СўнГги мукаммал шариат

26 - وَبَاقٍ شَرْعُهُ فِي كُلِّ وَقْتٍ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَارْتِحَالِ

Маънолар таржимаси:

У зотнинг шариати то қиёмат кунигача ва (дунёдан охиратга) кўчишгача барча вақтда боқий қолувчидир.

Назмий баёни:

Унинг шариати боқийдир ҳар вақт,

Келгунича кўчиш кун, рўзи қиёмат.

Луғатлар изоҳи:

بَاقٍ – мубтадосидан олдин келтирилган хабар. Луғатда “собит қолувчи” маъносини англатади.

شَرْعُهُ – хабаридан кейин келтирилган мубтадо. Шариат сўзи луғавий жиҳатдан “баён қилинган қонун” маъносини англатади. Истилоҳда эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам баён қилган шаръий ҳукмлар, шариат деб аталади.

فِي –“зарфият” маъносида келган жор ҳарфи.

كُلِّ – жор мажрур بَاقٍ га мутааллиқдир.

وَقْتٍ – музофун илайҳ. Вақт калимаси ўтаётган даврнинг бир бўлагига нисбатан ишлатилади.

اِلَى – “замоний ғоя”нинг интиҳоси учун келган жор ҳарфи.

الْقِيَامَةِ يَوْمِ – луғатда “ўрнидан туриш куни” маъносини англатади. Истилоҳда қабрлардан туриладиган кун, қиёмат куни дейилади.

ارْتِحَال – бу масдар бир жойдан бошқасига кўчишга нисбатан ишлатилади. Бу ерда барча халойиқнинг дунёдан охиратга кўчадиган Куни назарда тутилган.

Матн шарҳи:

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олиб келган шариатлари олдинги барча шариатларни насх^[1] қилувчи охирги мукаммал шариат ҳисобланади. Зеро, у зотдан сўнг шариатларини насх қиладиган бирор пайғамбар келмайди. Аслида, ушбу байт “Жаҳмия”^[2] фирқасининг бузуқ эътиқодларига раддия сифатида келтирилган.

Ушбу байтда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шариатлари қиёмат кунигача мансух бўлмаслигига, яъни у зотнинг шариатини насх қилувчи бошқа пайғамбар келмаслигига ишора бор. Шунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўнг кимдир у зот келтирган шариатдан бошқа бирор шариатни хоҳлаган тақдирда ҳам қилаётган ишлари ундан қабул қилинмайди. Бу ҳақида Қуръони каримда шундай хабар берилган:

﴿وَمَن يَبۡتَغِ غَيۡرَ ٱلۡإِسۡلَٰمِ دِينٗا فَلَن يُقۡبَلَ مِنۡهُ وَهُوَ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنَ ٱلۡخَٰسِرِينَ٨٥﴾

“Кимки Исломдан ўзга динни истаса (ихтиёр этса), ундан (у дин) сира қабул қилинмагай ва у охиратда зиён кўрувчилардандир”^[3].

Бироқ Исо алайҳиссаломнинг қиёматга яқин тушишлари ва жизяни^[4] бекор қилишлари ҳақида ҳам ҳадислар келган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шариатларида қўлланган жизяни бекор қилиш насх ҳисобланмайдими? Зоҳиран насхга ўхшаб кўринган бу иш аслида насх эмас, балки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кўрсатмаларига амал қилиш ҳисобланади. Ушбу ҳақиқат Исо алайҳиссаломнинг жизянинг ҳукмини кўтаришлари ҳақидаги хабарда ўз ифодасини топган:

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ أَنَّ النَّبِىَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ لَيْسَ بَيْنِى وَبَيْنَهُ نَبِىٌّ يَعْنِى عِيسَى وَإِنَّهُ نَازِلٌ فَإِذَا رَأَيْتُمُوهُ فَاعْرِفُوهُ رَجُلٌ مَرْبُوعٌ إِلَى الْحُمْرَةِ وَالْبَيَاضِ بَيْنَ مُمَصَّرَتَيْنِ كَأَنَّ رَأْسَهُ يَقْطُرُ وَإِنْ لَمْ يُصِبْهُ بَلَلٌ فَيُقَاتِلُ النَّاسَ عَلَى الإِسْلاَمِ فَيَدُقُّ الصَّلِيبَ وَيَقْتُلُ الْخِنْزِيرَ وَيَضَعُ الْجِزْيَةَ وَيُهْلِكُ اللَّهُ فِى زَمَانِهِ الْمِلَلَ كُلَّهَا إِلاَّ الإِسْلاَمَ وَيُهْلِكُ الْمَسِيحَ الدَّجَّالَ فَيَمْكُثُ فِى الأَرْضِ أَرْبَعِينَ سَنَةً ثُمَّ يُتَوَفَّى فَيُصَلِّى عَلَيْهِ الْمُسْلِمُونَ. رَوَاهُ اَبُو دَاوُدَ

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мен билан унинг орасида набий йўқдир, яъни Исо алайҳиссаломнинг. У тушгувчидир. Қачон уни кўрсаларингиз, билиб олингларки, у қизил юзли ва оқ юзли ўртасидаги кишидир. Унинг устида иккита бўялган кийим бор. Гўё бошидан томчи томиб тургандек бўлади, гарчи намлик етмаган бўлса ҳам. У Ислом йўлида одамлар билан жанг қилади. У бутни парчалайди, чўчқани ўлдиради ва жизяни кўтаради. Аллоҳ таоло унинг замонида Исломдан бошқа барча миллатларни ҳам, масийҳ дажжолни ҳам ҳалок қилади. У (Исо алайҳиссалом) ерда қирқ йил яшаб туради. Сўнгра вафот этади. Унга мусулмонлар намоз (жаноза) ўқийдилар”, – дедилар”. Абу Довуд ривоят қилган.

Демак, Исо алайҳиссалом жизяни бошқа бир янги шариат билан эмас, балки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келтирган шариат билан бекор қиладилар. Бу эса насх қилиш эмас, балки унга амал қилиш ҳисобланади.

Исо алайҳиссалом тушганларидан
сўнг ваҳий тушадими?

Исо алайҳиссалом ерга тушганларидан сўнг у зотга ваҳий нозил бўлиши ҳақида хабарлар келган. “Саҳиҳи Муслим” китобининг охирида “Яъжуж ва Маъжуж” ҳақидаги узун ҳадисда Исо алайҳиссаломга ваҳий тушиши ҳақида, жумладан, шундай дейилган:

فَبَيْنَمَا هُوَ كَذَلِكَ إِذْ أَوْحَى اللَّهُ إِلَى عِيسَى إِنِّى قَدْ أَخْرَجْتُ عِبَادًا لِى لاَ يَدَانِ لأَحَدٍ بِقِتَالِهِمْ فَحَرِّزْ عِبَادِي إِلَى الطُّورِ وَيَبْعَثُ اللَّهُ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ. صَحِيحُ مُسْلِمٍ

“...У ана шундай бўлиб турганида Аллоҳ таоло Исога “Мен улар билан уришишга бирор кимсанинг тоқати етмайдиган бандаларни чиқардим, бас, бандаларимни Турга истеҳком қилиб сақла”, – деб ваҳий қилади, сўнгра Аллоҳ Яъжуж ва Маъжужни юборади...”. “Саҳиҳи Муслим”да келган.

Ушбу ҳадисда Исо алайҳиссаломга тушганларидан сўнг ваҳий юборилиши баён қилинган. Бироқ бу бирор шаръий ҳукмни жорий қиладиган ваҳий эмас, балки хабар бериш маъносидаги ваҳий бўлади. Шунга кўра, Исо алайҳиссалом ерга тушганларидан сўнг қирқ йил Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг халифаси мақомида у зотнинг умматлари билан бирга бўладилар. Шундан кейин вафот этадилар ва мусулмонлар у зотнинг жанозаларини ўқиб дафн қиладилар.

Исро ва Меърож баёни

27 - وَحَقٌّ أَمْرُ مِعْرَاجٍ وَصِدْقٌ فَفِيهِ نَصُّ أَخْبَارٍ عَوَالِي

Маънолар таржимаси:

Меърож иши ҳақ ва ростдир, у ҳақида олий (иснодли) хабарларнинг баёни бордир.

Назмий баёни:

Меърож воқеасин ҳақ ва рост деб бил,

Олий хабарларда келгандир далил.

Луғатлар изоҳи:

حَقٌّ – мубтадосидан олдин келтирилган хабар. Воқеликнинг берилган ҳукмга мувоқ бўлиши ҳақ (ҳақиқат) дейилади.

اَمْرُ – хабаридан кейин келтирилган мубтадо, музоф.

مِعْرَاجٍ – музофун илайҳ. Луғатда “юқорига кўтарувчи асбоб” маъносини англатади. Аммо бу ерда “кўтарилиш” сўзини ифодаловчи масдарий маъноси ирода қилинган.

صِدْقٌ –“сидқ” (рост) берилган ҳукмнинг воқеликка мувофиқ бўлишидир. Шунга кўра бу калимадан “асло ёлғон эмасдир” маъноси тушунилади.

فَ – “таълилия” (изоҳламоқ) маъносида келган.

فِيهِ – жор ва мажрур мубтадосидан олдин келтирилган хабардир.

نَصُّ – хабаридан кейин келтирилган мубтадо. Фақат битта маънога долалат қиладиган ёки таъвийл қилиб бўлмайдиган далил "насс" дейилади.

عَوَالِي أَخْبَارٍ – музофун илайҳ. Олий хабарлар маъносини англатувчи бу сўздан олий иснодли ҳадислар ирода қилинган. Олий иснодли ҳадислар деганда ҳадис ровийси билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ораларидаги кишилар оз бўлган ҳадислар тушунилади. Орадаги восита қанча кам бўлса, хато эҳтимоли шунча камайган бўлади. Шунинг учун бундай ҳадисларни муҳаддислар “олий иснодли ҳадислар” дейишган.

Матн шарҳи:

Ушбу байтда “Меърож” воқеасининг саҳиҳ хабарларда баён қилинганидек содир бўлгани тўғрисида сўз юритилган.

Исро луғатда “тунги сайр” маъносини билдирса, шаръий истилоҳда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Макка шаҳридан Қуддус шаҳрига қилган тунги сайрлари “Исро” дейилади.

“Меърож – Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Исродан сўнг ўша кечанинг ўзида “Масжидул Ақсо”дан олий самоларга, кейин “Сидратул мунтаҳо”га кўтарилишлари, сўнгра ўша кечанинг бир қисмининг ўзидаёқ “Байтул Мақдис”га қайтишларидир.

Меърож луғат жиҳатидан нарвонга ўхшаш “кўтарилиш асбоби” маъносини англатади. Лекин унинг қандай нарса экани номаълумдир. Унинг ҳукми ҳам бошқа ғайбий нарсаларнинг ҳукми каби бўлиб, шакл ва ҳолати қандайлигини билишга уриниб ақлни қийнаш дуруст эмас^[5]”.

Аммо истилоҳда “кўтарилиш” маъносидаги масдарий маъноси ирода қилинган бўлади.

Исро ва Меърож ҳақида иккаласи бир кечада бўлганми ёки бошқа-бошқа кечада бўлганми, қайси бири аввал бўлган, уйғоқликда бўлганми ёки уйқуда бўлганми ёки баъзиси уйғоқликда ва баъзиси уйқуда бўлганми бир марта бўлганми ё икки марта бўлганми ё кўп марта бўлганми каби турли фикр-мулоҳазалар билдирилган. Бундай турли қарашлар “Исро ва Меърож” кечаси ҳақидаги ривоятларда баён қилинган воқелар сабабли келиб чиққан. Ана шундай воқеалардан бири Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг пайғамбарларни кўрганлари ҳақидаги хабардир. Бу ҳақида қуйидагича мулоҳазалар билдирилган:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “Исро ва Меърож” кечасида пайғамбарларни кўзлари билан кўрганлари ривоят қилинган. Яна у зотнинг барча пайғамбарларни самода ҳам кўрганлари зикр қилинган. Шунга кўра баъзилар: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тунда сайр эттирилишлари уйқуда бўлган” дейишиб, саҳиҳ хабарларни рад этишган. Чунки улар вазмин нарсанинг юқорига ҳаракатланишини ва ўликнинг тирилишини одатга хилоф деб билишган. Уламолар эса мазкур саҳиҳ хабарни қабул қилиш лозимлигини таъкидлаганлар. Зеро, вазмин нарсанинг юқорига ҳаракатланиши худди тушиши каби бир жараёндир. Жаброил алайҳиссалом енгил бўлишлари билан бирга ерга тушганлар, худди шундай Муҳаммад алайҳиссалом ҳам вазмин бўлишлари билан бирга юқорига кўтарилганлар. Осмонлару ерни устунларсиз тутиб турган зотнинг ҳикмати шуни тақозо қилишининг ҳеч қандай ажабланарли жойи йўқ. Аллоҳ таолонинг қудратига вазмин нарсани ўша даражаларга кўтариши қийинлик туғдирмайди. Шунингдек, пайғамбарларни тирилтириб, уларни хилма-хил ўринларда ва турли вақтларда у зотга кўрсатиши ҳам жоиз ишлардан ҳисобланади”^[6].

Имом Жалолиддин Суютий “Исро ва Меърож” ҳақида қуйидагиларни ёзган: “Муфассирлар, муҳаддислар, фуқаҳолар ва мутакаллимларнинг барчалари “Исро ва Меърож”нинг уйғоқликда бир кечада бўлганига иттифоқ қилганлар. Бу ҳақида очиқ-ойдин саҳиҳ хабарлар келган. Қуръони каримда шундай хабар берилган:

﴿سُبۡحَٰنَ ٱلَّذِيٓ أَسۡرَىٰ بِعَبۡدِهِۦ لَيۡلٗا مِّنَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ إِلَى ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡأَقۡصَا ٱلَّذِي بَٰرَكۡنَا حَوۡلَهُۥ لِنُرِيَهُۥ مِنۡ ءَايَٰتِنَآۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ١﴾

“(Ўз) бандаси (Муҳаммад)ни, унга мўъжизаларимиздан кўрсатиш учун (Маккадаги) Масжиди Ҳаромдан (Қуддусдаги) Биз атрофини баракотли қилган Масжиди Ақсога тунда сайр қилдирган зотга тасбеҳ айтилур”^[7].

Тасбеҳ улуғ ишлар қаршисида айтилади (оятда “Субҳана” дея тасбеҳ айтилмоқда) агар мазкур воқеа Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ухлаётган пайтларида содир бўлганида, бу ишда алоҳида бир улуғлик бўлмасди. Қурайш ҳам буни бирдан инкор қилишга ошиқмас эди. Зеро, банда руҳ ва жасаддан иборат. Агар мазкур воқеа у зотнинг ухлаган пайтларида фақат руҳларига боғлиқ ҳолда содир бўлганида эди, оятда “Бандасини” деб эмас, балки “Бандасининг руҳини” деб айтилган бўларди. Қолаверса, бу ақлан ҳам тўғри эмас, чунки у зот Буроққа миндирилганлар, Буроққа эса руҳ миндирилмайди, балки бадан миндирилади”^[8].

Байтул Мақдисга олиб борилиш ҳикмати

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “Исро ва Меърож” кечасида аввало Байтул Мақдисга олиб борилиб, сўнгра самога кўтарилишларининг ҳикмати ҳақида қуйидагилар баён қилинган:

“Байтул Мақдисга олиб борилишда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Меърож ҳақидаги сўзларининг рост эканини изҳор этиш ҳикмати бор. Қурайш Байтул Мақдиснинг васфи ҳақида сўрашганида, у зот васфини келтириб, уларнинг йўлда келаётган карвонлари ҳақида ҳам хабар берганлар. Агар у зотнинг самога кўтарилишлари тўғри Макка орқали бўлганида эди, ўша нарса ҳосил бўлмай қоларди. Чунки агар самода юз берган воқеанинг ўзинигина хабар берганларида самодаги нарсани уларга кўрсатиш иложи бўлмасди. Аммо улар Байтул Мақдисни кўрган эдилар, шу сабабли ўртада Байтул Мақдис ҳақида савол-жавоб бўлган.

 Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уйғоқ ҳолатларида жисмонан самога кўтарилганларига ушбу оят ҳам далил бўлади:

﴿وَلَقَدۡ رَءَاهُ نَزۡلَةً أُخۡرَىٰ١٣ عِندَ سِدۡرَةِ ٱلۡمُنتَهَىٰ١٤ عِندَهَا جَنَّةُ ٱلۡمَأۡوَىٰٓ١٥﴾

“Ва, дарҳақиқат, уни бошқа сафар кўрди. “Сидратул-мунтаҳо” (тугаш дарахти) олдида. Унинг ҳузурида маъво жаннати бор”^[9].

Яъни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Жаброил алайҳиссаломни Сидратул-мунтаҳода кўришлари учун у зот ўша жойга ва жаннатул маъвога борган бўлишлари керак”^[10].

Машҳур ватандошимиз Нажмиддин Насафий “Исро ва Меърож” ҳақида шундай ёзган:

وَالْمِعْرَاجُ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ فِي الْيَقْظَةِ بِشَخْصِهِ اِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ اِلَى مَا شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ الْعُلَى حَقٌ.

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уйғоқликда жисмонан самога кўтарилишлари сўнгра Аллоҳ хоҳлаган олийликларга юксалишлари ҳақдир”.

Аллома Тафтазоний мазкур матнларни қуйидагича шарҳлаган: “Масжидул Ҳаромдан Байтул Мақдисга қилинган исро Қуръон билан собит бўлган хабардир. Ердан самога кўтарилишлари “машҳур” хабардир^[11]. Самодан жаннатга ё Аршга ё ундан бошқа жойга кўтарилишлари “оҳод”дир^[12]. Сўнгра тўғриси: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Роббиларини қалблари билан кўрганларидир, кўзлари билан кўрганлари эмас”^[13].

Софиюрраҳмон Муборакфурий “Роҳиқул Махтум” китобида “Исро ва Меърож” воқеаси қачон содир бўлгани тўғрисида айтилган қуйидаги олти хил қарашни келтирган:

1. Исро Аллоҳ таоло у зотни нубувватга мушарраф этган йили бўлган;
2. Пайғамбар бўлганларидан беш йил кейин бўлган;
3. Нубувватнинг ўнинчи йилида ражаб ойининг 27 кечасида бўлган;
4. Ҳижратдан ўн олти ой олдин нубувватнинг 12 йилида рамазон ойида бўлган;
5. Ҳижратдан бир йил-у икки ой олдин нубувватнинг 13 йилида муҳаррам ойида бўлган;
6. Ҳижратдан бир йил олдин нубувватнинг 13 йилида рабиул аввал ойида бўлган.

 Кейин сўзида давом этиб, Исро сурасида Исро қиссаси битта оятда зикр қилингани, сўнгра Бани Исроил ва уларнинг бузғунчиликлари ҳақида сўз юритилгани кейин Қуръоннинг энг тўғри йўлга ҳидоят қилиши ҳақидаги хабар берилгани ҳамда бу оятларнинг ораларидаги боғлиқликлар ва уларнинг ҳикматлари ҳақида атрофлича сўз юритиб, охирида “Ушбу ҳикматларга кўра Исро биринчи “Ақаба байъати”дан салгина олдин ёки икки “Ақаба байъат”ларининг орасида бўлган”^[14], – деган.

Ушбуларга кўра “Исро ва Меърож” нинг қачон содир бўлгани тўғрисида қатъи бир фикр айтилмайди. Аммо айтиладики, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Масжидул Ҳаромдан Масжидул Ақсога тунда сайр қилдирилганларини Аллоҳ таолонинг Ўзи хабар берган. Исродан сўнг ўша кечанинг ўзида Масжидул Ақсодан олий самоларга, кейин “Сидратул мунтаҳо”га кўтарилганларини, сўнг ўша кечанинг бир қисмидаёқ Масжидул Ақсога қайтганларини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари хабар берганлар. Шунга кўра Исро Қуръон ояти билан собит бўлгани учун уни инкор қилган киши кофир бўлади. Меърож эса ҳадислар билан собит бўлгани учун уни инкор қилган кофир бўлмаса ҳам, бидъатчи ва адашувчи саналади. Сўфи Оллоҳёр бобомиз меърож тўғрисидаги эътиқодни қисқа ва лўнда тарзда шундай баён қилган:

Яқин билгил ани меърожин, эй ёр,

Тани бирла эди, ҳам эрди бедор.

* * *

Ҳабибин ҳар нечук қилса сарафроз,

Худони раҳмати кўпдур, эмас оз^[15].

Яъни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг меърож кечасида уйғоқ ҳолатда таналари билан самога кўтарилганларни ҳақ деб билгин. Зеро, Аллоҳ таоло Ўзининг суюкли бандасини хоҳлаганича иззат-икром қилиши мумкин. Бунинг ҳеч қандай ажабланарли жойи йўқ.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

ШАФОАТ ТУШУНЧАСИ БАЁНИ:

Шафоатнинг шартлари;

Шафоатнинг турлари;

Пайғамбар алайҳиссломга хос шафоатлар;

Умумий шафоатгўйларнинг шафоатлари.

^[1] Насх луғатда: “бекор қилмоқ”, “йўқ қилмоқ” каби маъноларни англатади. Истилоҳда эса: Шориъ ўзининг олдинги ҳукмини кейинги ҳукми билан бекор қилиши насх деб аталади. Қаранг: Доктор Маҳмуд Тоҳҳон. Тайсиру мусталаҳил ҳадис. – Риёз: “Мактабатул маъориф линнашри ват тавзийъ”, 2004. – Б 74.

^[2] Жаҳмия фирқасининг номи Жаҳм ибн Сафвонга нисбат берилган бўлиб, улар инсонга ихтиёр берилганини ва Аллоҳ таолонинг сифатларини инкор қилиб чиқишган. Мазкур бузуқ қарашларини ҳижрий 118-йилда муртад сифатида қатл этилган Жаъд ибн Дирҳамдан ўзлаштирганлар. Жаҳм ибн Сафвон Умавийларга қарши Ҳорис ибн Сурайж  билан бирга бош кўтариб чиққани учун 128-ҳижрий санада қатл этилган.  Қаранг: Мунжид фил-луғати аълом. – Байрут: “Дорул машриқ”, ўттиз саккизинчи нашр. – Б. 205.

^[3] Оли Имрон сураси, 85-оят.

^[4] Жизя луғатда “тўламоқ” маъносини англатади. Истилоҳда эса “мусулмон бўлмаганлардан Ислом ҳукмига таслим бўлганликларига ва унинг ҳукми остида яшашга рози бўлганларига моддий далил каби олинадиган маълум миқдордаги мол жизя дейилади”.  Қаранг: Абдулҳамид Маҳмуд Тоҳмоз. Фиқҳул Ҳанафий фи савбиҳил жадид. – Дамашқ: “Дорул қалам”, 2009. – Б. 79.

^[5] Имом Ибн Касир “Исро ва Меърож” 7-бет.

^[6] Абу Бакр ибн Муҳаммад ибн Арабий Моликий. Авасим минал қовасим. Байрут: “Мактабатул Ансор”, 2006. – Б. 235.

^[7] Исро сураси, 1-оят.

^[8] Имом Жалолиддин Суютий. Исро ва Меърож, биринчи нашр. – Миср: “Дору ғоддил жадид”, 2005. – Б. 75.

^[9] Нажм сураси, 13, 15-оятлар.

^[10] Муҳаммад Анвар Бадахшоний. Талхийсу шарҳи ақидатит-Таҳовий. – Карачи: “Замзам бабилшарз”, 1415 ҳ. – Б. 96.

^[11] Машҳур луғатда: “таниқли”, “донг таратган” каби маъноларни англатади. Ҳадис илми истилоҳида эса: Ҳар бир табақада уч ва ундан ортиқ кишилар ривоят қилган, лекин мутавотир даражасига етмаган хабар – машҳур дейилади.  Қаранг: Доктор Маҳмуд Тоҳҳон. Тайсиру мусталаҳил ҳадис. – Риёз: “Мактабатул маъориф линнашри ват тавзийъ”, 2004. – Б. 22.

^[12] Оҳод луғатда: “Бирлар” маъносини англатади. Шу маънода “Хобарул воҳид” дейилганда бир киши ривоят қилган хабар тушунилади. Истилоҳда эса: Мутавотирнинг шартларини ўзида жамлай олмаган хабар оҳод дейилади. Қаранг: Ибн Ҳажар Асқалоний. Нузҳатун-назор фи тавзийҳи нухбатил фикар фи мусталаҳи аҳлил асар. – Мадинаи мунаввара: “Жамиътут Тоййиба”, 2008. – Б. 55.

^[13] Саъдуддин Тафтазоний. Шарҳу ақоид. – Миср: “Мактабатул Азҳарий”, 2000. – Б. 130. 

^[14] Софиюрраҳмон Муборакфурий. Роҳиқул махтум, тўртинчи нашри. “Мактабатур Рушд”, 2008. – Б.164.

^[15] Сўфи Оллоҳёр. Саботул ожизин. – Тошкент: “Чўлпон нашриёти”, 1991. – Б. 18.