02 Май, 2025, 4 Зулқаъда, 1446
02 Май, 2025, 4 Зулқаъда, 1446
- Ҳукми ва луғавий - истилоҳий маънолари.
Эътикоф - назр қилинган бўлса вожиб, Рамазоннинг оҳирги ўн кунлигида бўлса суннати муаккада ва бундан бошқа кунларда эса мустаҳаб ҳисобланади.
Эътикоф - луғатда ”туриш” ва ”бир нарсада давомий бўлиш” деган маънони англатади.
Шариатда эса беш вақт намоз жамоат бўлиб ўқиладиган масжидда ибодат нияти билан туришликка эътикоф дейилади.
* Аёллар уйларида намоз учун таъйин қилинган масжидларида эътикоф ўтирадилар. Уларнинг масжидда ўтиришлари макруҳи танзиҳий ҳисобланади.
- Эътикофнинг фойдалари.
Эътикоф ўтирувчи Роббисига ибодат қилиш учун ҳоли қолади. Ва натижада у ердаги вақтини фарз намозларини кутиш, масжиддаги илм мажлисларига қатнашиш, зикрлар қилиш, Қуроьн тиловат қилиш ва тунги намозлар ўқиш билан ўтказади.
Балки, ўша эътикоф ўтирган кунларида Аллоҳ таоло уни минг ойдаги ибодатлардан кўра кўпроқ савоб берадиган ”Қадр” кечасини топишни муваффақ қилса...
- Эътикофни бузувчи амаллар.
1) Жамоат намози каби шаръий эҳтиёжларсиз масжиддан чиқишлик. Агар у эътикоф ўтириладиган жамоат масжидида ўтирмаган бўлса жамоат намози учун чиқиш мумкин.
2) Катта-кичик ҳожатлар ва эҳтилом сабабли ғусл қилиш каби табиий эҳтиёжларсиз масжиддан чиқишлик.
* Агар масжидда ғусл қилиш имкони бўлсаю, у ғусл учун ташқарига чиқса ҳам эътикофи бузилади.
3) Ўзига зиён етишидан қўрқиши ва эътикоф ўтирган масжиди бузилиб кетиши каби зарурий эҳтиёжларсиз масжиддан чиқишлик ҳам эътикофини бузади.
4) Аёли билан яқинлик қилиш ва унинг давоиъялри ( яъни жимоьни келтириб чиқарадиган амаллар)ни қилиш, агар инзол бўлса, у ҳам эътикофини бузади. Чунки, Аллоҳ таоло:
وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ
“Масжидларда, эътикофдалигингизда уларга яқинлик қилманг”- деган. ( Бақара сураси 187-оят)
* * *
- Эътикофнинг шартлари.
Эътикоф дуруст бўлиши учун қуйидагилар шарт қилинади:
1) Ислом. Эътикоф кофир кишидан ўтмайди. Чунки, эътикоф иймоннинг бир бўлаги ҳисобланади.
2) Ақл ва балоғат. Эътикоф ақлини йўқотган жинни ва ”оқ-қора”ни ажрата олмайдиган ёш боладан ўтмайди. Чунки, булар ибодат аҳлидан ҳисобланмайди.
* Агар ёш бола ”оқ-қора”ни ажарта оладиган бўлса, унинг эътикофи дуруст бўлади.
3) Масжид. Эътикофни уйда қилиб бўлмайди. Фақатгина аёллар уйларида намоз учун таъйин қилинган масжидларида эътикоф ўтиришлари мумкин.
4) Ният. Эътикоф фақатгина ният билангина дуруст бўлади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинади: ”Амаллар ниятга боғлиқдир. Ҳар бир киши учун ният қилгани бўлади”. Чунки, бу намоз, рўза ва бошқа ибодатлар каби ният билан дуруст бўладиган ҳақиқий ибодат ҳисобланади.
5) Рўза. Агар эътикоф назр қилинган бўлса, рўза шарт ҳисобланади. Ундан бошқа нафл эътикофларда шарт эмас.
6) Поклик. Жанобат ва хайз-нифос каби нарсалардан пок бўлиши лозим.
7) Аёл киши учун эрининг рухсати. Аёл кишининг эрининг рухсатисиз ўтирган эътикофи дуруст ҳисобланмайди. Агар у назр қилинган эътикоф бўлса ҳам эрининг рухсати шарт бўлади.
* * *
Эътикофнинг одоблари
1) Эътикоф ўтирган киши эртаю-кеч ибодат билан бўлиши, Қуръон қироати ва зикрлар қилиш, осмонлару- ерларнинг мулклари ва Аллоҳ таолонинг ҳикматларини тафаккур қилиш, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга саловат ва саломлар йўллаш, Қуръон тафсири, ҳадис, сийрат, пайғамбарлар тарихи, ўтган солиҳлар ҳаётини ўрганиш ва масжиддаги илмий дарсларда қатнашиш мустаҳаб ҳисобланади.
2) Назр эътикофидан ташқари ҳар қандай эътикофда рўзадор бўлиш суннат ҳисобланади. Чунки, назр эътикофида рўзадор бўлиш шарт ҳисобланади.
3) Эътикофни ойларнинг энг афзали бўлмиш рамазони шариф ойида қилиш яхши амал ҳисобланади. Айниқса, оҳирги ўн кунлигида қилиш афзал ҳисобланади. Чунки, у кунларда минг ойдан афзал бўлган ”Лайлатул қадр” кечаси бор. Шунингдек, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам шу кунларда эътикоф ўтирар эдилар.
عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: "كَانَ رَسُولُ اللهِ ﷺ إِذَا دَخَلَ العَشْرُ أَحْيَى اللَّيْلَ، وَأَيْقَظَ أَهْلَهُ، وَشَدَّ المِئْزَرَ"
Ойиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Рамазоннинг оҳирги ўн кунлиги кирганда кечаларни бедор ўтказар, аҳлларини ҳам уйғотар ва изорларини шимарар эдилар”. (Имом Муслим ривояти).
Баъзилар ҳадисдаги «изорларини шимарар эдилар » деган гапни, ибодатга кўпроқ вақт бўлиши учун аёлларидан тийилар эдилар деб тафсир қилишган. Баъзилар эса ибодатга қаттиқ киришганларидан киноя тарзда келтириляпти деганлар.
4) Ийд кечаси эътикоф ўтириш ҳам мандуб амаллардан ҳисобланади. Қачонки, эътикоф ўтирган масжидидан Ийд намози ўқиладиган намозгоҳга чиқиш учун эътикофини Ийд кунигача узайтирадиган бўлса, у киши ибодатни иккинчи ибодатга қўшган бўлади. Бу эса яхши амалларда бардавом бўлиш ҳисобланади. Ийд кечасини бедор ўтказишнинг фазли борасида Абу Умома розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: ”Кимки ҳолис Аллоҳ учун Ийд кечасини қойим қиладиган бўлса, қалблар ўладиган кунда унинг қалби ўлмайди”. Яъни Аллоҳ таоло у кишини ўлим тўшагида ётган пайтда, қабрдаги ва қиёмат кунидаги сўроқ-савол пайтида иймонда собит қадам қилади.
Аллоҳ таоло барчамизни бу кунларни ғанимат билиш ва кўплаб савобларга эришиб, гуноҳларда покланишни насиб қилсин.
"Фиқҳул Ҳанафий фи савбиҳил жадид" ва ”Фиқҳул Исламий ва адиллатуҳу”китоби асосида тайёрланди.
Тошкент Ислом институти талабаси
Муҳаммад Али Муҳйиддин
Кибр, ўзини бошқалардан юқори деб ҳисоблаш, улардан устун қўйиш, ўзини бошқаларга нисбатан юксак кўриш ва уларга нисбатан мағрурлик қилишдир. Бу, кўпинча одамларнинг бошқа кишиларни пастга уриш, улар билан адолатли муносабатда бўлмаслик ва ўзини жуда катта кўрсатиш каби хулқ-атворларни ўз ичига олади.
Саодат калити ҳушёрлик ва фаҳму фаросатдадир. Бадбахтлик манбаси кибр ва ғафлатдадир.
Банда учун Аллоҳ таолонинг неъматлари ичида иймон ва маърифатдан улуғи йўқдир. Унга эришиш учун бағрикенглик ва қалб кўзи ўткирлигидан бошқа васила йўқдир.
Куфр ва маъсиятдан каттароқ бало ва офат йўқдир. Мазкур икки нарсага чақиришда қалб кўрлиги ва жаҳолат зулматидан бошқа нарса йўқдир.
Зийрак кишилар Аллоҳ таоло уларни ҳидоятини ирода қилган ва қалбларини Исломга кенг қилиб қўйганлардир.
Мутакаббирлар Аллоҳ таоло уларни залолатини ирода қилган ва қалбларини худди осмонга чиқаётгандаги каби тор ва танг қилиб қўйганлардир. Мутакаббир ўз ҳидоятига кафил бўлиши учун қалб кўзи очилмаган кишидир.
Аллоҳ таоло: “Мўминлардан ихтиёрий эҳсон қилувчиларини ва зўрға топиб-тутувчиларини истеҳзо ила масхаралайдиганларни Аллоҳ “масхара” қилади ва улар учун аламли азоб (бор)дир” (Тавба сураси, 79-оят), деб айтган.
Яна: “Эй мўминлар! (Сизлардан) бирор миллат (бошқа) бир миллатни масхара қилмасин! Эҳтимолки, (масхара қилинган миллат) улардан яхшироқ бўлса. Яна (сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасин)! Эҳтимолки, (масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқ бўлса. Ўзларингизни (бир-бирларингизни) лақаблар билан атамангиз!” (Ҳужурот сураси, 11-оят);
“(Кишилар ортидан) ғийбат қилувчи, (олдида) масхара қилувчи ҳар бир кимсанинг ҳолига вой!” (Ҳумаза сураси, 1-оят).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бир-бирларингизга ҳасад қилманглар ва савдода сохталик билан келишиб, нархларни оширманглар. Бир-бирларингизга ғазаб қилманглар ҳамда орқа ўгириб, муносабатларни бузманглар. Баъзиларингиз айримларингиз савдоси устига савдо қилмасин. Аллоҳнинг бандалари, биродар бўлинглар. Мусулмон мусулмоннинг биродаридир. Унга зулм ҳам қилмайди, хўрламайди ҳам, паст ҳам санамайди. Тақво бу ерда”, деб, уч бора қалбларига ишора қилдилар. “Мусулмон биродарини паст санаган киши ёмон эканига далолат қилади. Ҳар бир мусулмоннинг бошқа мусулмонга қони, моли ва обрўсини (суиистеъмол) қилиши ҳаромдир”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ: “Тадаббур қилган кишига бундан-да фойдаси кўп, манфаати улуғ ва яхшироқ ҳадис бўлмаса керак”, дедилар.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қалбида зарра миқдорича кибри бор киши жаннатга кирмайди”, дедилар. Шунда бир киши: "Ё Расулуллоҳ, киши чиройли кийим ва чиройли пойабзал кияди (бу ҳам кибр бўладими?)" деганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ чиройлидир. Чиройлини яхши кўради. Кибр эса ҳақни бузиш ва кишиларга паст назар билан қараш”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Биз «юз ўгирма» деб таржима қилган маъно оятда «тусоъъир» деб келган. Бу маъно, аслида, туяда учрайдиган бир касалликка нисбатан ишлатилар экан. Ўша касалликка мубтало бўлган туя доимо бошини пастдан-юқорига ҳаракатлантириб, ёнбошга силтаб турар экан. Мутакаббирлик билан бурнини жийириб, юзини одамлардан ўгирадиган кишилар ана ўша касал туяга ўхшатилмоқда.
«Одамлардан такаббур-ла юз ўгирма».
Ҳа, мусулмон киши учун одамларни камситиш, уларни паст санаш жуда ёмон иллат. Ҳатто юриш-туришда ҳам кибру ҳаводан, такаббурликдан сақланиш керак.
«…ва ер юзида кибр-ҳаво ила юрма».
Бу жуда ёмон нарса. Бошқаларга кибр оғир ботади. Энг муҳими: «Албатта, Аллоҳ, хеч бир мутакаббир ва мақтанчоқни севмас».
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан нақл қилинган ривоятда: «Кимнинг қалбида заррача мутакаббирлик бўлса, Аллоҳ уни дўзахга юзтубан ташлайди», дейилган.
Шунингдек, ибн Абу Лайло ривоят қилган хадисда: «Ким кийимини кўз-кўз қилиб, мақтанчоқлик ила судраб юрса, Аллоҳ таоло унга назар солмайди», дейилган.
Расулулллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Илм ўрганинг, илм учун сакинат ва виқорни ҳам ўрганинг. Ва сизларга илм ўргатаётганларга тавозеъ билан ўзингизни паст тутинг!” (Имом Табароний “ал-Авсат”да ривоят қилган).
Муаллимга кибр қилиш, уни менсимаслик тубан хулқ ҳамда нифоқ аломатларидан ҳисобланади. Имом Табароний “Ал-Кабир”да ривоят қилган ҳадиси шарифда бундай дейилади: “Уч тоифа инсон борки, уларни фақат мунофиқгина хорлайди: Исломда мўйсафид бўлган қария, илм соҳиби ва одил раҳбар”.
Устоз ва муаллимга ўзни паст тутиб, ҳокисор бўлиш нажот эшиги, илм таҳсил қилишнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Динимиз шунга буюради, шунга ўргатади. Бу устозларнинг шогирдлари устидаги ҳақларидандир.
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Ўқувчи муаллимига итоаткор ва ройиш бўлиши, унинг сўзига қулоқ солиб, ўз ишларида у билан маслаҳатлашиб туриши ва оқил бемор самимий ва моҳир табиб сўзини қабул қилганидек у ҳам ўз муаллимининг сўзини қабул қилмоғи лозим. Шунингдек, муаллимига эҳтиром кўзи билан боқиши, унинг ўз ишида комил иқтидор ва малака соҳиби эканлиги ва бошқа устозлардан устунлигига ишониши лозим. Ана шунда ундан манфаат олиши осон бўлади”.
Олимларимиз айтадиларки, талаба ўз устозининг камоли аҳлият ва иқтидор соҳиби эканлигига, ўз ишининг моҳир мутахассиси эканлигига эътиқод қилиб, ишониши керак. У ҳақда фақат яхши фикрда бўлиши лозим. Агарчи, устозидан диёнатга очиқ-ойдин терс келадиган хатти-ҳаракатни кўриб қолса ҳам уни фақат яхшиликка йўйиб, яхши гумонда бўлиши керак. Акс ҳолда унинг баракасидан маҳрум бўлади.
Ибн Синонинг устози Кушёрнинг ҳузурига бир киши осмон илмини ўрганиш мақсадида келибди. 2-3 ой ўтса ҳамки, устози илм беришни бошламаганидан сўнг айтибди:
– Ҳазрат, энди менга жавоб берсангиз. Уч ой бўлди ҳамки дарс бермадингиз. Вақтингиз йўқ шекилли…
Шунда устоз:
– Мен сенга бажонидил дарс берардим-у, лекин сен ҳузуримга келганингдаги “бу илмдан менинг унча-мунча хабарим бор”, деган кибр-ҳавойинг ҳали ҳам кетмади. Мен бир идишга қачонки у бўш бўлсагина сув қуяман. Афсус, сенинг калланг ҳаво билан тўлиб қолган экан, – деб жавоб қилибди.
Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ дедиларки: "Агар мутакаббир кишини кўрсанг билгинки, унинг намози кам ёки ундан бутунлай маҳрум бўлган. Чунки кибр билан кўп сажда қилиш бирга жамланмайди".
Ривоят қилишларича: Бир кишиникига меҳмон келиб қолди. Уйда меҳмонга қўядиган ҳеч вақо йўқ эди. У бир литр қатиқ олиб келиб, беш литр сув қўшиб, туз ва муз солиб, айрон тайёрлади. Бир литр қатиқ беш литр сувни қабул қилиб, тотли ичимликка айланди. Агар ўша қатиққа бир томчи бензин тушиб кетганида уни ичиб бўлмас эди.
Худди шунингдек, салгина такаббурлик ҳам амални бузиб юборади. Мутакаббир кимса Аллоҳдан тўсилади, халойиқ томонидан нафратга учрайди. Аллоҳ таоло бу ҳақда «Чунки уларга ёлғиз Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ дейилган вақтда кибр-ҳаво қилган эдилар», деган (Соффот сураси, 35 оят).
Ҳориса ибн Ваҳб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Жавваз ҳам, жаъзарий ҳам жаннатга кирмайди", дедилар.
* «Жавваз – муомаласи қўпол одам».
* Жаъзарий – мутакаббир, қилмаган иши билан фахрланувчи.
Баъзи бир кишилар ибодат миқёсидаги маънавий ва моддий амалларни қилиб, (ҳаж, умра ва масжид ёки йўл қуриб) кибрланиб, мақтаниб бошқа кишиларни бундай ишларни амалга оширмаганликда айблаб, ўзларини улардан юқори олишади. Аслида ана шу ишлар халқни пулига бажарилган бўлади. Бундай кимсалар аслида энг разил ва пасткашлардир.
Аллоҳ таоло айтади: “Бошқалар эса гуноҳларини эътироф қилдилар…”. (Тавба сураси 102-оят) Аллоҳ таоло биздан маъсумликни талаб қилмади. Аксинча, гуноҳ содир бўлганида тавба ва синиқликни истади.
Одам алайҳиссалом гуноҳ қилганида эътироф қилиб гуноҳига истиғфор айтди. Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди.
Иблис эса гуноҳ қилганида мутакаббирлик қилди, тавба қилмади. Аллоҳ ундан юз ўгирди.
Ким гуноҳ қилиб қўйиб сўнгра тавба қилса қиёматда Одам алайҳиссалом билан тавба қилувчилар карвонида бўлади.
Ким гуноҳ қилиб сўнгра тавба қилмасдан мутакаббирлик қилса Иблиснинг карвонида бўлади.
Ортидан кибрни эргаштирувчи биттагина гуноҳ, ортидан синиқлик, пушаймонлик ва тавбани эргаштирувчи мингта гуноҳдан оғирроқдир.
Аллоҳ таоло гуноҳ қилганида пушаймон бўлиб тавба қилувчиларга муҳаббати ўлароқ Ўзини Ғофур дея номлади.
Бандаларини Ўз муҳаббатига тарғиб қилиш учун Ўзини Вадуд дея номлади.
Сизни синдириб сиздаги ужбни кетказадиган битта гуноҳ, қалбингизни мағрурланиш ва ужбга тўлдирадиган тоатдан яхшидир, қайсидир маънода!
Жаъфархон СУФИЕВ,
ТИИ талабаси,
Тўрақўрғон туман “Исҳоқхон тўра” жоме масжиди имом-хатиби.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа