, намозни адо этишга киришинг!
Қанчалик кўп ишларингиз бўлмасин, сиз намозни ўз вақтида адо этсангиз Аллоҳ таолонинг Ўзи бошқа ишларингизни осон қилиб қўяди. Лекин афсуски, буни кўпчилик тушунмайди.
Одатда биз ўзимиз учун осон бўлган амалларни қиламиз. Лекин қачонки нафсимизга оғир келадиган ишга дучор бўлсак ўзимизни олиб қочамиз.
Бугунги кунда ўзининг гавдаси, мушаклари билан мақтанадиганларнинг видеолавҳаси жуда кўпайиб кетди. Бунинг сабаби ҳозирги ёшлар мушакларини ишириб олишга жуда қизиқадилар. Ўзларини бошқалардан кучли деб ҳисоблайдилар. Лекин аслида ҳақиқий кучли инсон ким? Мушаклари бақувватми? Йўқ, асло ундай эмас. Бомдод намозига туриш учун устидаги кўрпасини кўтара олган ҳақиқий кучли одамдир. Агар ўзингизни кучли деб билсангиз, бомдодга туришда синаб кўринг.
Азиз ота-оналар фарзандларимиздан бирор нарсани талаб қилишда аввало ўзимиз ўрнак бўлайлик. Токи ёшлар бир қўлида оғир тошни кўтарадиган одам кучли инсон эмас, балик, таҳажжуд ва бомдод намозларини турадиган одам ҳақиқий кучли одам эканини яхшилаб англаб етсинлар.
Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай марҳамат қилади: “Уларнинг ёнбошлари ўрин-жойларидан йироқ бўлур. Улар Парвардигорларига қўрқув ва умидворлик билан дуо-илтижо қилурлар ва Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан инфоқ-эҳсон қилурлар” (Сажда сураси, 16-оят).
Аллоҳ таоло бу оятда кучли мўминлар ҳақида хабар қилади. Улар тунларни ибодат билан ўтказиб, оз ухлайдилар, кечалари Роббул аъламийндан қўрқиб, Унинг раҳматидан умидвор ҳолда бедор бўладилар.
Аллоҳ таоло барчамизни ана шундай гўзал хулқлар билан сифатланган бандаларидан қилсин!
Даврон НУРМУҲАММАД