АБУ ЮСУФ
У киши машҳур саҳобий Саъд ибн Ҳабтанинг авлодларидан бўлиб, исмлари Яқуб ибн Ибраҳим ибн Хунайс ибн Саъд ал–Ансорийдир. 112-ҳижрийда туғилдилар. Ўспиринлик вақтларидан ҳадис ривоят қилиш билан шуғулландилар ва ҳадисларни Ҳишом ибн Урва, Абу Исҳоқ аш-Шайбоний, Ато ибн Соиб ва уларнинг табақасидан бўлган кишилардан ривоят қилдилар. Фиқҳни аввал Ибн Абу Лайлодан, сўнгра Абу Ҳанифадан олдилар. У киши Абу Ҳанифанинг энг катта шогирди ва энг яхши ёрдамчилари эдилар. Абу Ҳанифа ҳам Абу Юсуфга таълим бераётган вақтларида ота-оналарининг фақирликлари учун у кишининг кўнгилларини кўтариб турар эдилар. Агар Абу Ханифа бўлмаганларида у киши таълим ололмаган бўлар эдилар. Абу Юсуф ҳам фақиҳ, ҳам олим, ҳам ҳофиз эдилар. Талҳа ибн Муҳаммад "Тарихул қузот" номли китобларида шундай дейдилар: "Абу Юсуф ўз асрининг энг кучли фақиҳи эдилар. Бирорта ҳам киши у зотни олдиларига тушган эмас. У киши илмда, ҳукмда, раёсатда ва қадрда энг юқори ўринда эдилар. Ишлари машҳур, фазилатлари зоҳир эди".
Ибн Абдулбар айтадилар: "Абу Юсуф бир эшитишда элликта ҳадисни ёдлаб олар эдилар, сўнгра ўринларидан туриб, уни одамларга ёздирар эдилар. У киши жуда кўп ҳадис ёд олган эдилар, лекин у кишига Абу Ҳанифанинг раъйлари жуда ҳам сингиб кетган эди”.
У киши биринчи бўлиб ўз мазҳабларида китоб ёздилар ва илмларини ер юзининг барча жойида тарқатдилар. Абу Ҳанифанинг мазҳабларини қўллаб-қувватлашда ва уни абадийлаштиришда у киши катта рол ўйнадилар. Дарҳақиқат, у киши Аббосийлар давлатининг қозиларининг қозиси мансабига тайинланганларидан ва давлатнинг барча вилоятларига қози тайинлашлик ҳуқуқи у кишининг қўлларига берилганидан у киши фақат ҳанафий мазҳабига мансуб кишиларнигина қозилик лавозимига тайинлар эдилар. Бу эса мазҳабнинг тарқалиши ва қўллаб-қувватланиши демакдир. У киши биринчи бўлиб ушбу юқори даражадаги мансабга эга бўлган кишидирлар. Абу Юсуф учта халифанинг даврида қозилик қилганлар ва қозиларни тайинлаганлар, улар: Маҳдий, Ҳодий ва у кишини жуда ҳам ҳурмат қиладиган Ҳорун ар-Рашиддир. Айтишларича Абу Юсуф биринчи бўлиб олимлар учун хос либос тайин қилганлар, ундан олдин олимларнинг барчалари ҳар хил кийимда юришар эди.
Абу Юсуф ижтиҳодда ва фиқҳда катта кучга ва нуфузга эга эдилар. Бир куни у кишидан устозлари Аъмаш бир масала ҳақида сўраган эдилар, у киши жавоб бердилар. Шунда у кишидан: "Сен бунга жавобни қаердан олдинг? - деб сўрадилар. Ўзингиз менга айтиб берган ҳадисингиздан, дедилар Абу Юсуф ва ҳадисни ёзиб бердилар. Шунда устозлари: "Мен бу ҳадисни ота-онанг бир-бирлари билан топишишларидан олдин ёдлаган эдим, лекин бунинг маъносини мана энди тушуңдим”, дедилар. У кишини билган илмлари орасида энг улуғи фиқҳ эди. У киши тафсирни, Расулуллоҳнинг ғазотларини, арабларнинг кундалик ҳаётларини ва бошқа илмларни ҳам билар эдилар. Абу Ҳанифанинг шогирдларининг ичида у кишига ўхшагани бўлган эмас.
Абу Юсуф Имом Моликнинг олдиларига борганлар. У киши билан кўпгина масалалар устида мунозара қилганларидан кейин, у кишидан илм ола бошлаганлар. Сўнгра Ироққа қайтиб келганлар. У киши Ҳижозликларни илмидан кўпгина фойда олганлар. Абу Юсуф биринчи бўлиб, икки мазҳабни бир-бирига яқинлаштирганлар ва ироқликлар билан ҳижозликлар ўрталаридаги келишмовчиликка чек қўйганлар. Аҳли ҳадислар у кишини муҳаддислар қаторига қўшганлар ва у кишига тасаннолар айтганлар. Ибн Маъин айтадилар: “Раъй эгалари (яъни, ўша вақтда Ироқ, Кўфа ва шу каби шаҳарларда яшаган, хусусан Ҳанафий мазҳаб олимларига “раъй эгалари” дейилар эди) орасида Абу Юсуфдан кўра кўпроқ ҳадис ёдлаган ва айтган ҳадисига ишонса бўладиган киши йўқ”. Яна шундай деганлар: “Абу Юсуф ҳадис эгаси ва суннат эгасидир”. Ибн Маъин, Аҳмад ибн Ҳанбал ва Алий ибн Мадиний Абу Юсуфни ҳадис борасида “сиқа” (ишончли киши) эканликларига иттифоқ қилишган. Ибн Жарир Табарий айтадилар “Абу Юсуф раъйга берилганликлари билан бир қаторда қозилик мансабида ўтирганликлари учун бир тоифа кишилар у кишининг ҳадисларини олишмас эди”
У киши 166 ҳижрийда қозиликка сайландилар ва 183 ҳижрийда вафот этганлар. То вафотларига қадар шу мансабда турдилар. У кишининг ёзган китобларидан фақатгина “Хирож” рисоласи қолган.
Муҳаммад ибн Ҳасан Аш-Шайбоний
У киши Муҳаммад Ибн Ҳасан ибн Фарқад Аш-Шайбонийдирлар. Абу Ҳасан аслида Шомдан бўлиб, Ироққа кўчиб келган. У ерда 131 ҳижрийда Восит деган жойда Муҳаммад дунёга келдилар ва Кўфада ўсиб улғайдилар. У ерда ҳадис илмини ўргандилар ва ҳадисларни Масъар, Молик, Авзоъий ва Саурийлардан тингладилар. Абу Ҳанифага шогирд бўлдилар ва фиқҳни у кишидан ўргандилар. Абу Ҳанифа билан кўп вақт бирга бўла олмадилар, чунки Абу Ҳанифа у киши эндигина илм ола бошлаганларида вафот қилдилар. Сўнгра илмни Абу Юсуфдан олдилар. У киши ақл ва заковат соҳиби эдилар. Шунинг учун илмда юқори мартабаларга эришдилар. Ҳаттоки Абу Юсуф ҳаётлик даврларидаёқ Ҳанафий мазҳабидаги кишилар у кишига мурожаат қиладиган бўлишди. Оқибатда икковлари ўртасида келишмовчилик пайдо бўлди. Келишмовчилик Абу Юсуф вафот қилгунларича давом этди.
Муҳаммад Мадинага ҳам борганлар. У ерда Имом Моликдан дарс олганлар. Муваттода уларнинг хос ривоятлари ҳам бор. Бағдодда Шофеъий билан учрашдилар ва у кишининг китобларини ўқидилар. У киши билан кўпгина масалаларда мунозара қилдилар. Шофеъийнинг китобларида ўрталарида бўлиб ўтган қимматли мунозаралар баён қилинган. Имом Муҳаммаднинг Молик билан учрашганлари ва Шофеъий билан бўлиб ўтган мунозаралари у кишининг ижтиҳодларига ва ҳукмларни истинбот қилиб олишларига сезиларли даражада таъсир қилди.
У киши одамлар орасида Аллоҳнинг китобини энг билимдони, араб илмлари ва ҳисоб илмининг моҳири эдилар. Абу Убайд айтадилар: “Мен Аллоҳнинг китоби бўйича Муҳаммад ибн Ҳасандан кўра билимдонроқ кишини кўрмадим”. Шофеъий айтадилар: “Мен Муҳаммаддан битта туяга юк бўладиган илм олдим ва бу кишичалик енгил ҳаракат қиладиган семиз кишини кўрмадим. У ўз китоблари орқали Абу Ҳанифанинг илмини тарқатган кишидир”. Имом Аҳмадга: “Бу аниқ масалаларни сиз қаердан олдингиз?” – деб сўрашганда, у киши: “Муҳаммаднинг китобларидан”, деб жавоб бердилар.
У кишидан илм олиб фақиҳ бўлиб етишганлардан: Абу Ҳафс Кабир, Абу Сулаймон Жузжоний, Мусо ибн Носир Розий, Муҳаммад ибн Саммоъа, Исо ибн Абон, Муҳаммад ибн Муқотил ва бошқалардир. У кишининг ёзган китоблари жуда кўп бўлиб, уларнинг сони тўққиз юз тўқсонтагача етади ва уларнинг барчаси диний илмлар ҳақидадир. Ҳанафийлар мазҳабда Муҳаммад ибн Ҳасаннинг китобларига суянадилар. Ҳорун ар-Рашид у кишини қозиликка тайинлаганлар ва у киши билан Хуросонга бирга сафар ҳам қилганлар. У киши 189 ҳижрийда Рай шаҳрида вафот этганлар ва ўша ерда дафн қилинганлар.
АБУ ҲАНИФАНИНГ ШОГИРДЛАРИНИ У КИШИНИНГ ФИҚҲИГА КЎРСАТГАН ТАЪСИРЛАРИ
Юқорида номлари зикр қилинган кишилар Абу Ҳанифанинг мазҳабларини тарқатган, у кишининг айтган гапларини китобларга битган ва у кишига жуда ҳам кўп кўмак берган кишилардир. Улар фиқҳ масалаларини тузишда ва уларга жавоб беришда катта мавқеъ эгаллаганлар. Улар Абу Ҳанифага нисбатан тақлид қилувчи бўлмаганлар, балки у кишининг ўқувчилари бўлганлар. Шу билан бирга улар мустақил тарзда фатво ёзганлар. Улар Абу Ҳанифа берган фатво билан тўхтаб қолмаганлар, балки баъзи ҳолатларда у кишининг фатволарига хилоф тарзда ҳам фатволар беришган. Абу Юсуф ва Имом Муҳаммад Ҳижоз имомларидаги баъзи ривоятлардан огоҳ бўлганларидан кейин Абу Ҳанифанинг кўпгина раъйларидан қайтдилар. Улар Абу Ҳанифага эргашган мужтаҳидлардир. Чунки улар ижтиҳодда ва фатво беришда Абу Ҳанифа юрган йўлдан юрдилар ва у кишининг қоидаларига суяндилар.
Абу Юсуф ва Муҳаммаднинг Абу Ҳанифага бўлган нисбати Шофеъийнинг Моликка ёки Ибн Ҳанбалнинг Шофеъийга бўлган нисбатига ўхшаш эмас. Чунки тўрт имомнинг ҳар бирларини истинбот қилишда ўз йўл йўриқлари бор, бу йўл-йўриқлар бир-биридан фарқ қилади. Бу имомларнинг бирлари иккинчиларининг йўлини тутган эмаслар. Бунга сабаб уларнинг ҳар бирларини асарни ўз ижтиҳодлари ила тушунишларидир. Оқибатда бирлари қиёсни олсалар, иккинчилари истеҳсонни оладилар, учинчилари наздида асар кучлироқ бўлиши мумкин ва ҳаказо.
Аммо, Абу Юсуф ва Муҳаммад эса, Абу Ҳанифанинг йўлларини маҳкам тутганлар. Албатта, баъзи фаръий масалаларда у кишига хилофан фатво берган жойлари ҳам мавжуд.
ҲАНАФИЙ МАЗҲАБИДАГИ ФИҚҲ МАСАЛАЛАРИ
Ҳанафий мазҳабидаги фиқҳ масалалари уч қисмга бўлинади:
- Аслий масалалар.
- Нодир масалалар.
- Фатволар.
Биринчи қисм – аслий масалалар. Улар ривоятларнинг зоҳири деб номланадиган масалалардир. Булар Абу Ҳанифадан ва у кишининг шогирдлари, масалан, Абу Юсуф, Муҳаммад, Зуфар ва бошқа кишилардан ривоят қилинган масалалардир. Лекин бу масалаларнинг аксари Абу Ҳанифа ва у кишининг икки шогирди Абу Юсуф ва Муҳаммад ёки иккаларидан бирларининг гапларидан иборатдир. Абу Ҳанифанинг шогирдларидан бирлари бўлмиш Муҳаммад ибн Ҳасан Аслий масалаларни “Ривоятларнинг зоҳири”, деб номланмиш олтита китобга жам қилганлар.
Иккинчи қисм – нодир масалалар. Улар “Ривоятларнинг зоҳири” китобида келтирилмаган Абу Ҳанифадан ва у кишининг шогирдларидан ривоят қилинган масалаларидир.
Учинчи қисм – Фатволар. Улар мутааххир Ҳанафий мужтаҳидларининг Абу Ҳанифа ва у кишининг шогирдларидан ривоят қилинмаган масалаларда ўз мазҳабларидан келиб чиққан ҳолатда берган фатволаридир. Ҳанафий мазҳаби бўйича танилган биринчи фатво китоби Абу Лайс Самарқандийнинг “Китобун-навозил” китобидир.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
раисининг биринчи ўринбосари
Ҳомиджон Ишматбеков