Айрим тоифалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳадисларни ёзишдан қайтарганларига ушбу ҳадисни далил қиладилар: “Мендан (ҳадис) ёзиб олманглар. Ким мендан Қуръондан бошқани ёзса, уни ўчириб ташласин!”1
Чиндан ҳам, Набий алайҳиссалом Ислом динининг дастлабки даврида ҳадисларни кўчириб ёзишдан қайтарганлар. Чунки ҳадисни ёзувчилар озчиликни ташкил қилиб, ҳадислар хурмо барглари, сопол буюмлар, дарахт пўстлоқлари ва бошқа нарсаларга битиларди.
Қолаверса, саҳобалар ҳали Қуръони каримнинг ўзига хос услубини, унинг матнини ажрата олмас эдилар. Агар ҳадислар ҳам ёзиб олинса, Қуръон билан аралашиб кетиш хавфи бор эди. Ушбу хатарнинг олдини олиш мақсадида Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳадис ёзишдан қайтарганлар.
Бироқ кейинчалик ҳадисларни ҳам кўчириб-ёзиб боришга ижозат берилган. Имом Нававий раҳматуллоҳи алайҳ (631–676): “Ҳадисларни Қуръон оятлари билан бирга ёзиш ман этилган. Қуръон билан ҳадис алоҳида-алоҳида ёзилмаганида, оятлар ва ҳадислар ўзаро аралашиб кетган бўларди”, деган.
Имом Нававий раҳматуллоҳи алайҳ бундай мисол келтиради:
«Ойша онамиз розийаллоҳу анҳо ўзларига кўчиртирилган Қуръони каримнинг Бақара сурасидагиوَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى – “ал-вусто” оятидан сўнг “солатул аср” изоҳини ёздирган. Аслида, “солатул аср” сўзи Қуръонда йўқ. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам мана шундан қайтарганлар».
Исломнинг бошланиш даврларида оят билан унинг тафсири бирга ёзилса, уларни ажратиб олиш қийин бўларди. Шунинг учун Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам тафсир ва шарҳларни оятлар билан бирга ёзишдан қайтарганлар2. Қуръони каримдан ташқари ҳар қандай ёзувни ўчиришни амр қилганлар. Бу борада ўша замонларда ёзув қоғози қанчалик тақчил бўлганини ҳам унутмаслик керак. Ҳатто Қуръон оятлари ҳам тери парчалари, дарахт пўстлоқлари, ҳайвон суяклари ва баъзан тошларга ёзиларди. Уларни китоб ҳолида бир жойда тўплаш қийин эди. Агар ҳадислар ҳам айни шаклда ёзилса эди, Қуръон оятлари ва ҳадисларни бир-биридан фарқлаш янада қийин бўларди.
Бу тартибнинг барчаси пайғамбарликнинг дастлабки йилларига оид эди. Саҳобалар Қуръоннинг услубига ошно бўлганларида ва ёзув қоғозига кўчириш имконлари пайдо бўлганида вақтинчалик бу эҳтиёт чораси бекор қилинди. Чунки энди Қуръон билан ҳадиснинг аралашиб кетиш хавфи қолмаганди.
Вақти келиб, Набий алайҳиссалом саҳобаларига ҳадисларни кўчириб ёзишни шахсан ўзлари буюрдилар. У зот алайҳиссаломнинг бу мавзудаги таълимотларидан баъзилари қуйида келтирилади:
Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Бир ансорий Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг олдиларида ўтириб бир қанча ҳадисларни эшитди. Аммо уларни ёдлаб ололмади. Шунда Набий алайҳиссаломга: “Сиздан жуда ажойиб ҳадисларни эшитдим. Лекин ёдимда қолмади”, деди. Пайғамбаримиз: “Ўнг қўлингни ёрдамга чақир!” деб ўнг қўл билан ҳадисни ёзиб олишга ишора қилдилар»3.
Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розийаллоҳу анҳу ривоят қилади: «Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламдан эшитган ҳар бир нарсани уни сақлаб қолиш мақсадида ёзиб олар эдим. Бундан мени қурайшликлар қайтардилар. “Эшитган ҳар бир нарсани ёзиб олаверасанми?! Ахир, инсон ғазабланиши, рози бўлиши мумкин”, дедилар. Мен ёзишдан тўхтаб қолдим. Сўнг бу ҳақда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга сўзлаб бердим. У зот бармоқлари билан оғизларига ишора қилдилар ва: “Ёзавер, нафсим қўлида бўлган Зот – Аллоҳга қасамки, бу оғиздан фақатгина ҳақиқат юзага чиқади”, дедилар»4.
Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розийаллоҳу анҳу айтади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Илмни боғланглар!” дедилар. Мен: “Унинг боғлами нима?” дедим. У зот алайҳиссалом: “Уни кўчириб ёзиш”, дедилар»5.
Ушбу ҳадисга мувофиқ бир неча саҳобалар розийаллоҳу анҳум ҳадисларини кўчириб-ёзиб борганлар ва ўзларининг ҳадис тўпламларини тузганлар. Улар сақлаган, жамлаган ҳадис тўпламлари кейинги давр муҳаддис олимлари учун илмий кашфиётлар эшигини очди ва бу асарлар бошқа турдаги ҳадис тўпламлари негизини ташкил этди.
Даврон НУРМУҲАММАД,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси
таянч докторанти
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Бир неча юз минг абитуриент орзиқиб кутган вақт келди. 14 июлдан тест имтиҳонлари бошланади. Абитуриентларга қуйидаги дуоларни ўқишни тавсия этамиз:
﴿رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي وَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي﴾
Ўқилиши: “Робби ишроҳ лий содрий ва йассир лий амрий, ваҳлул ъуқдатан мин лисаний, йафқоҳу қовлий”.
Маъноси: “Роббим, қалбимни кенг қил, ишимни осон қил, тилимдан тугунни ечиб юборгинки, сўзимни англашсин” (Тоҳа сураси, 25-оят).
﴿رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾
Ўқилиши: “Робби зидний ъилман”.
Маъноси: “Роббим, илмимни зиёда қилгин” (Тоҳа сураси, 114-оят).
﴿سُبْحَانَكَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ﴾
Ўқилиши: “Субҳанака лаа ъилма лана илла ма ъалламтана иннака антал-ъалиймул-ҳакийм”.
Маъноси: “Ўзинг поксан! Бизда Сен билдиргандан бошқа илм йўқ. Албатта, Сенинг Ўзинг билувчисан ва ҳикматли Зотсан” (Бақара сураси, 32-оят).
اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْتَوْدِعُكَ مَا قَرأتُ وَمَا حَفَظْتُ فردده عَليّ عِنْدَ حَاجَتِي إِلَيهِ
Ўқилиши: “Аллоҳумма, инний аставдиъука маа қороьту ва маа ҳафазту фардудҳу ъалаййа ъинда ҳаажатий илайҳи”.
Маъноси: “Аллоҳим! Ўқиган ва ёд олган нарсаларимни Ўзингга топширдим, эҳтиёжим тушганда уларни менга қайтаргин”.
اللهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ عِلْمًا نَافِعًا
Ўқилиши: “Аллоҳумма инний асалука ъилман нафиъан”.
Маъноси: “Аллоҳим сендан фойдали илмни сўрайман”.
اللَّهُمَّ لاَ سَهْلاً إِلّاَ مَا جَعَلّتَهٌ سَهْلاً وَأَنّتَ تَجّعَلَ الحَزَنَ إِذَا شِئتَ سَهْلاً
Ўқилиши: “Аллоҳумма, лаа саҳлан илла маа жаъалтаҳу саҳлан ва анта тажъалул ҳазна иза шиьта саҳлан”.
Маъноси: Аллоҳим, Сен осон қилган нарсагина осондир. Хоҳласанг, қийинни осон қилурсан.
Даврон НУРМУҲАММАД