25 Июл, 2025, 30 Муҳаррам, 1447
25 Июл, 2025, 30 Муҳаррам, 1447
Сийрат борасида гап кетаркан, у ҳақда ёзилган китобларни эсламай иложимиз йўқ.
Бу илмни бизгача етиб келишида асосан икки муҳим омил: омонатдор уламолар ва уларнинг ёзган мўътабар асарлари хизмат қилган.
Сийрат борасида кўп китоблар ёзилган. Лекин, уларнинг ҳаммаси ҳам бизгача етиб келмаган. Турли сабабларга кўра, баъзилари йўқолган, яна баъзилари қайсидир кутубхоналарда қўлёзма сифатида тадқиқот ўтказилишини кутиб ётибди.
Бизгача етиб келган сийрат манбалари орасида «Шифо» китобининг алоҳида ўрни бор.
Дарҳақиқат, сийрат китоблари орасида «Шифо»чалик кўп ўқилгани бўлмаса керак. Ёзилганига қариб 917 йил бўлган бу ноёб асар сийрат борасида муҳим қўлланма бўлиб келаётир.
Мана неча асрлар ўтган бўлсада сийрат мутахассислари унга турли катта – кичик шарҳлар, ҳошиялар битиб келмоқда. Ҳаттоки, уни ихчамлаштириб мухтасар ва назм – шеърий кўринишга келтирганлар ҳам бор.
Уламоларнинг эътирофига қараганда энг кўп шарҳ ёзилган китоб ватандошимиз имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳнинг «Саҳиҳ»лари экан. Биз ўрганаётган «Шифо» китоби ҳам ана шундан энг кўп шарҳ қилинган китоблар сарасига кирар экан. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича «Шифо»га ҳозирга қадар 144 та шарҳ ёзилган.
Уламоларнинг мақтовлари:
Саъд Тилимсаний раҳматуллоҳи алайҳ «Ан-нажм ас-сақиб» китобида келтиради: «Солиҳлардан баъзиси Қози Абулфазлни вафотидан сўнг тушида кўрганини айтади.
У катта қаср ичида оёқлари тиллодан бўлган тахт устида ўтирарди. Шунда менга бир масала ҳақида савол қилган эди, айтдимки, эй жанобим, у ҳақда «Шифо» номли китобингизда мана бундай, мана бундай дегансиз.
Менга:
– Сенда ўша китоб борми? деди.
– Ҳа, дедим мен.
– Ундай бўлса уни қўлингдан қўйма. У сабабли Аллоҳ мени манфаатлан-тирди ва менга кўриб турган нарсангни берди, деди Қози Иёз.
Доктор Муҳаммад ибн Муҳаммад Абу Шубҳа ўзининг «Ас-сийрату фи зовил Қуръон вас Сунна» китобида ёзади: «У шундай китобки, агар уни тилло билан ёзилса ёки торозида гавҳар билан ўчанса албатта, оз ҳисобланарди...
Ҳой ўқувчи! Уни маҳкам тут. Уни қўлингдан қўйма».
Франсуз шарқшуноси Луи Массиньон:
«Овропа Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг фазилат ва гўзал сифатларини таниши учун «Шифо» китобини европа тилларининг бирига ўгириш кифоя», деган эди.
Овропалик бир инсофли шарқшунос суюкли Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламни шундай мадҳ этиб, сийратини ўрганиш ва ўргатишга ундаб турса–ю, биз умматлар ўрганиш ва танишга ҳақли бўла туриб у зотни яхши танимасак...
«Кашфуз зунун» китоби муаллифи айтади:
«Бу – манфаати катта, фойдаси кўп, Исломда унга ўхшаши ёзилмаган китобдир».
Аллома Муҳаммад ибн Муҳаммад Махлуф раҳматуллоҳи алайҳ айтади:
«(Муаллиф) уни ёзишда янгилик қилган. Одамлар китобни ташиб кетишган. Унинг нусхалари шарқ–у ғарбга ёйилган».
Баъзи Мавританиялик уламолар Робиъул аввал ойида мажлис қуриб «Шифо» китобини ўқишни одат қилганлар.
Ибн Носируддин Димашқий у ҳақда ҳақли сўз айтган:
«Агар Қози Иёзнинг «Аш шифа битаърифи ҳуқуқил Мустофа» китобидан бошқа таснифлари бўлмаганида ҳам унинг қадри баланд, шуҳрати олий бўлшига кифоя қилар эди. Чунки у бу борада янгилик қилган. «Шифо» муҳим манба эканига ижмо қилинган, беллашганлар унинг ўзи кифоя қилиши билан таслим этилган, унга муҳаддис ва фақиҳ суянадиган, бобида ягона эканлигида тортишган киши маломат қилинадиган, Ислом шаҳарларидан бирортасида йўқ бўлиши мумкин бўлмаган китобдир».
Каттоний раҳматуллоҳи алайҳ қаламига мансуб «Фиҳрисул фаҳорис»да келади:
«Турра (шаҳри)да «Ан нажм ас соқиб фима ли авлияиллаҳи минал мафохир вал маноқиб» китобининг қадимий қўлёзмасини ҳошияси билан топдим. Унда:
«Баъзи машойихлар айтади: Инсонларга қуёш машриқдан чиқиб, мағрибга ботади. Биз Машриқликларга узоқ Мағрибдан бошқа бир қуёш чиқди. У Қози Иёзнинг «Шифо» китобидир», деб ёзилган.
Қанчадан – қанча сийратга доир китоблар бор. Лекин, «Шифо»дек эмас.
«Шифо»нинг донғи етти иқлимга таралган. Уммат уни чиройли қабул қилган ва қилиб келмоқда. Ундан хос – у ом бирдек фойдаланади. У деярли барча уйларда, кутубхоналарда, масжидларда бўлган. Ҳаттоки, у ҳақда зорбул масаллар ҳам айтилган: «Шифо» бўлмаганида Мағриб танилмаган бўларди ёки «Шифо» бўлмаганида Қози Иёз танилмаган бўларди.
Баъзи аҳли илмлар ўз талабаларига «Шифо»ни ўқитишга алоҳида урғу бериб, эҳтимом қаратадилар.
Олдинлари Мағриблик зобитлар аскарлик хизматини бажарганларидан кейин Бухорий ва «Шифо»ни бўлиб олиб (ўқишар) эканлар.
Демак, хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, «Шифо» китоби сийрат илми борасида ёзилган нодир манба, дурдона асардир. Уни ўрганиш бугунги кунда уммат олдидаги муҳим ва долзаб вазифа ҳисобланади. Айниқса, ислом ниқоби остида ўз қарашларини ёйиб, турли бузунчилик қилишга ёки «исламафобия» номи билан муқаддас Ислом динимизни ёмонотлиқ қилишга уринишлар авж олган бир даврда.
Одамларга динимизнинг асл моҳиятини ўргатиш, сийрат илми борасида тўғри тушунча бериш, адашганларга раддияларни асл манбалардан келтиришда «Шифо» китоби муҳим қўлланма ҳисобланади.
Сиз ҳам «Шифо»ни ўқиб ўзингиздаги жаҳолат касалини даволанг. Зеро, жаҳолатни кетказиш маърифат ҳосил қилиш билан бўлади.
Кимнинг қалби ва танида бўлса дард,
Гар «Шифо»ни ўқиса қолмагай гард.
Андижон шаҳар “Ҳазрати Билол” жоме масжиди
имом-хатиби
Равшанбек Ўринбоев
Бугун Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази музейи “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” бўйлаб жойлаштириладиган миниатюраларнинг тайёрланиш жараёни билан танишиш учун олимлар, мутахассислар иштирокида оммавий ахборот воситалари вакилларига пресс тур ташкил этилди.
Иккинчи Ренессанс даври миниатюраларини ўз ичига олган “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” узунлиги қарийб 52 метр, бўйи бир метрли ганчкор безак билан ҳисоблаганда 5 метрни ташкил этади.
Девор бўйлаб жами 10 дан ортиқ миниатюра ўрин олади. Деворий суратнинг ҳажмини ҳисобга олган ҳолда миниатюраларни 50 га яқин рассомлар икки ойдан буён тиним билмай меҳнат қилмоқда.
Санъатшунослик фанлари бўйича фалсафа доктори, рассом Беҳзод Ҳожиметовнинг маълум қилишича, девор учун Ҳирот Бухоро, Самарқанд ва қисман ҳинд миниатюра мактаблари асосида ишланган миниатюралар саралаб олинган.
“50 га яқин миниатюралар орасида Шероз, Исфаҳон, Табриз миниатюра мактаблари услубида ишланганлари ҳам бор эди, аммо ўзимизнинг алломалар, тарихий воқеликлар акс этган расмлар танлаб олинди. Бундан ташқари ов, жанг каби манзаралардан воз кечилди. Сабаби деворий суратлар концепцияси биринчи ўринда цивилизациялар, шахслар ҳамда кашфиётлар мавзуларини ўз ичига олади. Миниатюралар ҳам шу мавзулардан четлаб ўтилмаган ҳолда сараланган. 10 дан ортиқ миниатюра чизиш ишларининг 80 фоизини бажариб бўлдик. Музей деворининг баландлиги 8 метрни ташкил қилиб, унинг 3 метрдан юқори қисмига айнан ушбу миниатюралар девори жойлаштириши кўзда тутилган. Mиниатюралар ҳажмини инобатга оладиган бўлсак, уни Гиннесс рекордлар китобига ҳам киритишимиз мумкин. Композицияларимиз юқори сифатли матога, сифатли бўёқлар билан чизилди ҳамда Италиядан келтирилган тилла суви билан ишлов берилди. Эндиликда устахонада ишланган барча ишларни Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси марказининг қурилиши якунига етган биносига олиб бориб, махсус елимлар билан деворга жойлаштириш ишлари қолган. Миниатюраларни танлашда экспозицияда жойлаштирилган факсимеллар, экспонатлар ва қўлёзмаларни такрорламасликка эътибор қаратилди. Шунингдек, бош ғоя сифатида кашфиётлар ва цивилизациялар мавзусига эътибор берилди.
Миниатюраларнинг айримлари бизгача тўлиқ етиб келмаган, уларни девор ҳажмига мослаштириб, ўз услубидан чиқмаган ҳолда композицияни тўлиқ тикладик. Шунингдек, ҳар бир миниатюралар орасига ўша даврда ишлатилган нақшлар билан ҳошиялар чизилди. Ушбу нақшларни икки хил – Бухоро ҳамда Ҳирот мактаби услубида чиздик. Нақшлардан айнан биттаси илмий кенгаш аъзолари томонидан танланиб, барча миниатюралар орасига жойлаштирилади” – деди рассом Беҳзод Ҳожиметов.
Қайд этилишича, девордаги миниатюралардан Амир Темурнинг Мовароуннаҳр ҳукмдори деб эълон қилиниши ва унинг илм-фан, маданият ва меъморчилик ривожига қўшган ҳиссасига алоҳида эътибор қаратилади. Бу тарихий жараённи ифодалашда Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асарининг Лондонда, Британия кутубхонасида сақланаётган нусхасидаги миниатюралардан фойдаланилган. Девор марказида Амир Темурнинг тож кийиш маросими акс этган “Балх қурултойи” миниатюраси жойлаштирган. Асосий эътибор Амир Темурнинг маърифатпарвар ҳукмдор сифатидаги сиймосини кўрсатиб беришга қаратилади. Жумладан, ушбу йирик тасвирий санъат асарида Амир Темур даврида қурилган иморатлар тасвирланади. Шу билан бирга Самарқандда Беҳзод томонидан акс эттирилган Бибихоним масжидининг қурилиш жараёни ҳам алоҳида кўрсатилади. Мирзо Улуғбек ва унинг жаҳон илм-фанига қўшган ҳиссасига ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Улуғбекнинг ҳаётлигида чизилган иккита миниатюра – улардан бири Низомий “Хамса”сидан олинган миниатюра, иккинчиси Ас-Суфийнинг “Китаби сиварил-кавакиб ас-сабита” китобидаги Цефей юлдуз туркуми суратидир. Мирзо Улуғбекнинг асл қиёфасини тиклашда бу суратлар катта ўрин тутади. Шу боис рангтасвир асарида ушбу миниатюраларни ҳам акс эттириш назарда тутилади.
Хуросондаги Темурийлар даври Ренессансида Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоийнинг ҳиссаси алоҳида кўрсатилади. Бунда қадимий миниатюралар орқали Ҳирот манзаралари, Навоий, Ҳусайн Бойқаро, уларнинг даврасида турган Абдураҳмон Жомий, Камолиддин Беҳзод, Хондамир сингари Ҳирот маданий муҳити намояндалари кўрсатиб берилади. Шунингдек, Ҳусайн Бойқаронинг илм ва маданият ҳомийси сифатидаги ролини ҳам кўрсатиб бериш мақсад қилинган. Бунда ҳам турли қўлёзмаларда акс этган ана шундай миниатюралардан фойдаланилади.
Мазкур экспозицияда Бобур ва Бобурийлар меросига ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Бобурга бағишланган қисмда унинг тарихий қўлёзмалардаги миниатюраларидан кенг фойдаланилади. Айниқса, Амир Темурнинг Бобур ва ва унинг авлодлари қуршовида яратилган миниатюраси алоҳида ўрин тутади.
Шунингдек, Марказий Осиёда Темурийлардан сўнг давлатни узоқ вақт идора қилган Шайбонийлар ва Аштархонийлар давридаги илм-фан, таълим ва маданий ҳаёт ўша даврда чизилган тарихий суратларда ўз аксини топади.
Ўтказилган тақдимотда бир қатор тарихчи ва санъатшунос олимлар, ишчи гуруҳ аъзолари ҳамда рассомлар иштирок этиб, “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” юзасидан ўз фикр ва мулоҳазаларини билдириб ўтди. Айрим кўзга ташланган камчиликларни тузатиш бўйича таклифлар берилди.
Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази илмий котиби Рустам Жабборов ҳам миниатюралар деворини шакллантиришда рассомлар билан биргаликда фикр алмашиб, ўзининг тавсияларини берган.
“Марказнинг музей экспозицияси ички контентини бойитиш, марказ деворларини ўз даврига хос миниатюра ҳамда суратлар билан безатиш юзасидан қизғин жараён давом этмоқда. Марказнинг кенгайтирилган йиғилишлари муҳокамасида олимлар ва мутахассислар томонидан айнан “Иккинчи Ренессанс даври” бўлимини миниатюралардан иборат композиция билан бойитиш таклифи берилган эди. Иккинчи Ренессанс даври Амир Темур тахтга ўтирган пайтдан бошланишини инобатга оладиган бўлсак, ушбу деворда айнан шу мавзуга мос миниатюра ҳам жойлаштирилади. 1450 йилга оид Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома» асаридаги миниатюра бугунги кунда Британия кутубхонасида сақланади. Эндиликда биз ушбу миниатюрани Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази экспозициясида кўришимиз мумкин бўлади. 35 ёшли навқирон Амир Темур беклар, саркардалар, сарой амалдорлари ҳамда устозлари қуршовида тасвирланган сурат қўш саҳифада чизилган. Уни рассомларимиз девор ҳажмига мослаштирган ҳолда яхлит композиция сифатида тиклаган. Ушбу миниатюраларнинг ҳар бирининг асоси мавжуд. Ўйлашимча, Марказга ташриф буюрадиган томошабин "Иккинчи Ренессанс даври" залида айнан ўша пайтдаги муҳитни ҳис қилади. Сабаби айни шу даврда миниатюра санъати тараққий этган. Ўша даврнинг энг буюк рассомларидан Камолиддин Беҳзод, Маҳмуд Музаҳҳиб сингари мусаввирлар ижод қилишган. Девор учун танланган миниатюралар ҳам айнан шу мусаввирлар ҳамда уларнинг шогирдлари томонидан ишланган. Бу миниатюраларда ўша пайтдаги давлатчилик, халқ ҳаёти, ижтимоий ҳимоя, аёллар, ёшлар каби масалалар акс эттирилган”, – дейди Рустам Жабборов.
Ўзбекистондаги ислом цивилизацияси маркази музейида Иккинчи Ренессанс даври миниатюраларини ўз ичига олган “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” ташриф буюрувчилар кўз ўнгида тарихни жонлантирса, ажабмас.
Ислом цивилизацияси маркази Ахборот хизмати
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 