Ўз хоҳиш-истакларига қаттиқ берилиш ва Аллоҳга итоат этишдан бош тортиш – нафснинг эгизак сифатларидир ва барча муваффақиятлар йўлини тўсувчидир. Айнан шунинг учун ҳам бузғунчи нафс жазоланишликка лойиқдир. Яъни гуноҳга ундовчи нафсни синдириш учун унга қарши курашиш, бунинг учун нафсни барча манфурлиги, қабоҳати ва разолатини ўзига кўрсатган ҳолда камситиш йўли билан жазолаш лозим. Ғазаб оловида  алангаланаётган нафсга қарши туришнинг энг яхши йўли бу уни чиройли ахлоқ билан жиловлаб, юмшоқлик ва беозорлик билан сўндиришдан иборатдир.

Тақво соҳиби Зунуни Мисрий қуддиса сирруҳу марҳамат қиладилар:

“Инсондаги ахлоқий фасод ва тубанлашувнинг сабаби олтитадир:

Биринчиси – охирати учун бажарадиган амалларда ниятнинг заифлиги;
Иккинчиси – вужуднинг ҳирсу шаҳватлар тутқунига айланиши;
Учинчиси – ўлим яқинлигига қарамай, узундан узоқ орзу ҳаваслар гирдобида ғарқ бўлиш.
Тўртинчиси – одамлар ризолигини Аллоҳ ризолигидан афзал кўриши.
Бешинчиси – Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини тарк этиб, ҳавойи нафсига эргашиши.
Олтинчиси – ўзининг гуноҳларини оқлаш учун ўтган солиҳларнинг озгина камчиликларини дастак қилиши, уларнинг кўп яхши, ўрнакли амалларига эса эргашмаслиги[1]”.

Улуғ шайхларнинг ишончли, мўътабар китобларида нафсга қарши курашнинг кўплаб усул ва йўллари мавжудлиги айтилган. Аллоҳнинг розилигига эришмоқчи бўлганлар доимо ёдларида тутишлари учун улардан баъзларини келтириб ўтамиз.

Худони таниган азизлардан бирлари айтган эканлар:

“Биз тасаввуфни қандайдир сўз ва иборалардан эмас, балки очлик, дунё лаззатларидан воз кечиш, ёмон одатларни тарк этиш, Аллоҳнинг буюрганларини бажариб, қайтарганларидан қайтиш билан топдик”.

Бошқа бир донишманддан сўрабдилар:

– Нафсни жиловламоқ учун унга қандай монеълик қилиш зарур?

У зот жавоб берибдилар:

– Очлик ва ташналик билан кишанла, шон-шуҳратга, улуғликка бўлган интилишларини ва хоҳишларини сўндириб камсит, бой кишиларга хос бўлган одату сифатлардан уни маҳрум эт.

Абу Язид қуддиса сирруҳудан нақл этадилар:

Тушимда Аллоҳни кўрдим ва Ундан сўрадим:

– Эй яратган Эгам, менга Ўзингга элтадиган йўлини кўрсат!

Аллоҳ таоло марҳамат қилди:

– Нафсингни қолдир-да, Менга кел.


Шайхлардан бирлари шундай дебдилар:

“Бизнинг йўлимиз (тариқат) учта қоидага асосланган: фақат оч қолганда ейиш, беилож бўлгандагина ухлаш ва энг зарур пайтдагина сўзлаш!”.

Пирлардан яна бирлари муридига шундай насиҳат қилибди:

– Мусибат уч сабабга кўра келади: бадхулқлик, ёмон одатлардан қайтмаслик ва ёмон дўстликдан.

Талаба сўрабди:

– Бадхулқлик недир?

Пир жавоб берибди:

– Ҳаром емоқ.

Шогирд сўрабди:

– Одатлардан қайтмаслик деганда нимани тушунамиз?

Пир жавоб берибди:

– Бу кўз ва қулоқни тиймаслик — ҳаромга қараш, ғийбатга ўч бўлишлик.

Мурид яна сўрабди:

– Ёмон дўстлик дегани нимадир?

Бунга пирнинг жавоби шундай бўлибди:

– Кўнгилда пайдо бўлган нафсоний истакка дарҳол эргашишлик.

Таниқли илоҳиятчилардан бири бундай дейди:

“Бизнинг вазифамиз бизга ёмон муносабатда бўлганлардан қасос олиш эмас, аксинча, камтаринлик ва оддийлик билан улардан узр сўрашдир. Кимгадир туйилган нафрат туйғуларидан кўнгилни поклаш учун ўша одамга мурувват кўрсатиш керак эмасми?!”

Шундай қилиб, кимки нафсини улуғласа, дин унинг учун қадрсиздир. Ва аксинча, ким динини қадрласа, нафс унинг учун манфурдир (нафратлангандир).

Оддий одамлар ўз хатти-ҳаракатларини тузатишликка интиладилар, мумтоз зотлар эса ўзларининг руҳоний дунёлари ва ички аҳволарини яхшилашга эътибор қаратадилар.

Аллоҳга ибодат қилишда очликка чидаш ва тунги бедорликларга бардош беришлик у қадар қийин иш эмас. Аммо кишининг ўз феъл-хуйини бўлмағур одатлардан тозалашлиги хусусида гапирадиган бўлсак, бу ўта оғир ва мушкул ишдир.