07 Ноябр, 2025, 16 Жумадул аввал, 1447
07 Ноябр, 2025, 16 Жумадул аввал, 1447
29 - وَإِنَّ الأَنْبِيَاءَ لَفِي أَمَانٍ عَنِ الْعِصْيَانِ عَمْدًا وَانْعِزَالِ
Маънолар таржимаси:
Дарҳақиқат, пайғамбарлар қасддан исён қилишдан ва (пайғамбарлик мартабасидан) четлаштирилишдан, албатта, омонда бўлганлар.
Назмий баёни:
Пайғамбарлар ҳеч қачон қасддан исён этмаган,
Элчилик мақомидан ажралиб ҳам кетмаган.
Луғатлар изоҳи:
اِنَّ – “хуруфу мушаббаҳату бил феъл”дан бири бўлган таъкид ҳарфи. Ушбу ҳарф ва унинг шериклари худди феълга ўхшаб икки исмдан бирини насб ва иккинчисини раф қилишга сабаб бўлгани учун “феълга ўхшатилган ҳарфлар” дейилади.
الأَنْبِيَاءَ – ушбу сўз луғатда икки хил маънога далолат қилади:
Пайғамбар сўзига иккала маъно ҳам тўғри келади.
لَ – таъкид ҳарфи.
فِي – зарфият маъносида келган жор ҳарфи.
أَمَانٍ – жор мажрур اِنَّ нинг хабари эканига кўра раф ўрнида турибди. Луғатда ҳимоя маъносига тўғри келади.
عَنْ – “истеъло” (устун бўлиш) маъносида келган жор ҳарфи.
الْعِصْيَانِ – жор мажрур لَفِي أَمَانٍ га мутааллиқ. Луғатда "бўйинсунишни тарк қилиш" маъносини англатади.
عَمْدًا – тамйизликка кўра насб бўлиб турибди. Бу калима хато қилиб ҳам, тасодифан ҳам бўлмасдан, бир ишни қасддан қилишга нисбатан ишлатилади.
انْعِزَالِ – бу масдар бировнинг бошқа томонидан бирор нарсадан четлаштирилишига ишлатилади. إِعْتِزَال масдари эса бировнинг бирор нарсадан ўзи воз кечиб ташлаб кетишига нисбатан ишлатилади. Бирор пайғамбар ҳеч қачон пайғамбарликдан четлаштирилмаган, маъносига урғу бериш учун Нозим انْعِزَال калимасини ишлатган.
Матн шарҳи:
Инсонлар орасидан Аллоҳ таолонинг элчилигига танланган зотлар ҳеч қачон қасддан исён қилмаганлар. Шунингдек, бу муҳтарам зотлар оқибатлари омонда бўлган, ҳеч қачон пайғамбарлик мартабасидан ажралмаган буюк инсонлардир. Бироқ пайғамбарлар ҳам бошқа инсонлар каби еб-ичадиган, касал ҳам бўладиган, аёлларни никоҳларига оладиган, бозорларда юрадиган, қарийдиган ва Аллоҳ белгилаган кунда ўлимга йўлиқадиган инсонлар бўлганлар. Аммо уларда бошқа инсонлардан кескин ажратиб турадиган улуғ хусусиятлар бўлган.
Пайғамбарларнинг хусусиятлари
Аллоҳ таолонинг элчилари қуйидаги сифатларга эга бўлганлар:
﴿وَلَوۡ تَقَوَّلَ عَلَيۡنَا بَعۡضَ ٱلۡأَقَاوِيلِ٤٤ لَأَخَذۡنَا مِنۡهُ بِٱلۡيَمِينِ٤٥ ثُمَّ لَقَطَعۡنَا مِنۡهُ ٱلۡوَتِينَ٤٦ فَمَا مِنكُم مِّنۡ أَحَدٍ عَنۡهُ حَٰجِزِينَ٤٧ وَإِنَّهُۥ لَتَذۡكِرَةٞ لِّلۡمُتَّقِينَ٤٨﴾
“Агар (пайғамбар) Бизнинг номимиздан (Биз айтмаган) баъзи сўзларни тўқиб айтганда эди, албатта, Биз унинг ўнг қўлидан тутган, сўнгра унинг шоҳтомирини узиб ташлаган бўлур эдик. У ҳолда сизлардан бирор киши ундан (пайғамбардан ҳалокатни) тўса олувчи бўлмас эди. Ҳақиқатан, у (Қуръон) тақводорлар учун эслатмадир”[1].
Аслида, у зотнинг ёлғон гапирмаётганларини, айтаётганлари ҳақ эканлигини у зотни ашаддий инкор қилаётганларнинг ўзлари ҳам билиб турган бўлсалар-да, обрў ва мансабга бўлган муҳаббат каби иллатлар туфайли била туриб инкор қилишган.
Буни қуйидаги ривоят тасдиқлайди: “Қурайш қабиласи улуғларидан бир киши Макка кўчаларидан бирида Абу Жаҳлга йўлиқди ва ундан тўхтаб гаплашишни илтимос қилди. Сўнгра унга: “Эй Абул Ҳакам, бу ерда иккаламиздан бошқа ҳеч ким йўқ, сендан Аллоҳ учун сўрайман Муҳаммад ростгўйми, ёлғончими”, – деди. Абу Жаҳл унга очиқ-ойдин жавоб бериб: “Аллоҳга қасамки, албатта Муҳаммад ростгўйдир, у асло ёлғон гапирмаган”, – деди. Шунда ҳалиги киши: “Ундай бўлса, унга эргашишдан сизларни нима тўсиб турибди”, – деди. Абу Жаҳл унга: “Биз ва Бани Ҳошим ўзаро мусобақалашардик, улуғлик ва фахрланишда бир-биримиздан ўзишга ҳаракат қилардик, улар таом бердилар, биз ҳам таом бердик, улар сув улашдилар, биз ҳам сув улашдик, улар жой бердилар, биз ҳам жой бердик, бизлар Бани Ҳошим билан гўё икки чопқир отлар каби улуғлик ва фахрланишда мутлақо тенг эдик. Сўнгра улар биздан ўзиб кетдилар ва бизлардан пайғамбар юборилди, – дейишди. Биз энди уларга қаердан пайғамбар олиб келамиз? Аллоҳга қасамки, унга иймон ҳам келтирмаймиз, эргашмаймиз ҳам”, – деди. Шунда Аллоҳ таоло Ўзининг пайғамбарига тасалли бериб, қуйидаги оятларни нозил қилган:
﴿قَدۡ نَعۡلَمُ إِنَّهُۥ لَيَحۡزُنُكَ ٱلَّذِي يَقُولُونَۖ فَإِنَّهُمۡ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَٰكِنَّ ٱلظَّٰلِمِينَ بَِٔايَٰتِ ٱللَّهِ يَجۡحَدُونَ٣٣﴾
“Айтган гаплари Сизни маъюс (хафа) қилаётганини яхши билурмиз. Улар, аслида, Сизни ёлғончига чиқармаяптилар, балки (бу) золимлар Аллоҳнинг оятларини инкор этаётирлар”[2].
Ҳа, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ростгўй эканларини душманларининг ўзлари ҳам эътироф этганлар. Фақат мартаба ва мансабга бўлган муҳаббатигина уларни ҳақ динга эргашишдан тўсиб қолган”[3].
﴿ٱلَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَٰلَٰتِ ٱللَّهِ وَيَخۡشَوۡنَهُۥ وَلَا يَخۡشَوۡنَ أَحَدًا إِلَّا ٱللَّهَۗ وَكَفَىٰ بِٱللَّهِ حَسِيبٗا٣٩﴾
“Улар (ўтган пайғамбарлар) Аллоҳнинг фармонларини (бандаларга) етказадиган, Ундан қўрқиб, Аллоҳдан ўзгадан қўрқмайдиган зотлардир”[4].
﴿أُبَلِّغُكُمۡ رِسَٰلَٰتِ رَبِّي وَأَنصَحُ لَكُمۡ وَأَعۡلَمُ مِنَ ٱللَّهِ مَا لَا تَعۡلَمُونَ٦٢﴾
“Сизларга Роббимнинг юборганларини етказаман, насиҳат қиламан ва Аллоҳдан (келган ваҳий орқали) сизлар билмайдиган нарсаларни биламан”[5].
﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِي حَآجَّ إِبۡرَٰهِۧمَ فِي رَبِّهِۦٓ أَنۡ ءَاتَىٰهُ ٱللَّهُ ٱلۡمُلۡكَ إِذۡ قَالَ إِبۡرَٰهِۧمُ رَبِّيَ ٱلَّذِي يُحۡيِۦ وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا۠ أُحۡيِۦ وَأُمِيتُۖ قَالَ إِبۡرَٰهِۧمُ فَإِنَّ ٱللَّهَ يَأۡتِي بِٱلشَّمۡسِ مِنَ ٱلۡمَشۡرِقِ فَأۡتِ بِهَا مِنَ ٱلۡمَغۡرِبِ فَبُهِتَ ٱلَّذِي كَفَرَۗ وَٱللَّهُ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِينَ٢٥٨﴾
“Аллоҳ подшоҳлик бериб қўйгани сабабидан Иброҳим билан Роббиси ҳақида ҳужжат талашганни билмадингми? Иброҳим: “Менинг Роббим тирилтиради ва ўлдиради”, – деганда, у: “Мен тирилтираман ва ўлдираман”, – деди. Иброҳим: “Албатта, Аллоҳ қуёшни машриқдан чиқаради, сен уни мағрибдан чиқаргин-чи”, – деди. (Бу гапдан) куфр келтирган кимса каловланиб қолди”[6].
﴿۞وَأَيُّوبَ إِذۡ نَادَىٰ رَبَّهُۥٓ أَنِّي مَسَّنِيَ ٱلضُّرُّ وَأَنتَ أَرۡحَمُ ٱلرَّٰحِمِينَ٨٣ فَٱسۡتَجَبۡنَا لَهُۥ فَكَشَفۡنَا مَا بِهِۦ مِن ضُرّٖۖ وَءَاتَيۡنَٰهُ أَهۡلَهُۥ وَمِثۡلَهُم مَّعَهُمۡ رَحۡمَةٗ مِّنۡ عِندِنَا وَذِكۡرَىٰ لِلۡعَٰبِدِينَ٨٤﴾
“Ва Айюбнинг Роббисига нидо қилиб: “Албатта, мени зарар тутди. Сенинг Ўзинг раҳмлиларнинг раҳмлироғидирсан!” – деганини эсла. Бас, Биз уни (дуосини) истижобат қилдик. Унга етган зарарни кетказдик”[7].
Ушбу оятнинг зоҳирига кўра, Айюб алайҳиссаломнинг баданлари билан биргаликда у зотнинг аҳлларига ҳам зарар етган. Бироқ бу зарар энг буюк Зотнинг элчиси ўлароқ бошқалар жирканадиган айбу нуқсонлардан ҳимоя қилинган зотнинг шаънига тўғри келмайдиган зарар бўлмаган.
﴿أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ هَدَى ٱللَّهُۖ فَبِهُدَىٰهُمُ ٱقۡتَدِهۡۗ قُل لَّآ أَسَۡٔلُكُمۡ عَلَيۡهِ أَجۡرًاۖ إِنۡ هُوَ إِلَّا ذِكۡرَىٰ لِلۡعَٰلَمِينَ٩٠﴾
“Айнан ўшалар Аллоҳ ҳидоятга бошлаган зотлардир. Бас, (Сиз ҳам) уларнинг йўлига иқтидо қилинг!”[8].
Пайғамбар алайҳиссаломлардаги гуноҳлардан ҳимоя қилиниш сифати араб тилида “исмат” дейилиб, ўзбек тилида “гуноҳсизлик”, “поклик” ва “ҳимоя” каби маъноларни англатади. Истилоҳда эса: “Аллоҳ таолонинг набийлари ва расулларини гуноҳ ва маъсиятларга тушишларидан ҳамда разилликлар ва ман этилган нарсаларни содир этишларидан ҳифзу ҳимоя қилиши исмат деб аталади”[9].
“Қуртубий раҳматуллоҳи алайҳ: “Исмат гуноҳ содир этишдан ҳимоя қилгани учун исмат деб номланган. Баъзиларнинг: исмат ёлғиз Аллоҳга хосдир ёки Аллоҳ ва Унинг расулигагина хосдир, деган сўзлари жуда қўпол хатодир. Чунки исмат гуноҳ ва маъсиятларни содир этишдан ҳимояланиш бўлади. Буларни эса Аллоҳ таолога нисбат бериш тўғри бўлмайди”, – деган”[10].
Пайғамбарлардан содир бўлган ишлар
ҳақидаги қарашлар
Пайғамбарлар гуноҳлардан ҳифзу ҳимоя қилинган зотлардир. Бунинг ҳикмати шуки, Аллоҳ таоло бизларни пайғамбар алайҳиссаломларга эргашишга ва уларнинг йўлларидан юришга буюрган. Улар бутун инсоният учун намуна қилиб юборилганлар. Агар улардан гуноҳу маъсиятлар содир бўлганида маъсиятларни қилиш шариатдаги иш бўлиб қоларди ёки уларга эргашиш бошқаларга вожиб бўлмасди. Бу эса мумкин бўлмаган ишдир. Қолаверса, гуноҳу маъсиятлар “маънавий нуқсонлар”дир. Ана шундай ифлос нарсаларни Аллоҳ таолонинг танлаб олган элчиларига нисбат бериш дуруст эмаслиги ҳам ҳеч кимга сир эмас. Аммо Қуръони каримда зоҳиран баъзи пайғамбарларга маъсият нисбат берилган. Масалан Одам алайҳиссалом ҳақида шундай хабар келган:
﴿فَأَكَلَا مِنۡهَا فَبَدَتۡ لَهُمَا سَوۡءَٰتُهُمَا وَطَفِقَا يَخۡصِفَانِ عَلَيۡهِمَا مِن وَرَقِ ٱلۡجَنَّةِۚ وَعَصَىٰٓ ءَادَمُ رَبَّهُۥ فَغَوَىٰ١٢١﴾
“Одам Парвардигорига осий бўлиб, янглишди”[11].
Ушбу ояти каримада Одам алайҳиссаломнинг Аллоҳга осий бўлгани ва йўлдан озгани очиқ-ойдин баён қилинган. Шу ўринда Одам алайҳиссалом пайғамбар бўлса, қандай қилиб Аллоҳнинг буйруғига осий бўлади, пайғамбарлар маъсиятлардан маъсум зот эмасмилар, деган табиий савол пайдо бўлади. Ушбу саволга мазкур мавзуга тааллуқли китобларда пайғамбарларнинг маъсум зот бўлганлари, уларнинг ҳеч қачон Роббиларига қасддан исён этмаганлари, улардан маъсият кўринишида содир бўлган баъзи ишларнинг эса, аслида, биз тушунадиган маъсиятдан тубдан фарқ қиладиган ишлар бўлгани ҳақида батафсил жавоб берилган. Ўша жавобларнинг қисқа ва лўндаси қуйидагилардир:
﴿وَلَقَدۡ عَهِدۡنَآ إِلَىٰٓ ءَادَمَ مِن قَبۡلُ فَنَسِيَ وَلَمۡ نَجِدۡ لَهُۥ عَزۡمٗا١١٥﴾
“Батаҳқиқ, илгари Биз Одам билан аҳдлашган эдик. Лекин у унутди. Унда азму қарор топмадик”[12].
Яъни унга ман қилинган дарахт мевасини емасликни олдиндан тайинлаган эдик, лекин у бизнинг буйруғимизни унутиб қўйди. Юқоридаги “Одам Парвардигорига осий бўлиб, янглишди”, маъносидаги ояти каримада Одам алайҳиссаломнинг осий бўлгани қанчалик очиқ-ойдин баён қилинган бўлса, бу ишни асло қасддан қилмагани, балки унутган ҳолда қилгани ушбу ояти каримада шунчалик очиқ-ойдин баён этилган. Қасддан қилинган иш билан унутган ҳолда қилиб қўйган иш орасида қанчалик фарқ борлиги ҳеч кимга сир эмас.
﴿وَقُلۡنَا يَٰٓـَٔادَمُ ٱسۡكُنۡ أَنتَ وَزَوۡجُكَ ٱلۡجَنَّةَ وَكُلَا مِنۡهَا رَغَدًا حَيۡثُ شِئۡتُمَا وَلَا تَقۡرَبَا هَٰذِهِ ٱلشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ٣٥﴾
“Биз яна айтдик: “Эй Одам, сен ва жуфтинг (Ҳавво) жаннатда яшангиз ва хоҳлаган жойларингизда ундан (неъматларидан) бемалол тановул қилингиз. Фақат мана бу дарахтга яқинлашмангиз, (акс ҳолда) золимлардан бўлиб қолурсиз”[13].
Одам алайҳиссалом “мана бу дарахтга яқинлашмангиз”, яъни манави дарахт мевасидан еманглар маъносидаги буйруқни кўрсатилган дарахтнинг жинси деб эмас, балки айнан ўша битта дарахтнинг ўзи деб ўйлаган ва ўша дарахтнинг жинсидан бўлган бошқа дарахт мевасидан еган. Натижада бу қилган иши буйруққа хилоф бўлиб қолган. Бунда асло билиб туриб буйруққа хилоф иш қилиш маъноси йўқдир. Билиб туриб қилинган иш билан билмасдан қилиб қўйган иш орасида қанчалик фарқ борлиги ҳеч кимга сир эмас.
﴿ثُمَّ ٱجۡتَبَٰهُ رَبُّهُۥ فَتَابَ عَلَيۡهِ وَهَدَىٰ١٢٢﴾
“Сўнгра Парвардигори уни поклаб, тавбасини қабул этди ва ҳидоятга йўллади”[14].
Пайғамбарларнинг қиссалари, маъсумликларининг исботлари, Қуръонда пайғамбарлар қиссаларининг такрор келиш сирлари ва ҳоказо пайғамбарларга тааллуқли муҳим маълумотларни Шайх Муҳаммад Али Собуний “Нубувват вал-Анбия” китобида бобларга ажратиб, батафсил баён қилган.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
ПАЙҒАМБАРЛАРНИНГ СИФАТЛАРИ БАЁНИ;
ЗУЛҚАРНАЙН ВА ЛУҚМОН ҲАҚИДА;
[1] Ал-Ҳаққоҳ сураси, 44, 48-оятлар.
[2] Анъом сураси, 33-оят.
[3] Шайх Муҳаммад Али Собуний. Нубувват вал Анбия. – Байрут: “Мактабатул Асрия”, 2005. – Б. 60.
[4] Аҳзоб сураси, 39-оят.
[5] Аъроф сураси, 62-оят.
[6] Бақара сураси, 258-оят.
[7] Анбиё сураси, 83, 84-оятлар.
[8] Анъом сураси, 90-оят.
[9] Шайх Муҳаммад Али Собуний. Нубувват вал Анбия. – Байрут: “Мактабатул Асрия”, 2005. – Б. 73.
[10] Шайх Муҳаммад Али Собуний. Нубувват вал Анбия. – Байрут: “Мактабатул Асрия”, 2005. – Б. 72.
[11] Тоҳа сураси, 121-оят.
[12] Тоҳа сураси, 115-оят.
[13] Бақара сураси, 35-оят.
[14] Тоҳа сураси, 122-оят.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Қуръони каримни жамланиш тарихида китобат – ёзиб қолдириш ўзига хос ўрин тутган. Оятларни ёзиб олиш Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам даврлариданоқ бошланган, котиб саҳобалар ҳар бир оятни нозил бўилиши билан кечиктирмай ёзиб олишга катта эътибор беришар эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам Қуръонга бандалар сўзи аралашиб қолмаслиги учун Қуръондан бошқа нарсани ёзиб олмасликни буюрганлар.
Ҳазрати Абу Бакр розияллоҳу анҳу даврларида эса тарқоқ саҳифалардаги оятлар бир бутун ҳолга – Мусҳаф шаклида ёзиб қолдирилган. Бу жамлашда бош котиблик вазифасида бўлган Зайд ибн Собит розияллоҳу анҳу фақат оғзаки тиловат билан кифоянмадилар, балки, эшитган ҳар бир оятларни мавжуд битикларга солиштириб, оғзаки тиловат ёзувдаги билан мос келиб, тасдиғини топса, Мусҳафга қўшардилар. Бу ҳолат ҳам Мусҳаф тарихида ёзишни нечоғли юқори аҳамият касб этишини кўрсатади.
Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳунинг даврларида ёзиб, катта шаҳарлара тарқатилган Мусҳафлар эса, кейинги авлод хаттотлари учун Мусҳафлар кўчириб тарқатишларига асосий манбаа бўлиб хизмат қилди. Ўша замонларда Мусҳафлар қўл меҳнати билан кўчирилган
Ҳазрати Алий каррамаллоҳу важҳаҳунинг набиралари Алий Зайнулобидин айтадилар: “Мусҳафлар варағи кетма-кет (бир-бирига боғланган, уланган) бўлмас эди, кимда Мусҳаф бўлса масжид минбарини олдига келиб, “Ким хоҳласа мендан кўчириб олсин” дер эди. Хоҳловчилар келиб ундан бир саҳифа, бир саҳифа қилиб Мусҳафни охиригача кўчириб олишар эди”[1].
Абу Ҳакима ал-Абидий айтадилар: “Мен Куфа шаҳрида хаттотлар билан биргаликда Мусҳафни кўчирар эдим. Кунлардан бирида Алий розияллоҳу анҳу биз кўчирган нусхалардан бирини кўрдилар ва бизнинг ёзгани хатимиз у зотни жуда ажаблантирди, шунда “Аллоҳ нурлантирган нарсани (Мусҳафни) мана шундай нурлатаверинглар”, бошқа бир ривоятда “Аллоҳ таоло бунга (Мусҳафга) нур бергани каби сизлар ҳам нурлантиринглар” дедилар[2]”.
Исломнинг дастлабки асрларидаги ҳолат шундай бўлган. Ўша замонларда нашр қилиш имконияти бўлмагани учун кимга Мусҳаф керак бўлса, хат саводи борлар ўзи кўчириб оларди, хат саводи бўлмаганлар хаттотларга илтимос қилиб, баъзан ҳақ тўлаш эвазига кўчиртириб олар эди. Хаттотлар имон-эътиқодининг мустаҳкамлиги, Қуръони каримга бўлган ҳурмат-эҳтироми ва асосийси, Аллоҳ таолонинг олдидаги масъулиятини ҳис қилиб, омонатдорлик билан ўз касбига ёндашуви натижасида Мусҳафлар бехато кўчирилар, камдан-кам ҳолларда йўл қуйилган камчиликлар Қуръонни ёд олган ҳофизлар тарафидан ўз вақтида тўғриланарди ҳам. Айрим моҳир хаттотлар умри давомида юзлаб нусхалар кўчириб, эхтиёжига ярашасини сотар, қолганларини илм давраларига, масжид ва толиби илмларга вақф қилиб тарқатар эди.
Нашр қилиш дастгоҳи ихтиро қилингач, китоб нашр қилиш жабҳасида мисли кўрилмаган ютукққа эришилди. Дастлаб нашр дастгоҳлари Германияда 1431 мелодий санада ишлаб чиқилди. Йиллар давомида бу ускунларнинг салоҳияти ва имкониятлари кенгайди, дастлаб Италия, сўнгра Франция давлатларида ишлатиладиган бўлди. Кейинчалик дунёнинг бошқа илғор мусулмон мамлакатларига ҳам тарқалди. Жумладан, Ҳалаб шаҳрида 1698 йилда, Ливанда 1733 йилда сурён тилида, кейинчалик араб тилига ихтисослашган, Байрутда 1753 йилда “Қудайс” номли нашриёт фаолияти жорий қилинди. Мисрга Франциялик ҳарбий қўмондон Бонапарт 1798 йилда ўзи билан нашр дастгоҳини олиб кириши натижасида Қоҳирадаги “Аҳлийя” матбаасига асос солинган. Кейинчалик бу матбаа “Булоқ” номида фаолият олиб бориб, Ислом оламига жуда машҳур бўлган. Туркияга Султон Аҳмад III даврида кириб келган. Бироқ бу дастоҳларда диний адабиётларни нашр қилиш ўша замон Турк уламолари тарафидан рухсат берилмаган. 1141 йилдан кейин аста-секин араб адабиёти, тарихи ва луғатига оид китоблар нашр қилинган.
Нашр этиш дастгоҳида чоп этилиши билан тарихда қолган Мусҳаф 1694 йилда Германиянинг Гамбург шаҳрида Абрахам Хинкельман (Abrahmi Hinckelmanni) исмли шарқшунос олимнинг саъй-ҳаракати билан 560 саҳифада нашр қилинган[3]. Ҳар бир саҳифа 16 сатрдан иборат бўлиб, оятлар бошланиши тартиб рақм билан белгиланган.
Бундан аввал Италиядаги “Бундуқия” нашриётида ҳам 1530 йилда нашр қилинган, бироқ, ўша замон ҳукмрон бошқарув табақа вакиллари томонидан нашр ўрнида йўқотиб ташланган[4].
Шунга кўра ҳозиргача сақланиб қолган Мусҳафлар орасида энг қадимийси Германиянинг Гамбург шаҳрида чоп қилингани ҳисобланади. Мусҳафнинг мазкур нусхаси бизгача сақланиб қолганлари орасида илк нашр қилингани билан аҳамиятли бўлсада, кўплаб хато ва камчиликлардан холи эмас эди. Унда учрайдиган хатолар асосан араб тили қоидаларига мос келмаслиги ҳамда нашр дастгоҳидаги техник камчиликларга бориб тақаларди. Масалан, ёнма-ён калималарни ўрин алмашиб қолиши, нуқталарнинг оз ёки кўпайиб қолиши, ораси ажратиб ёзилиши керак бўлган икки калиманинг ораси боғланиб қолиш каби камчиликларни келтириш мумкин.
Ана шундан кейин Мусҳафлар кетма-кет нашр қилина бошланди.
Дастлабки нашр қилинган Мусҳафлар сифатида Россиянинг Санкт-Петербург шаҳрида 1787 йилда Мавло Усмон бошчилигида нашр этилган Мусҳафни, Эронда нашр қилинган иккита тошбосма нусха: бири 1828 йили Теҳронда, иккинчиси 1833 йили Табризда нашр қилинган нусхани, Қозон шаҳрида 1877 йилда босилган Мусҳафни, ҳудди шу йили Туркияда хаттот Ҳофиз Усмон қаламига мансуб нашр қилинган Мусҳафларни келтириш мумкин. Қозон шаҳрида босилган нусха аввалги Гамбург шаҳрида нашр қилинган Мусҳафга деярли ўхшаб кетсада, унда йўл қуйилган камчиликлар олди олинган, калима ва ҳарфларда учраган техник хатолар тузатилан эди. Бироқ ҳарфлар устига қўйиладиган ҳаракатларда камчиликлар бор бўлиб, Мусҳаф сўнгидаги махсус жадвалда йўл қўйилган хатолар кўрсатиб ўтилган[5]. Кейинчалик, Мусҳафнинг кўплаб нашриётларда чоп қилиш оммалашиб кетди. Мисрда 1890 йилда Ризвон ибн Муҳаммад Мухаллалотий бошчилигида, 1923 йилда хаттот Муҳаммад Алий Ҳусайний бошчилигида нашр қилинган.
Санаб ўтилган Мусҳафларнинг барчасида ҳарфлар Усмоний Мусҳаф асосида, ҳаракатлар эса Халил ибн Аҳмад ва имом Сибавайҳлар асос солган йўналишда бўлган.
Кейинги пайтларда тижорий нашриётларнинг кўпайиши, унда иш олиб борадиган ходимларнинг масъулиятсизлиги, беэътиборлик билан нашр қилинган бир қанча Мусҳафларда техник хатолар кўпайиб кетиш оқибатида, айрим нашриётлар Мусҳафни кўпайтириб, тарқатиш эмас, балки турли нашрларда учрайдиган хато ва камчиликлардан тозалашни ўз олдига мақсад қилиб қўйди. Ҳозирда бундай эзгу мақсад сари фаолият олиб бораётган нашриётлар орасида энг кўзга курингани бу – Мадинаи мунавварадаги “Малик Фаҳд” нашриётидир. 1404 ҳижрий сана 20 рабиуссоний ойида Саудия Арабистони подшоҳлиги муассислигида Мусҳаф ва унга алоқадор илм аҳллари, мутахассислардан иборат ўн беш кишилик қўмита ташкил қилинган. Қўмита ҳайъат аъзолари Қуръони каримни ҳар бир калима, ҳарф ва ҳатто ҳаракатлари, тўхташ белги ва кўрсатмалари устида бош қотириб, чуқур тадқиқ қилишган, йиллар давомида Мусҳафга кириб қолган қушимчалар олиб ташланиб, хатолар тузатилган, камчилиги тўлдирилган, бундай машаққатли вазифани уддалаш мақасадида ҳайъат азолари Мусҳафни икки юз мартадан ошиқроқ ўқиб чишларига тўғри келган.[6] Нашр учун тайёр ҳолига келган Мусҳафнинг кўриниши, ҳажми ва хат тури борасида ҳам муаммолар бор эди. Ислом оламига машҳур хаттотларнинг Мусҳаф устида олиб борган изланиш ва маҳоратлари илмий ўрганиб чиқилди ва бер неча қўлёзма Мусҳафлар орасидан Дамашқлик хаттот Усмон Тоҳонинг ёзув услуби танлаб олинди. Усмон Тоҳо чиройли ёзиш ва ёзув қоидаларига риоя қилиш билан бир қаторда, танзим яъни тартибга, табвиб яъни жузларга ажратишни ҳам йўлга қўйган эди. Қуръони каримни 30 жузга бўлиб, ҳар бир жузга 20 саҳифа ажратган, Фотиҳа ва Бақара сурасининг биринчи саҳифасига чиройли шакл бериш учун икки бет, охирги жузда “Бисмиллоҳ” билан сураларнинг ажратилиши кўп бўлгани учун яна икки бет қўшилиб, жами 604 саҳифага жойлаган эди. Бундан ташқари, ҳар бир саҳифани оят билан бошлаб, оят билан якунлашга эриша олгани энг катта афзаллиги бўлган[7]. Санаб ўтилган жиҳатлари билан бошқа қўлёзма нусхалардан тубдан ажралиб турган Мусҳафни янги нашр қилинмоқчи бўлган “Мадина Мусҳафи” нусхасига асос қилиб олинди ва ҳозирда дунёга тарқалган Мусҳафлар орасида энг мукаммал шаклга эга бўлди.
Саудия Арабистони подшоҳлиги ҳомийлигида 1405-1425-ҳижрий йиллар оралиғида “Мадина Мусҳафи” 193 миллион тиражда босиб чиқишга эришилди[8] ва бу дунёдаги энг кўп тираж қилинган босма деб баҳоланмоқда.
Ҳозирда йилига 30 милион тиражда ҳар хил ҳажм ва кўринишда нашр қилиб, тарқатиб келинмоқда.
Кейинги йиллирда юртимизда ҳам ҳар соҳада бўлгани каби диний соҳани ривожлантириш мақсадида кенг қамровли ислоҳотлар олиб борилмоқда. Бундай ислоҳотлар Мусҳафи шарифни нашр қилиш ва аҳолимиз мўъмин-мусулмонларининг Қуръони каримга бўлган эхтиёжини қоплаш жиҳатини ҳам қамраб олди.
Аллоҳ таолонинг муборак каломи — Мусхафи шариф Ўзбекистонда нашрдан чиқиши қалбларни сурурга тўлдирган шарафли воқеалардан бири бўлди. Юртимизнинг кўзга куринган нашриётларидан бири «Ҳилол нашр» матбаа-нашриёти томонидан чоп этилган Мусҳафи шариф китобхонлар оммасига тақдим этилди.
Нашриётнинг кўп йиллик самарали фаолияти давомида Қуръони Каримни қадимий анъаналарга, ўзига хос тартиб-қоидалари ва одобларига риоя қилган ҳолда, илғор технологиялар ёрдамида сифатли ва гўзал шаклда чоп этиш учун барча шарт-шароит ва имкониятлар яратилди.
«Ҳилол нашр» матбаа-нашриёти Мусҳафи шарифни нашр қилиш лойиҳаси бўйича дунёда Мусҳаф нашри бўйича етакчи матбаалардан ҳисобланган — Миср Араб Республикасидаги «Дорус-салом» нашриёти билан ҳамкорлик шартномаси тузди. Тузилган шартномага кўра, «Дорус-салом» нашриёти «Ҳилол-нашр»га Мусҳафни чоп этиш учун махсус ижозат берди ва Қуръони Карим нусхаси андозасини тақдим қилди. Шундан сўнг Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита ҳамда Ўзбекистон мусулмонлари идораси кўмагида ушбу табаррук лойиҳани бажаришга киришилди.
Нашриёт имкониятидан келиб чиқиб биринчи босқичда мазкур Мусҳафнинг адади 50 000 дона деб белгиланди, дастлаб шу ададдан 10 000 нусха савдога чиқарилди ва 31000 сўмдан сотилди. Бундан буён ҳар икки-уч ойда ана шундай ададда Мусҳафи шарифларни халқимизга тақдим қилиб бориш кўзда тутилмоқда. Зеро, Қуръони Карим кириб борган, ўқиладиган ҳар бир хонадонга Аллоҳ таолонинг файз-баракоти ёғилиб туради. Бинобарин, Аллоҳ таолонинг каломи — Қуръони Каримнинг кўп минг нусхада босмадан чиқарилиши ва унинг самараси ўлароқ, ҳар бир мўмин-мусулмоннинг хонадонида мусҳафлар кўз қорачиғидек сақланиши жонажон Ватанимиз учун мислсиз хайр-баракадир. Қуръони бор хонадонда тарбияланган фарзандлар динига, эл-юртига, миллатига содиқ, ватанпарвар, чинакам авлод сифатида камол топади.
Қалби Қуръонга ошно халқимиз ҳам янги нашр этилган Мусҳафи шарифни шод-хуррамлик, хурсандчилик ва севинч кўз ёшлари билан кутиб олди. Бу ёрқин ҳодиса мамлакатнинг деярли барча оммавий ахборот воситаларида кенг ёритилди.
Абдулбоқий Турсунов
[1] Муҳаммад Тоҳир Курдий “Тарийхул хаттил арабий” китоби, 182 саҳифа.
[2] Канзул уммол 10/536 саҳифа.
[3] Тарихул Қуръон: Ҳафаний Носиф 112 саҳифа, Тарихул Қуръон: Муҳаммад Тоҳир Курдий 16, 186-саҳфалар. Ҳозирда Мисрнинг “Дорул кутуб ал-Мисрия” кутубхонасида (176 рақам остида) ва “Қоҳира” унверситети кутубхонасида бир нусха сақланади.
[4] Мабоҳис фий улумил Қуръон: Субҳий Солиҳ, 99-саҳифа.
[5] Муҳаммад Тоҳир Курдий “Тарийхул хаттил арабий” китоби, 339 саҳифа, Мабоҳис фий улумил Қуръон: Субҳий Солиҳ, 99-саҳифа.
[6] Диросот фий улумил Қуръон. 505-саҳифа.
[7] Ҳошимов Нуриддин “Қуръони карим ёзувчиси – Хаттот Усмон Тоҳо” мақоласидан қисқартириб олинди.
[8] Диросот фий улумил Қуръон. 506-саҳифа.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 