07 Июн, 2025, 11 Зулҳижжа, 1446
07 Июн, 2025, 11 Зулҳижжа, 1446
Самарқанд шаҳрида жойлашган меъморий ёдгорликлар орасида Афросиёб шаҳарчасининг кунчиқар томонида, Сиёб канали ёқасида жойлашган ва халқ орасида “Дониёл пайғамбар қабри” деб юритилувчи мақбара машҳур. Дониёл (иврит тилида Даниэл, араб тилида Дониял) пайғамбар яҳудий миллатига мансуб бўлиб, милоддан аввалги 603 йилда
Қуддусда дунёга келади. Милоддан аввалги 534 йилда Бобилда вафот этади. Дониёл пайғамбарга тегишли деб кўрилувчи Самарқанддаги мақбара бугунги кунда яҳудий, насроний ва ислом дини вакиллари томонидан бирдек эъзозланиб зиёрат қилинади.
Ушбу мақбарада ким дафн этилганлиги ҳақида ҳозиргача мутахассислар бир тўхтамга келгани йўқ. Айни пайтда ушбу мақбарага кўмилган шахс ҳақида бир қанча ривоятлар мавжуд.
Улардан бирида айтилишича, Аҳамонийлар сулоласидан бўлган Кир II эрамиздан олдинги 539 йилда Бобилни истило қилганида Бобил подшоҳлари томонидан қулликда тутилган бир неча юз яҳудийни озод қилади. Ушбу яҳудий қавми озод бўлгач, Амударёдан ўтиб Ўрта Осиё ҳудудига кириб келган. Улар ўзлари билан бирга Бобил подшолигида юқори давлат лавозимларида фаолият юритган ва ўзини пайғамбар деб эълон қилган Дониёл пайғамбарнинг қабрини ҳам олиб келган экан.
Иккинчи ривоят Амир Темур билан боғлиқ. Ривоятда келтирилишича, ўзининг етти йиллик ҳарбий юриши вақтида (1399-1404 йиллар) Амир Темур Мосул шаҳри яқинида тўхтайди. Бу ерда Дониёл пайғамбар ҳақида кўп ажойиб ривоятларни эшитиб, унинг қабрини зиёрат қилади. Ровийлардан ушбу пайғамбар қабри турган жой файзли ва баракали бўлишини эшитади. Шу онда у кишининг ҳокларини пойтахт Самарқандга олиб кетишга буйруқ беради. Аммо бу ишга шаҳар аҳолиси қарши чиқади. Шундан сўнг Амир Темур қабрдан фақат нишона олиб Самарқандга жўнатади. Нишонани ортиб олган туя Самарқандга кириб, ҳозирги мозор ўрнида чўккач, қабрдан олинган нишона шу ерга кўмилади.
Бошқа бир ривоятда шаҳар номи ўзгариб келган. Яъни, Дониёл қабри Эрондаги Суза (ҳозирги Хузистон вилоятида) шаҳрида бўлган. Нишона ҳам айни қабрдан олиб келинган деб кўрсатилади. Дониёл пайғамбар билан боғлиқ юқоридаги икки ҳолатда ҳам қабрдан нишонанинг олиб келиниши Амир Темурнинг етти йиллик юришлари билан боғланади. Бироқ Амир Темур 1381-1384 йилдаёқ Эроннинг катта қисмини босиб олган бўлиб, Эроннинг тўлиқ бўйсундирилиши уч йиллик (1386-1388 йиллар) ва беш йиллик (1392-1396 йиллар) юришлар вақтида амалга оширилади. Яъни, ўзининг етти йиллик юришлари даврида асосий эътиборини Миср, Шом ўлкаси ва Усмонийлар империясига қаратган Амир Темур Эроннинг жануби-ғарбида жойлашган Суза шаҳрига борган бўлиши эҳтимолдан йироқ. Шунингдек, ҳозир ҳам Ироқнинг шимолида жойлашган Мосул шаҳрида Дониёл пайғамбар мақбараси мавжуд бўлиб, аҳоли томонидан зиёрат қилинади.
Самарқандлик тарихчи Абу Тоҳирхожа Самарқандий ўзининг “Самария” асарида юқоридаги фикрларни инкор этади. Бу ҳақда у шундай ёзади: “Авом уни Дониёл пайғамбарнинг қабри дейди, лекин унинг мозори Мосул вилоятидадир. Дерларким, у (Дониёл) Аббос ўғли Ҳазрат Қусамнинг, Тангри ундан рози бўлсин, ёронларидан эди ва шу ерда кўмилгандир”.
Юқоридаги манбаларда бир қанча қарама-қарши фикрлар мавжуд бўлиб, баъзи саволларни ўртага ташлайди. Уларни қуйида кетма-кетликда кўрсатиб ўтамиз.
Ушбу мозор устида XX аср бошларига қадар мақбара бўлмаган. Мақбара ўтган асрнинг бошида самарқандлик уста Абдулқодир Чолдивор томонидан Самарқанд вилояти ҳарбий губернатори ажратган маблағ ҳисобига бунёд қилинган.
Мақбара ичидаги қабр ҳам ҳозирги кўринишидан фарқ қилган. Дастлабки кўринишда қабрнинг бош томони шимоли-шарққа қаратилган бўлиб, жануби ғарбга қараб пасайиб борувчи, узунлиги 17 метр атрофида бўлган мармар билан қопланган қабртош кўринишида бўлган. XIX аср охирида Самарқандга келган сайёҳлар олган фотосуратларда бу яққол кўзга ташланади.
Ислом динида эса маййит кўмилганда юзи қибла (Макка) томонга қаратилиб кўмилади. Яъни, қабр қиблага кўндаланг тарзда жойлашади. Дониёл пайғамбар қабрининг оёқ томони қибла – жануби-ғарбга қаратилган бўлиб, дин ва давлат ҳомийси бўлган бирор ҳукмдор маййитнинг бундай кўмилишига йўл қўймаган бўларди, шу жумладан Амир Темур ҳам. Шунингдек, агар мозорнинг шаклланиши Амир Темур даврида юз берган бўлса, нима учун ўша вақтдаги кимсасиз Афросиёб шаҳарчасининг бир чеккаси танланди? XIII асрда мўғулларнинг қирғинбарот урушлари давридан буён қадим Самарқанд шаҳри ҳозирги Афросиёб шаҳарчаси ҳудудида ривожланишни тўхтатиб, Регистон майдони атрофларида янгидан қад кўтара бошлаган, Амир Темур даврида обод шаҳар даражасига етган эди. Дониёл пайғамбар ҳоки ҳам айнан шу ерга қўйилган, унинг устига муҳташам мақбара бунёд этилган бўлмасмиди?
Энди Абу Тохирхўжанинг “Самария” асарида келтирилган фикрларга келадиган бўлсак, ушбу мозор Ҳазрат Шоҳ-Қусам ибн Аббоснинг издошига тегишли эканлиги ҳам эҳтимолдан йироқ. Агар шундай бўлганда “Хўжа Дониёр” Қусам ибн Аббос ҳазратларининг ёнига – Шоҳи Зинда мажмуасига дафн этилган бўлар эди. Яна мусулмонча анъаналар билан кўмилган, қабрининг оёқ томони қиблага қаратилмаган бўлар эди.
Мақоламиз бошида келтирилган фикрга тўхталадиган бўлсак, анчайин ҳақиқатга яқинроқ эканлигини кўрамиз. Биринчидан, Арабистон ярим ороли, Ўрта денгизнинг шарқий қирғоғи ва Қуддусда истиқомат қилувчи яҳудийлар қадимда маййитнинг оёғини Қуддус шаҳрига қаратиб кўмишган. Уларнинг эътиқодига кўра маййит “қайта тирилганда” Қуддусга қараб йўл олиши керак бўлган. Ушбу одат ҳозиргача Қуддусда истиқомат қилувчи яҳудий жамоаларида сақланиб қолган. Биз кўриб чиқаётган мозорнинг ҳам оёқ томони жануби-ғарбга – Қуддус томонга қаратиб бунёд қилинган. Қабрнинг бош томонидаги туғ эса қадимдан туркий ҳалқларга хос бўлиб, Дониёл пайғамбарга ҳурмат юзасидан Ўрта Осиё ҳукмдорлари томонидан ўрнатилган. Бундан ташқари, юқоридаги барча манбаларда ушбу мозорга қуддуслик Дониёл пайғамбар кўмилганлиги баён этилган. Яна шуни ҳам таъкидлаш лозимки, қадимда мақбарага олиб борувчи асосий йўл кўҳна Афросиёб шаҳарчаси орқали ўтган. Унинг қолдиқлари ҳозиргача сақланиб қолган. Бу эса мозорнинг ҳозирги Афросиёб шаҳарчаси ҳудудида истиқомат қилган қадимги самарқандликлар томонидан мунтазам зиёрат қилиб турилганидан далолатдир.
Юқоридаги фикрларни умумлаштириб шундай хулоса қилиш мумкин: Дониёл пайғамбар мозори Чингизхон истилосига қадар гуллаб яшнаган Самарқанднинг энг қадимги ўрни – Афросиёб шаҳарчасида ислом дини ёйилгунга қадар ҳам мавжуд бўлган. Бироқ пайғамбарнинг ҳокини Самарқандга келтирилиши хусусида манбалар мавжуд бўлмаганлиги боис, уни Аҳамоний шоҳ Кир II томонидан озод қилинган яҳудий жамоалари олиб келганлиги фақат тахминларга асосланади.
(Фотосурат Дмитриев Кавказскийнинг “Ўрта осиё бўйлаб. Рассом кундаликлари” Санкт-Петербург-1894. асаридан олинди)
Маҳмудхон ЮНУСОВ,
Самарқанд давлат музей-қўриқхонаси бош муҳофизи.
Ўзбекистон Республикаси Президенти
Шавкат Мирзиёев Жаноби Олийларига
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим
Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи ва баракотуҳ
Муҳтарам Президент Жаноби Олийлари!
Аллоҳ таолога беҳисоб шукрки, Сизнинг бевосита ташаббусларингиз ва саъй-ҳаракатларингиз билан ҳаж амалларини юқори савияда ташкил этишга муваффақ бўлмоқдамиз.
Бундай эътибор ва эҳтиромни биз ҳожилар чин юракдан ҳис этиб, яратилган барча қулайликлар учун Сизга чуқур миннатдорлик изҳор этамиз.
Ҳурматли Президент Сизни ва Сиз орқали юртдошларимизни ҳаж ибодатини адо этаётган ҳамюртларимиз номидан мусулмон уммати учун энг улуғ байрам – Қурбон ҳайити билан самимий муборакбод этамиз.
Зеро, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) “Дуоларнинг энг яхшиси арафа куни қилинган дуодир”, деб хушхабар берганлар.
Аллоҳ таолонинг байти жойлашган муқаддас заминда – Мино, Арафот каби муборак манзилларда улуғ амалларни ихлос ила бажармоқдамиз.
Сизни вақт ажратиб, муборак ҳаж зиёрати учун яратилган шароитлар ва саломатлигимиз ҳақида сўраганингиз ҳамда ҳар куни ҳолимиздан хабардор бўлиб турганингиз ибодат билан юрган биз ҳожиларни чексиз даражада мамнун этди.
Бундай эътибор ва эҳтиромни Саудия Арабистонининг мутасаддилари ҳам юқори баҳолаб, Сиз Жаноби Олийларига ҳурмат ва дуоларини изҳор этмоқдалар.
Муборак масканларда ҳар бир зиёратчи Сизнинг ғамхўрлигингизни юракдан ҳис қилиб, кўзларида ёш билан дуолар қилаётганини алоҳида айтиб ўтмоқчиман.
Сизга айтадиган яна бир хабаримиз, Саудия Арабистонида бўлиб турган юртимизнинг диний соҳа вакиллари ҳамда зиёратчилари томонидан мавсум давомида Қуръони карим 10 минг маротаба хатм қилиниб, юртимизга тинчлик, халқимизга фаровонлик тилаб дуолар қилинди.
Ҳурматли Президент, Сиз яратиб берган имкониятлардан руҳланиб, ўзбекистонлик ҳожилар юртга қайтганимиздан кейин “Янги Ўзбекистоннинг тинчлик ва маънавият тарғиботчилари” деган эзгу ташаббусни бир овоздан илгари суриб, Учинчи ренессанс яратувчиларини тарбиялашда Сизга кўмакчи бўлмоқчимиз.
Сиз бошчилигингизда юртимизда тинчликни мустаҳкамлаш, халқимизнинг маънавиятни юксалтириш, айниқса ёшларнинг сифатли таълим олиши, касб-ҳунар эгаллаши, керак бўлса дунёни эгаллаши каби масалалар энг устувор вазифага айланди.
Шундай экан, биз ҳожилар юртимизга қайтгач, қуйидаги ишларни амалга оширмоқчимиз:
– она-Ватанимиз тараққиётига холис хизмат қилиш, маҳаллаларда тинчлик ва бирдамликни мустаҳкамлаш, аҳоли орасида тинчлик-осойишталикни қадрига етиш, халқимизни маънан юксалтириш, жамиятдаги ислоҳотларга дахлдорлик ҳиссини ошириш кабиларга тарғиб этиш;
– китобхонлик маданиятини юксалтириш, илмни қадрлаш ва илм-маърифатга ҳомийликда намуна бўлиш;
– тўйлар, оилавий тадбирлар ва маросимларда меъёрийликка амал қилган ҳолда камхарж ва ихчам ўтказишда бош-қош бўлиш;
– кийинишда ва муомалада оддийлик ва камтаринликка амал қилиш, дабдабабозлик, исрофгарчилик, маишатбозлик каби иллатлардан йироқ бўлишни тарғиб қилиш;
– ёшларни муваффақиятларга фақат ўқиб-ўрганиб, илм билан эришиш мумкинлигини ўргатиш;
– устозлар, ўқитувчи ва мураббийларга доимо эҳтиром кўрсатиш, уларни моддий қўллаб-қувватлаш ишларига кўмак бериш;
– маҳаллалардаги нотинч оилалар, шу жумладан тарбиясида муаммоси бор ёшлар ўртасида тушунтириш ишларини олиб бориш;
– ҳудудлардаги мактабларнинг таъмирга муҳтож қисмини жорий таъмирлаш ишларига кўмаклашиш;
– хайрия, меҳр-мурувват ва ёрдам кўрсатиш ишларини кўпайтириш.
Барча ҳожиларимиз юртимизга қайтгандан сўнг ушбу ташаббусларни қатъий амалга оширишга ваъда берамиз.
Зеро, жонажон Ватанимиз келажаги, халқимиз фаровонлиги ва юртимиз шону шуҳрати Сиз айтганингиздек ёшларимиз қўлидадир. Улар эртага Ўзбекистонни янада кучли, юксак тараққий этган давлатга айлантириш учун ўзларининг бор билими, иқтидори ва куч-ғайратини сафарбар қилса, кўзлаган барча эзгу мақсадларимизга, албатта эришамиз.
Юсуф Хос Ҳожиб бобомиз айтганларидек:
“Заковат бор жойда улуғлик бўлади,
Билим бор жойда буюклик бўлади”.
Ҳурматли Президент Жаноби Олийлари!
Биз, 15 минг ҳожи дуолар ижобат бўладиган Арафотда туриб, Аллоҳ таолодан Сизга мустаҳкам соғлик, узоқ умр ва улкан муваффақиятлар тилаб, олиб бораётган барча ишларингизда мададкор бўлишини сўраб илтижолар қиляпмиз.
Аллоҳ таоло бутун дунё мўмин-мусулмонларига Қурбон ҳайитини муборак айласин, тинчлик-хотиржамлик ато этсин, ибодатларимизни Ўз даргоҳида ҳусни қабул айласин, она Ватанимизни обод, халқимиз ҳаётини янада фаровон қилсин!
Қурбон ҳайити муборак бўлсин!
Ҳурмат ва камоли эҳтиром ила,
Ўзбекистон ҳожилари,
Макка шаҳри Арафот водийси,
2025 йил 5 июнь
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 