28 Октябр, 2025, 6 Жумадул аввал, 1447
28 Октябр, 2025, 6 Жумадул аввал, 1447
Рамазон барокатли ва фазилатли ой. Унда дунё ва охират учун яхшиликлар бисёр. Айниқса “минг ойдан яхшироқ” бўлган “Лайлатул қадр” – қадр кечаси Рамазонда кутилади. “Қадр” деб номланишига сабаб унда ризқлар ўлчанади, ажаллар ёзилиб, ўша йили бўладиган ишлар битиб қўйилади, тақдир қилинади.
فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ
“У (кечада) барча ҳикматли иш(лар) ажрим қилинур”, Духон,4 оят
“Барча бўладиган ишлар Лавҳул маҳфуздан кўчирилади. Саид ибн Жубайр Ибн Аббосдан ривоят қиладилар: “Албатта, сен бир кишини бозорда учратасан, лекин унинг исми ўликлар сафига киритиб қўйилган бўлади”.[1]
Бундан ташқари қадри ва шарафи улағлиги учун ҳам шундай аталган. Яна ким бу кеча тоат-ибодатларга берилса, қадри баланд бўлади, бу кечадаги тоатларнинг қадри бўлакча бўлади, деган маънолар ҳам айтиб ўтилган.
Шомий[2] айтадилар: “Меърожуд дироя”да келтирилади: “Билингки, қадр кечаси – фазилатли кеча бўлиб, уни излаш, талаб қилиш мустаҳабдир. У йилнинг энг яхши тунларидан биридир. У кечада қилинган амал йилнинг бошқа пайтида қилинган минг амалга тенг. Ибн Мусайййиб айтади: “Ким қадр ҳуфтонига гувоҳ бўлса, ундаги насибасини олибди”. Шофеъий айтадилар: “Ҳуфтон ва бомдодига гувоҳ бўлса. Мўминлардан Аллоҳ хоҳлагани қадр кечасини кўради, кўрганлар эса уни яширишлари лозим бўлади. Аллоҳга ихлос билан дуо қилинади”.
Қадр кечаси қайси кун эканлиги борасида 46 та фикр бор.
“Мароқил фалаҳ”да[3] айтилади: “Ибн Масъуд айтадилар: “Қадр кечаси йилнинг барчасида бўлиши мумкин. У кишининг гапларини Имом Аъзам ҳам олиб, йилнинг исталган пайтида айланиб юради. Гоҳо рамазон, гоҳо бошқа ой ҳам бўлиши мумкин. Буни Қози Хон ҳам айтган”.
Шомий айтадилар: “Юқоридаги гапни орифлар султони, жанобим – Муҳйиддин ибн Арабий ўзларининг “Футуҳотул Маккийя” асарларида ҳам келтирганлар: “Лайлатул қадр ҳақида инсонлар турлича фикрдадирлар. Яъни унинг пайти ҳақида. Улардан баъзилари йилнинг барчасида айланиб юради дейишган. Мен ҳам шу фикрдаман. Мен уни Шаъбонда ҳам, Робиъул аввалда ҳам, Рамазонда ҳам кўрганман. Кўпроқ рамазоннинг охирги 10 кунлигида гувоҳ бўлганман. Яна рамазоннинг ўртадаги 10 кунлигидаги тоқ бўлмаган кечада ҳам, тоқ бўлган кечасида ҳам кўрганман. Мен шуни аниқ ишонч билан айта оламанки, йилнинг барчасида тоқ кечасида ҳам, жуфт кечасида ҳам келаверади”.
“Мабсут”да айтилади: “Бу борада Абу Ҳанифанинг мазҳаблари қадр кечаси рамазонда бўлади, лекин у олдинга сурилиб ёки кечикиб келиши мумкин. Икки соҳиблари наздида эса муқаддам ҳам бўлмайди, кечикиб ҳам келмайди”.
Унинг аломати: ойдин, соф, сокин; совуқ ҳам эмас, иссиқ ҳам эмас; қадр кечасининг тонгида қуёш нурсиз тоғорга ўхшаб қолади.
Унинг аниқ куни яширин бўлиши: инсонлар уни топишда, излашда жидду жаҳд қилсинлар, ибодатда мужтаҳидлар ажрини олсинлар.
Шавконий айтадилар: “Уламолар унинг қайси кун эканлиги ҳақида ихтилоф қилдилар. “Фатҳул Борий”да ўша фикрлар келтирилган (ундан бошқа ерда бу қавллар келтирилмаган), уларни қисқача зикр қилиб ўтамиз:
1-Қовл: Қадр кечаси одамлар орасидан кўтарилган, буни Мутаваллий Рофизийлардан ривоят қилган. Ҳанафийлардан ҳам шу гап келган. Мен айтаман: бу асли йўқ гап, ҳанафийлар китобларида бунақа гап учрамайди.
2-Қовл: Қадр кечаси фақат бир йил учун хосланган бўлиб, Набий саллоллоҳу алайҳи васаллам замонларида юз берган. Фокуҳоний шу гапни айтган.
3-Қовл: Қадр кечаси мана шу уммат учун хосланган. Моликийлардан бир жамоанинг фикрлари.
4-Қовл: Йилнинг исталган патида бўлиши мумкин. Бу ҳанафийларнинг машҳур гаплари ва салафи солиҳларнинг бир жамосининг фикри.
5-Қовл: У рамазонга хосланган бўлиб, унинг барча тунларида содир бўлиши мумкин.
6-Қовл: У муайян ва яширинган бир тунда. Насафий шу фикрни айтган.
7-Қовл: Рамазоннинг биринчи кечасида. Абу Розийн Уқайлий Саҳобий айтган.
8-Қовл: Рамазоонинг ўртасидаги бир кеча. Ибн Мулаққин айтган.
9-Қовл: Шаъбоннинг ўртасидаги бир кеча. Қуртубий “Муфҳим”да айтган.
10-Қовл: Рамазоннинг 17 кечасида.
11-Қовл: Рамазоннинг ўртадаги 10 кунлигида яширинган.
12-Қовл: Рамазоннинг 18 кечаси.
13-Қовл: 19 кечаси.
14-Қовл: Охирги ўн кунликнинг биринчи кечаси. Шофеъий шунга моил бўлганлар.
15-Қовл: Агар ой тўлиқ бир ой бўлса, 20 куни, ноқис бўлса, 21 куни.
16-Қовл: 22 кечаси.
17-Қовл: 23 кечаси. Бунга кўплаб саҳобий ва тобеъинлар эргашганлар.
18-Қовл: 24 кечаси.
19-Қовл: 25 кечаси. Ибн Жавзий Абу Бакрадан ривоят қилган.
20-Қовл: 26 кечаси. Мен буни аниқ билмадим. Фақат Иёз шу фикрни айтган.
21-Қовл: 27 кечаси.
22-Қовл: 28 кечаси.
23-Қавл: 29 кечаси. Ибн Арабий келтирган.
24-Қовл: 30 кечаси. Иёз айтган.
25-Қовл: Охирги 10 кунликнинг тоқ кунларида. “Фатҳ”да мана шу тўғрироқ дейилган.
26-Қовл: Рамазоннинг охирги кечаларида.
27-Қовл: Охирги 10 кунликда кўчиб юради. Абу Қалоба айтган.
28-Қовл: Охирги 10 кунликда, фақат баъзи кечалар баъзиларидан кўра қадр бўлиши умид қилинади.
29-Қовл: 27 кеча. Фақат 23 бўлиши умид қилинади.
30-Қовл: 23 кеча. Фақат 27 бўлиши умид қилинади.
31-Қовл: Охирги 7 кунликнинг барчасида кўчиб юради. Аҳли илмлар бундан нима назарда тутилгани ҳақида ихтилоф қилдилар: ойнинг охирги 7 кунлигими ёки ойдан саналадиган охирги 7 кунми? Бундан 32 қовл келиб чиқади.
33-Қовл: Охирги 15 кунликда кўчиб юради. Абу Юсуф ва Муҳаммаддан ривоят қилинган.
34-Қовл: 16 ёки 17 кечада.
35-Қовл: 17, 19 ёки 21 кечада.
36-Қовл: Рамазонинг биринчи ёки охирги кечаси.
37-Қовл: 19, 21 ёки 23 кечада.
38-Қовл: 1 ёки 9 ёки 17 ёки 21 ёки охирги кечада.
39-Қовл: 23 ёки 27 кечада
40-Қовл: 21 ёки 23 ёки 25 кечада.
41-Қовл: Охирги 27 кечага чекланган.
42-Қовл: 22 ёки 23 кечада.
43-Қовл: ўртадаги ва охирдаги 10 куликнинг жуфт кечаларида.
44-Қовл: охирги ўн кунликнинг учинчи ёки бешинчи кечаси.
45-Қовл: Ойнинг иккинчи 15 кунлигидаги 7 ёки 8 кеча.
46-Қовл: 1 ёки охирги ёки тоқ кечада бўлиши мумкин.
Ҳофиз Ҳажар Асқалоний айтадилар: “Мен охирги учратган қовлим мана шу. Уларнинг баъзиси баъзисини рад қилиши мумкин. Рожиҳроғи охирги 10 кунликнинг тоқ кечаларида бўлиб, улар кўчиб юриши мумкин. Шофеъий наздида 21 ё 23 бўлса, жумҳур наздида рамазоннинг 27 кечаси деб зикр қилинган”.
Қадр кечасига тўғри келган одамга зоҳирий аломат бўладими ёки йўқ, деган масалада ҳам ихтилоф қилдилар. Баъзилар ҳамма нарса сажда қилган ҳолда кўринади, деса, айримлар ҳатто қороғу ерда ҳам нур сочилиб туради, деган. Малоикалардан гап ва салом эшитилади, ҳам деб айтилган. Тобарий буларнинг барчаси юз берадиган ишлар эмас деганлар. Бирор нарсани кўриш ёки эшитиш шарт қилинмаган.
Хулоса: Қадр кечаси турли кунларда бўлиши, турли кечаларда айланиб юриши ҳақидаги фикрларни инобатга олсак, уни фақат 27 кечада кутмай, рамазоннинг охирги тоқ кунлари, имкон бўлса рамазоннинг ғанимат барча кечаларидан излаган, кўпроқ ибодат, тиловат, истиғфор ва тавблар қилиб қолган маъқул. Агар Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳнинг ижтиҳодларига назар солинса, лайлатул қадр йилнинг барчасида бўлиши мумкин. Балки, мана шу нарса аввалги уламоларимизни кўп тоат-ибодат қилишга, бугун қадр кечаси бўлиши мумкин деган умидда сергак юришларига бир сабаб бўлгандир... Валлоҳу Аълам!
Аҳмад Саҳаронфурийнинг “Базлул мажҳуд фий ҳалли
Сунани Аби Давуд” китоби асосида Нилуфар Саидазиз қизи тайёрлади
[1] “Тафсири Самарқандий”
[2] Ибн Обидийн
[3] 264 б
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Ҳикмати буюк Аллоҳ субханаҳу ва таоло бандаларини доимо хавфу ражо (қўрқинч ва умид) билан тарбиялаб келади. У яратган ҳар-бир кўринишда Аллоҳ субханаҳу ва таолонинг хавфу ражосини эслатиб турадиган нарса бор.
Азоб ва ҳалокат хатаридан ҳоли бўлган раҳмат кўринишларини топа олмайсиз. Ражо ва раҳматдан ҳоли бўлган ҳалокат кўринишларини ҳам учратмайсиз. Буларнинг бари инсонлар Аллоҳ таолога яратган нарсаларни кўрган вақтда уларни ражога боғлаш ва Унинг ҳавфига жалб қилиш учундир.
Аллоҳ таоло сувни ҳаётнинг сабабчиси қилди.
Буюк қудрат эгаси айтади:
«Сувдан ҳар бир тирик нарсани (пайдо) қилганимизни билмайдиларми»? (Анбиё сураси, 30-оят).
Сувни ҳаёт учун, наботот ва ризқ учун сабаб қилди. Лекин шу билан бирга Аллоҳ субханаҳу ва таоло сувни Ўзи хоҳлаган пайтда ҳалокат ва вайрон бўлишга ҳам сабаб қилган.
Аллоҳ субханаҳу ва таоло инсоннинг атрофида эсиб турувчи шамоллар яратди. Бу шамолларни инсон ҳаёти давомийлигининг сирларидан қилди. Лекин Аллоҳ азза ва жалла бу шамолларни ҳаёт ва тикланиш учун сабаб қилган бўлса баъзида Ўзи истаган вақтда фалокат ва вайрон бўлиш учун ҳам сабаб қилган.
Аллоҳ субханаҳу ва таоло ернинг ҳар томонига нурини сочаётган қуёшни сиз билганингиздек ҳаётнинг сир-асрорларидан бири қилган. Лекин буюк ва қудратли Аллоҳ инсон олдига қуёш ҳароратини икки қурол қилиб қўйган. Баъзида яхшилик ва манфаат қуроли, баъзида эса ҳалокат ва вайрон этиш қуроли қилган.
Буларнинг ҳикмати нима, эй дўстларим?
Ҳикмат шуки, инсон моддий нарсаларни айнан ўзига боғланиб қолмасин. Инсон сувнинг моддасига боғланиб ҳаётнинг сири айнан сувнинг ўзида деб ўйламаслиги лозим.
Инсон ер ва осмон орасида айланиб юрган шамолларга боғланиб, бу шамоллар ҳаёт учун ёки доимо вайрон қилиш учун сабаб деб ўйламаслиги керак.
Инсон ўз нафсини ерга ва унинг ҳаракати ва ўрнашиб туришига боғлаб, албатта ер унинг устидаги инсон ҳаёти учун ва қўним топиб яшаши учун сабаб деб ўйламаслиги лозим. Балки биз айтиб ўтган оламдаги ҳамма нарсалар Аллоҳ субханаҳу ва таолонинг қўл остидаги хизматчилари эканини тушуниб етиши керак.
Шарроз қуйилиб ёғаётган ёмғир, эсаётган шамол, айланаётган ер ва нурини сочаётган қуёш буларнинг ҳар-бири, ёлғиз ўзи бирор нарса беролмайди ҳам ололмайди ҳам. Шунингдек фойда ёки зиён ҳам етказа олмайди. Лекин улар Аллоҳ таолонинг қўл остидаги хизматчи ва аскарларидир.
Инсоннинг хизматчилар ҳаракатига эьтибор бериб, хизматчиларга топшириқ бераётган ва уларни қайтараётган Зотга бепарволиги нодонликдир.
“Роббингнинг аскарларини Ўзидан бошқа ҳеч ким билмайдир. Ва у (дўзах) башарият учун эслатмадан ўзга ҳеч нарса эмасдир” (Муддассир сураси, 31-оят).
Нодон инсон - уловда кетаётган киши эътиборини олдига қаратгани каби – эътиборини моддий нарсанинг ўзига қаратади, у тикланиш ва ҳаёт сирини ёки ҳалокат ва вайрон қилиш сабабини айнан шу нарсани ўзида, деб билади.
Ким шундай ҳаёлга боради?
Иш ундай эмас, агар Аллоҳ хоҳласа сенинг ҳаётинг учун сабаб бўлган нарсани, бир сонияни ўзида ҳалокатинг сирига айлантириб қўяди.
Шунинг учун сен оламни идора қилиб турган ва сенинг тикланишингга сабаб бўлган нарсани ҳалокатингга сабаб қилиб қўювчи зотга нисбатан бундай муносабатда бўлмагин.
Сен доим Аллоҳга боғлан.
Аллоҳ таоло Каломида айтади:
“Бас, фақат Аллоҳгагина қочинг. Албатта, мен сизларга Ундан (келган) очиқ-ойдин огоҳлантирувчиман” (Зарият сураси, 50-оят).
Аллоҳ таолонинг Нуҳ алайҳиссалом қавмини ҳалок қилиш йўли қандай бўлганлиги ҳақида айтган сўзига эътибор беринглар, унда Аллоҳ нима деди:
“Албатта, Биз сув туғёнга келган пайтда сизларни кемада кўтарганмиз” (Ал-Ҳаққо сураси, 11-оят).
Сув ҳаёт сири, Аллоҳ Каломида айтган:
“Сувдан ҳар бир тирик нарсани (пайдо) қилганимизни билмайдиларми”? (Анбиё сураси, 30-оят).
Аллоҳ таоло ўз топшириғини сувга йўналтирганида сув туғёнга келиб ҳаддидан ошди. Ҳаёт учун белгиланган чегарадан чиқди ва ҳаёт сабаби бўлган нарса, ҳалокат сабабига айланди.
Сув туғёнга келган пайтда вайрон қилиш сабабига айланади. Сув ҳасис ва қизғанчиқ бўлганида (яъни ёмғир ёғмаганида) ҳам вайрон қилиш сабабига айланади.
Буйруқ бўлган пайитда ҳаёт ва раҳмат сабабларига айланади. Мезонни бу тарзда тутиб турган ким? Осмондан ерга тушаётган сувни мўътадил равишда оқизган, ҳатто уни туғёнга келтириб ёки ҳасис ва қизғанчиқ қилиб ҳалокат сабабига айлантирмаган ким?
Бу ўлчов кимнинг қўлида эканига эътибор беринглар ва Унга қочиб, Ўзига илтижо қилинглар.
Кечагинда кўрфазнинг қайсидир томонида сув туғёнга келиб, у ерни сув нима қилди? Ҳалок қилганини ҳалок қилди, нима бўлса вайрон қилди.
Аммо бу ерда эса сув йўқ, Аллоҳ уни ҳасис ва қизғанчиқ бўлишини хоҳлади.
Ҳа, Аллоҳ азза ва жалла бизни синаб имтиҳон қилаётгани сабабли, биз ҳалокат арафасида турибмиз.
Сувнинг ҳасислиги оқибатидан келиб чиқадиган ҳалокат биргина эмас, унинг ҳар-хил турлари бор. Бу турлар ҳақида гапирадиган бўлсак вақт чўзилиб кетади..
Юқумли касалликлар ана ўшанинг сабабларидан биридир.
Демак, сув хизматчи аскар бўлиб, Аллоҳ субханаҳу ва таоло сувнинг туғёнини Ўзи хоҳлаган кишини ҳалок этиш учун қурол қилган. Шунингдек сувнинг хасис ва қизғанчиқлигини ҳам Ўзи хоҳлаган пайтда ҳалокат қуроли қилган.
Мен буни айтиш билан Аллоҳ таолога бўлган қалбимиздаги иймонни ёки иймонимизнинг оз бўлсада қолган қолдиғини излайман. Мен ичимизда қолдиқ иймондан фойдаланаётган кишилар бор деб ўйламайман.
Бу шаҳар, тўлиқ ва мукаммал иймондан фойдаланадиган кишиларни ёки қолган озгина иймондан фойдаланадиган кишиларни ўз бағрига олганида ҳеч шубҳа йўқ.
Мен ҳозирда биз ўтиб бораётган бундай босқичда заиф иймонни уйғониб кучайишини тасаввур қила олмайман.
Мана у! Мисол учун сиз кузатаётганингиздек шаҳримизда ғарбдан шарқга, шарқдан ғарбга сузиб юрган булутлар аста-секин зичлашиб жуда қуюқлашади. Ҳатто буларни пойлаб турган мутахассислар кўпинча;
"Бир неча соатдан сўнг у ёқ бу ёқдан келаётган булутлардан ёмғир ёғади", деб айтадилар.
Лекин булутлар ўтиб кетади.
Ёмғирлар сабаби амалга ошди, аммо ёмғир тўсилди.
Бошимиздан ўтказаётган биргина ана шу ҳолатга эътибор беринглар.
Кўринг кимга илтижо қиламиз.
Моддага ибодат қилаётганлардан сўранг, бизга ёмғир бериши учун осмондан ёмғир ёғишини сўрашимизнинг йўли қандай?
Ичимиздаги хавфли касалликларга қарши сақланишимиз учун илтижо қилишимизнинг йўли қандай?
Ва яна бизларга огоҳлантирилган ўша хавфли касалликлардан ўзимизни ҳимоя қилиш учун кимга ёлворишимиз керак?
Бунинг йўли қандай, сўранглар улардан?
Жавоб йўқ. Модданинг жавоби модда бўлади.
Давоми бор....
Муҳаммад Саъид Рамазон ал-Бутийнинг жума хутбасидан.
1 декабрь 1995 йил.
Абдуллоҳ Ғуломов таржимаси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа