02 Май, 2025, 4 Зулқаъда, 1446
02 Май, 2025, 4 Зулқаъда, 1446
Закот – Ислом динининг беш асосий рукнидан бири (иймон ва намоздан кейинги учинчиси). Шу билан бирга у Исломнинг ижтимоий рукнлари сирасига киради. Чунки Аллоҳ Таоло Тавба сурасининг 11-оятида шундай марҳамат қилади:
فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآَتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ
Яъни, “Агар тавба қилсалар, намозни қоим қилсалар ва закот берсалар, бас улар диндаги биродарларингиздир”. Ушбу оятдан келиб чиқиб, илк Ислом даврида киши закот бериш билан жамият ҳаётига кириб келган. У орқали биродарлик ҳуқуқига, ана шу жамиятга тегишлилик ҳуқуқига ҳақли бўлган.
Закот – Аллоҳдан бўлган фарз. Лекин у жамоаларга умумий тарзда фарз қилинмаган. Закотни ана шу жамоалардан Аллоҳ ва Охират кунидан умид қилувчиси адо этади. Охиратга ишончи заиф, қалбида молга бўлган муҳаббати Аллоҳга бўлган муҳаббатдан устун кимсалар уни ташлаб қўядилар, бефарқ муносабатда бўладилар. Шундай бўлсада, Араб халифалигида инсонлар молидан закот олишни давлат ўз зиммасига олган.
Давлат нега инсонларга фарз қилинган ибодатга масъул бўлиши керак, ахир мол уларники-ку, нима учун закотга ажратилган молларини ўзлари беришмаган? Сабаби Аллоҳ Таоло закот бериладиган тоифаларни зикр эта туриб, улар сафига “садақа ишида ишловчиларга” деб, закот йиғувчиларга ҳам закотдан тайин қилди. Яъни Аллоҳ Таоло махсус шахсларни муайян вазифага – инсонлар молидан закот беришга тайинлади ва уларни “والعاملين عليها” (“унинг ишида ишловчилар”) деб атади.
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам даврида закот Қуръонда келтирилган кўрсатмаларга амал қилиниб олинган. У зот соллоллоҳу алайҳи васаллам Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳуни Яманга жўнатаётганларида: “Сен уларга Аллоҳ бойларининг молларидан олиниб, камбағалларига қайтадиган садақа фарз қилганини ўргат. Молларининг яхшисини олишдан ҳазир бўл. Мазлумнинг дуосидан қўрқ, чунки унинг ва Аллоҳнинг орасида ҳижоб – парда бўлмайди”, деб айтганлар. Шайхулислом Ҳофиз ибн Ҳижр ҳазратлари: “Бу ҳадис шунга далолат қиладики, имом, яъни бошлиқ – закотни ё ўзи ё ноиби йиғувчи ва уни сарфловчи шахс. Улардан ким буни маън қилса, ундан қаҳр етади”, деганлар.
Ҳадиси шарифларда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васалламнинг закот йиғиш, уни ёзиб бориш, сарфлаш ишларига кўмаклашган саҳобаи киромлар зикр этилган:
– Саҳиҳайнда Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан қилинган ҳадисда Умар розияллоҳу анҳу;
– Абу Довуд ривоятида Абу Масъуд розияллоҳу анҳу элчи қилиб юборилганлиги келтирилган;
– Аҳмад ривоятида Ҳузайфа розияллоҳу анҳу;
– Убода ибн Сомит розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Бани Мусталақ қабиласига – Валид ибн Уқба юборилгани айтилган;
– Амр ибн Ос розияллоҳу анҳу – Фазорага;
– Заҳҳок ибн Суфён Килоний – Бани Килобга;
Бундан ташқари Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам араб оролларидан бошқа иқлимларга ҳам элчиларини жўнатганлар:
– Муҳожир ибн Умайя – Санога;
– Зиёд ибн Лабид – Ҳазромавтга;
– Аъло ибн Ҳазрамий – Баҳрайнга;
– Али розияллоҳу анҳу – Нажронга боришган.
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васалламнинг закотдаги котиблари – Зубайр ибн Аввом розияллоҳу анҳу эди. Агар у киши йўқ бўлсалар ёки узрли сабаблари бўлса, Жаҳм ибн Султ ва Ҳузайфа ибн Яман розияллоҳу анҳумалар ёзишган.
Келган мактубларни баъзи саҳобалар таржима қилишган. Бу вазифани Ҳузайфа ибн Яман, Арқам ибн Абуларқам, Холид ибн Саъд розияллоҳу анҳумлар бажарганликлари ривоят қилинади. Табарий ривоятида Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам Икрима ибн Абу Жаҳл розияллоҳу анҳуни вафот этган йиллари Ҳавозин қабиласига жўнатиб, уларнинг мактубини таржима қилдирганликлари айтилган.
Набий соллоллоҳу алайҳи васаллам закот йиғувчиларга молларнинг эгалари билан муомала қилишни, доимо уларга юмшоқ бўлишни, Аллоҳнинг ҳаққида эътиборсизлик қилмасдан уларга енгиллик қилишни ўргатар эдилар.
Жарир ибн Абдуллоҳдан ривоят қилинади: “Аъробийлардан бўлган кишилар гуруҳи Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам олдиларига келиб: “Закот йиғувчилар бизларга келиб зулм қилишяпти,” дейишди. Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам уларга: “Закот йиғувчингиздан рози бўлинг”, дедилар”.
Анас розияллоҳу анҳудан қилинган ривоятда бир киши Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам олдиларига келиб: “Агар мен закотни сизнинг элчингизга берсам, Аллоҳ ва Унинг Расулига беришдан халос бўламанми? (Яъни, шу кифоя қиладими?)”, деди. Улар: “Ҳа, Аллоҳ ва Унинг Расулига уни беришдан халос бўласан, сенга ажр бўлади, уни ўзгартирганга эса гуноҳ бўлади”, дедилар.
Бу ҳолат Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам даврларида ўзгармай келди. Ҳулофаи рошидинлар даврида ҳам бу анъана давом этди. Имом Байҳақий Абу Бакр ва Умар розияллоҳу анҳумалар закот йиғиш учун одам юборганликларини ривоят қилган. Шофеъий раҳматуллоҳи алайҳ ҳам юқоридаги ҳадисни ривоят қиларканлар, улар ҳеч қайси йили буни кечиктирмаганларини зиёда қилганлар. Абу Бакр розияллоҳу анҳу ўз даврларида “Муҳаммад ўлди, энди закот бермаймиз!” деганларга қарши кураш очганлар.
Умар розияллоҳу даврига келиб Ислом сарҳадлари анча кенгайган, мусулмонлар ортган. Улар ҳам юқоридаги анъанани давом этганлар ҳамда закот ва ўлжалар йиғиш учун махсус давлат хазинасини – Байтул молни ташкил этганлар. У зот фақатгина Рамода йили (Мадинада қурғоқчилик ва очлик бўлган йил) ҳолат тақозосига кўра закот олишни кечиктирганликлари ривоят қилинган.
Аллоҳ ва Унинг Расули инсонларга закотларини уларга бошлиқ кишига топширишни буюрган. Ибн Умар розияллоҳу анҳума: “Закотларингизни Аллоҳ сизга бошлиқ қилган кишига топширинг, гарчи у хамр ичса ҳам. Ким яхшилик қилса ўзига яхши, ким гуноҳ қилса, ўзига зарар”, деб айтганлар.
Саҳл ибн Абу Солиҳ отасидан ривоят қилади: “Менинг молим закот нисобига етган эди. Саъд ибн Абу Ваққос, Ибн Умар, Абу Ҳурайра, Абу Саид Ҳудрий розияллоҳу анҳумлардан уларни тақсимлайми ёки султонга берайми, деб сўрадим. Уларнинг барчалари менга султона беришимни буюришди. Мен “Бу султоннинг нима қилаётганини кўряпсизку,” дедим. (У вақтда ҳокимият Умавийларда эди). Уларнинг барчалари: “Ҳа, уни султонга беравер”, дейишди ва ҳеч бирлари ихтилоф қилишмади”.
Шундай қилиб, Аллоҳ Таолонинг бандаларига фарз этиб жорий этган закотни йиғишни Ислом дини қай даражада тартибга солгани ҳақида қисман маълумотга эга бўлдик. Қодир Аллоҳ барчамизни закот берувчи ва шу орқали нажот топувчи бандаларидан бўлишимизни муяссар айласин!
Юсуф Қарзовийнинг “Закот фиқҳи” китоби асосида
Хадичаи Кубро аёл-қизлар ислом билим юрти
мударрисаси Кенжабой ГУЛРУХ
тайёрлади
ЎМИ Матбуот хизмати
Кибр, ўзини бошқалардан юқори деб ҳисоблаш, улардан устун қўйиш, ўзини бошқаларга нисбатан юксак кўриш ва уларга нисбатан мағрурлик қилишдир. Бу, кўпинча одамларнинг бошқа кишиларни пастга уриш, улар билан адолатли муносабатда бўлмаслик ва ўзини жуда катта кўрсатиш каби хулқ-атворларни ўз ичига олади.
Саодат калити ҳушёрлик ва фаҳму фаросатдадир. Бадбахтлик манбаси кибр ва ғафлатдадир.
Банда учун Аллоҳ таолонинг неъматлари ичида иймон ва маърифатдан улуғи йўқдир. Унга эришиш учун бағрикенглик ва қалб кўзи ўткирлигидан бошқа васила йўқдир.
Куфр ва маъсиятдан каттароқ бало ва офат йўқдир. Мазкур икки нарсага чақиришда қалб кўрлиги ва жаҳолат зулматидан бошқа нарса йўқдир.
Зийрак кишилар Аллоҳ таоло уларни ҳидоятини ирода қилган ва қалбларини Исломга кенг қилиб қўйганлардир.
Мутакаббирлар Аллоҳ таоло уларни залолатини ирода қилган ва қалбларини худди осмонга чиқаётгандаги каби тор ва танг қилиб қўйганлардир. Мутакаббир ўз ҳидоятига кафил бўлиши учун қалб кўзи очилмаган кишидир.
Аллоҳ таоло: “Мўминлардан ихтиёрий эҳсон қилувчиларини ва зўрға топиб-тутувчиларини истеҳзо ила масхаралайдиганларни Аллоҳ “масхара” қилади ва улар учун аламли азоб (бор)дир” (Тавба сураси, 79-оят), деб айтган.
Яна: “Эй мўминлар! (Сизлардан) бирор миллат (бошқа) бир миллатни масхара қилмасин! Эҳтимолки, (масхара қилинган миллат) улардан яхшироқ бўлса. Яна (сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасин)! Эҳтимолки, (масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқ бўлса. Ўзларингизни (бир-бирларингизни) лақаблар билан атамангиз!” (Ҳужурот сураси, 11-оят);
“(Кишилар ортидан) ғийбат қилувчи, (олдида) масхара қилувчи ҳар бир кимсанинг ҳолига вой!” (Ҳумаза сураси, 1-оят).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бир-бирларингизга ҳасад қилманглар ва савдода сохталик билан келишиб, нархларни оширманглар. Бир-бирларингизга ғазаб қилманглар ҳамда орқа ўгириб, муносабатларни бузманглар. Баъзиларингиз айримларингиз савдоси устига савдо қилмасин. Аллоҳнинг бандалари, биродар бўлинглар. Мусулмон мусулмоннинг биродаридир. Унга зулм ҳам қилмайди, хўрламайди ҳам, паст ҳам санамайди. Тақво бу ерда”, деб, уч бора қалбларига ишора қилдилар. “Мусулмон биродарини паст санаган киши ёмон эканига далолат қилади. Ҳар бир мусулмоннинг бошқа мусулмонга қони, моли ва обрўсини (суиистеъмол) қилиши ҳаромдир”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ: “Тадаббур қилган кишига бундан-да фойдаси кўп, манфаати улуғ ва яхшироқ ҳадис бўлмаса керак”, дедилар.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қалбида зарра миқдорича кибри бор киши жаннатга кирмайди”, дедилар. Шунда бир киши: "Ё Расулуллоҳ, киши чиройли кийим ва чиройли пойабзал кияди (бу ҳам кибр бўладими?)" деганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ чиройлидир. Чиройлини яхши кўради. Кибр эса ҳақни бузиш ва кишиларга паст назар билан қараш”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Биз «юз ўгирма» деб таржима қилган маъно оятда «тусоъъир» деб келган. Бу маъно, аслида, туяда учрайдиган бир касалликка нисбатан ишлатилар экан. Ўша касалликка мубтало бўлган туя доимо бошини пастдан-юқорига ҳаракатлантириб, ёнбошга силтаб турар экан. Мутакаббирлик билан бурнини жийириб, юзини одамлардан ўгирадиган кишилар ана ўша касал туяга ўхшатилмоқда.
«Одамлардан такаббур-ла юз ўгирма».
Ҳа, мусулмон киши учун одамларни камситиш, уларни паст санаш жуда ёмон иллат. Ҳатто юриш-туришда ҳам кибру ҳаводан, такаббурликдан сақланиш керак.
«…ва ер юзида кибр-ҳаво ила юрма».
Бу жуда ёмон нарса. Бошқаларга кибр оғир ботади. Энг муҳими: «Албатта, Аллоҳ, хеч бир мутакаббир ва мақтанчоқни севмас».
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан нақл қилинган ривоятда: «Кимнинг қалбида заррача мутакаббирлик бўлса, Аллоҳ уни дўзахга юзтубан ташлайди», дейилган.
Шунингдек, ибн Абу Лайло ривоят қилган хадисда: «Ким кийимини кўз-кўз қилиб, мақтанчоқлик ила судраб юрса, Аллоҳ таоло унга назар солмайди», дейилган.
Расулулллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Илм ўрганинг, илм учун сакинат ва виқорни ҳам ўрганинг. Ва сизларга илм ўргатаётганларга тавозеъ билан ўзингизни паст тутинг!” (Имом Табароний “ал-Авсат”да ривоят қилган).
Муаллимга кибр қилиш, уни менсимаслик тубан хулқ ҳамда нифоқ аломатларидан ҳисобланади. Имом Табароний “Ал-Кабир”да ривоят қилган ҳадиси шарифда бундай дейилади: “Уч тоифа инсон борки, уларни фақат мунофиқгина хорлайди: Исломда мўйсафид бўлган қария, илм соҳиби ва одил раҳбар”.
Устоз ва муаллимга ўзни паст тутиб, ҳокисор бўлиш нажот эшиги, илм таҳсил қилишнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Динимиз шунга буюради, шунга ўргатади. Бу устозларнинг шогирдлари устидаги ҳақларидандир.
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Ўқувчи муаллимига итоаткор ва ройиш бўлиши, унинг сўзига қулоқ солиб, ўз ишларида у билан маслаҳатлашиб туриши ва оқил бемор самимий ва моҳир табиб сўзини қабул қилганидек у ҳам ўз муаллимининг сўзини қабул қилмоғи лозим. Шунингдек, муаллимига эҳтиром кўзи билан боқиши, унинг ўз ишида комил иқтидор ва малака соҳиби эканлиги ва бошқа устозлардан устунлигига ишониши лозим. Ана шунда ундан манфаат олиши осон бўлади”.
Олимларимиз айтадиларки, талаба ўз устозининг камоли аҳлият ва иқтидор соҳиби эканлигига, ўз ишининг моҳир мутахассиси эканлигига эътиқод қилиб, ишониши керак. У ҳақда фақат яхши фикрда бўлиши лозим. Агарчи, устозидан диёнатга очиқ-ойдин терс келадиган хатти-ҳаракатни кўриб қолса ҳам уни фақат яхшиликка йўйиб, яхши гумонда бўлиши керак. Акс ҳолда унинг баракасидан маҳрум бўлади.
Ибн Синонинг устози Кушёрнинг ҳузурига бир киши осмон илмини ўрганиш мақсадида келибди. 2-3 ой ўтса ҳамки, устози илм беришни бошламаганидан сўнг айтибди:
– Ҳазрат, энди менга жавоб берсангиз. Уч ой бўлди ҳамки дарс бермадингиз. Вақтингиз йўқ шекилли…
Шунда устоз:
– Мен сенга бажонидил дарс берардим-у, лекин сен ҳузуримга келганингдаги “бу илмдан менинг унча-мунча хабарим бор”, деган кибр-ҳавойинг ҳали ҳам кетмади. Мен бир идишга қачонки у бўш бўлсагина сув қуяман. Афсус, сенинг калланг ҳаво билан тўлиб қолган экан, – деб жавоб қилибди.
Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ дедиларки: "Агар мутакаббир кишини кўрсанг билгинки, унинг намози кам ёки ундан бутунлай маҳрум бўлган. Чунки кибр билан кўп сажда қилиш бирга жамланмайди".
Ривоят қилишларича: Бир кишиникига меҳмон келиб қолди. Уйда меҳмонга қўядиган ҳеч вақо йўқ эди. У бир литр қатиқ олиб келиб, беш литр сув қўшиб, туз ва муз солиб, айрон тайёрлади. Бир литр қатиқ беш литр сувни қабул қилиб, тотли ичимликка айланди. Агар ўша қатиққа бир томчи бензин тушиб кетганида уни ичиб бўлмас эди.
Худди шунингдек, салгина такаббурлик ҳам амални бузиб юборади. Мутакаббир кимса Аллоҳдан тўсилади, халойиқ томонидан нафратга учрайди. Аллоҳ таоло бу ҳақда «Чунки уларга ёлғиз Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ дейилган вақтда кибр-ҳаво қилган эдилар», деган (Соффот сураси, 35 оят).
Ҳориса ибн Ваҳб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Жавваз ҳам, жаъзарий ҳам жаннатга кирмайди", дедилар.
* «Жавваз – муомаласи қўпол одам».
* Жаъзарий – мутакаббир, қилмаган иши билан фахрланувчи.
Баъзи бир кишилар ибодат миқёсидаги маънавий ва моддий амалларни қилиб, (ҳаж, умра ва масжид ёки йўл қуриб) кибрланиб, мақтаниб бошқа кишиларни бундай ишларни амалга оширмаганликда айблаб, ўзларини улардан юқори олишади. Аслида ана шу ишлар халқни пулига бажарилган бўлади. Бундай кимсалар аслида энг разил ва пасткашлардир.
Аллоҳ таоло айтади: “Бошқалар эса гуноҳларини эътироф қилдилар…”. (Тавба сураси 102-оят) Аллоҳ таоло биздан маъсумликни талаб қилмади. Аксинча, гуноҳ содир бўлганида тавба ва синиқликни истади.
Одам алайҳиссалом гуноҳ қилганида эътироф қилиб гуноҳига истиғфор айтди. Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди.
Иблис эса гуноҳ қилганида мутакаббирлик қилди, тавба қилмади. Аллоҳ ундан юз ўгирди.
Ким гуноҳ қилиб қўйиб сўнгра тавба қилса қиёматда Одам алайҳиссалом билан тавба қилувчилар карвонида бўлади.
Ким гуноҳ қилиб сўнгра тавба қилмасдан мутакаббирлик қилса Иблиснинг карвонида бўлади.
Ортидан кибрни эргаштирувчи биттагина гуноҳ, ортидан синиқлик, пушаймонлик ва тавбани эргаштирувчи мингта гуноҳдан оғирроқдир.
Аллоҳ таоло гуноҳ қилганида пушаймон бўлиб тавба қилувчиларга муҳаббати ўлароқ Ўзини Ғофур дея номлади.
Бандаларини Ўз муҳаббатига тарғиб қилиш учун Ўзини Вадуд дея номлади.
Сизни синдириб сиздаги ужбни кетказадиган битта гуноҳ, қалбингизни мағрурланиш ва ужбга тўлдирадиган тоатдан яхшидир, қайсидир маънода!
Жаъфархон СУФИЕВ,
ТИИ талабаси,
Тўрақўрғон туман “Исҳоқхон тўра” жоме масжиди имом-хатиби.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа