Ҳазрат Навоийнинг “Хамса” асарини варақлар эканмиз, унда исломий истилоҳлар, Қуръон ва ҳадисдан иқтибослар, фиқҳий атамаларга кўп дуч келамиз. Лекин уларнинг маъно ва мазмунини яхши тушунмаганимиз боис шоир кўзлаган мақсадни етарлича илғай олмаймиз.
“Ҳайратул аброр” достонининг дастлабки боблари тавҳид, Ислом илми ва маданияти, Аллоҳнинг қудрати ва раҳмати, Ҳақ таолонинг карами, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам зикри, Меърож воқеаларига бағишланган. Яъни бир боб ҳамд, тўрт боб муножот ва беш боб наът билан бошланади. Бу ўша давр анъанасига мувофиқ эди.
Бу ҳақда улуғ шоир “Бадоеул бидоя”да: “Ҳар ҳарф ғазалиётининг аввалғи ғазали Тенгри таоло ҳамди била мувашшаҳ, ё Расул алайҳиссалом наъти била муфаттаҳ, ё мавъиза била муваззаҳ”, – деб қайд этади.
Исломда кўп тилга олинадиган, ҳар бир ният, ибодат ва амалий ҳаракатлар олдидан айтиладиган оят “Бисмиллаҳир роҳманир роҳим”.
Басмаланинг фазилати тўғрисида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳадисларининг бирида бундай марҳамат қилганлар: «Эътиборли ҳар бир иш “Бисмиллаҳ” билан бошланмас экан, унинг охири кесикдир (баракаси бўлмайди, охирига етмайди)» (Имом Ибн Ҳиббон ривояти).
Алишер Навоий “Ҳайратул аброр” достонининг матлаини бундай сатрлар билан бошлайди:
Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим,
Риштаға чекти неча дурри ятим...
Улуғ шоир мазкур бобда Басмаланинг ҳар бир ҳарфини поэтик шарҳлайди. Хулосада маъно ришталарини бир марказга қаратади:
Йўл ёмону яхшисидан ема ғам,
Бисмиллоҳ дегилу қўйғил қадам.
Достондан ўрин олган тўрт муножотдаги қарашлар бир-бирини такрорламайди. Биринчи муножотда Ҳақ таолонинг яккаю ёлғизлиги, ҳусну жамол соҳиби экани, ҳуснини томоша қилиш учун ойна сифатида оламни яратгани тўғрисида фикр юритилса, иккинчи муножотда Аллоҳнинг холиқияти, барча мавжудотлар унга сажда қилиши тўғрисидаги ғоялар ўз ифодасини топган.
Учинчи муножотда эса, Аллоҳнинг Қаҳҳору Раҳмонлиги, инсонни мукаррам қилиб яратгани, барча нарсани ажойиб мувофиқлик билан ҳаракатлантирувчи экани ҳамда қиёмат тасвири ва у кундаги Муҳаммад алайҳиссалом шафоати юксак эҳтирос билан тараннум этилган ва охирги муножотда Аллоҳ таолонинг карам эгаси ва кечиримли зот экани баён қилинган.
Атоқли навоийшунос Абдуқодир Ҳайитметов ўринли таъкидлаганидек: «Бундан шу хулоса чиқадики, диний масалалар ва мавзулар билан боғлиқ қайси нарсани баён қилмасин, бутун “Хамса” давомида Навоий биринчи навбатда Қуръон оятларига асосланган ҳолда қалам тебратган ва уларни шу негизда бадиий талқин этган».
“Ҳайратул аброр”даги муножотларда оят ва ҳадисларни байтда қисман ёки тўлиқ қўллаш, оятларнинг тўлиқ ёки маълум бўлагини таржима қилиб келтириш, оятларга ишора қилиш ёхуд уларнинг мазмунини ифодалаш тарзида истифода этилганига гувоҳ бўламиз.
“Ҳайратул аброр” мақолотларида баён қилинган фикрлар “Хамса”нинг бошқа достонларида кенг кўламда, образлар воситасида бадиий ифодасини топган.
Абдуғафур Раззоқ БУХОРИЙ,
“Мир Араб” олий мадрасаси
мударриси
Туркиянинг нуфузли таҳлил маркази ANKASAM (Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi) мамлакатимизда виждон эркинлигини таъминлаш, диний таълимни такомиллаштириш, ислом меросини илмий асосда ўрганиш ва жаҳонга танитишга қаратилган кенг қамровли ишларга юқори баҳо берди.
Туркиянинг нуфузли таҳлил маркази ANKASAM (Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi) Ўзбекистонда сўнгги йилларда диний-маърифий соҳада амалга оширилаётган ислоҳотларга бағишланган таҳлилий мақола эълон қилди.
“Янги Ўзбекистон: Диний соҳадаги ислоҳотларнинг муваффақият формуласи” деб номланган ушбу таҳлилий мақолада мамлакатимизда виждон эркинлигини таъминлаш, диний таълимни такомиллаштириш, ислом меросини илмий асосда ўрганиш ва жаҳонга танитишга қаратилган кенг қамровли ишларга юқори баҳо берилган.
ANKASAMга кўра, Ўзбекистонда қабул қилинган янги сиёсат ва инсон қадрини устувор қиймат сифатида белгилаган ёндашув сўнгги етти йилда диний соҳада чуқур, тизимли ислоҳотларни амалга оширишга пойдевор бўлди. Хусусан, таҳлилчиларнинг томонидан давлат ва дин муносабатларини демократия ва маърифат асосида қайта йўлга қўйиш, диний таълим муассасаларини халқаро андозаларга мос равишда ривожлантириш, илм-фан ва маърифатни ислом дини билан уйғунлаштириш йўлидаги саъй-ҳаракатлар эътироф этилган.
Мақолада айни пайтда Ўзбекистонда фаолият юритаётган Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази, Имом Бухорий ва Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот марказлари, Ҳадис илми мактаби, Мир Араб олий мадрасаси, Ўзбекистон халқаро ислом академияси каби муассасаларнинг фаолияти, улар орқали ислом динининг ҳақиқий инсонпарварлик ва маърифий моҳияти кенг ёритилаётгани таъкидланган. Ушбу марказлар фақат диний эмас, балки илмий-тадқиқот, маданий-тарихий меросни сақлаш ва оммалаштириш вазифасини ҳам бажармоқда.
ANKASAM таҳлилига кўра, Янги Ўзбекистонда амалга оширилаётган диний-маърифий ислоҳотларнинг муваффақияти – бу сиёсий ирода, стратегияли ёндашув, илмий асос ва халқаро ҳамкорликни ўзида уйғунлаштирган моделдир. Шу жиҳатдан, Ўзбекистон тажрибаси минтақа давлатлари ва ислом олами учун ўрганишга арзийдиган намуналардан бири сифатида эътироф этилмоқда.
ANKASAM каби халқаро нуфузга эга таҳлил марказлари томонидан бу каби таҳлилий мақолалар эълон қилиниши Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг очиқлиги, халқаро стандартларга мослиги ва жаҳон ҳамжамияти томонидан эътироф этилаётганини яна бир бор тасдиқлайди.