Tўлиқ исми: Умар ибн Хаттоб ибн Нуфайл ибн Абдулузза ибн Каъб ибн Луай ибн Фиҳр бўлиб, тўртинчи бобоси Каъб ибн Луайда Пайғамбаримиз соллалоҳу алайҳи ва салламнинг насаблари билан туташади.

Ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу Қурайш қабиласининг Бану Адий уруғидан. Жоҳилият даврида қабиланинг элчиликка масъул кишиси бўлган.

Фил йилидан ўн уч йил ўтиб туғилган. Набий соллалоҳу алайҳи ва салламга нубувват келганида йигирма етти ёшда бўлган ва нубувватнинг олтинчи йили Исломни қабул қилган. Мўминлар амири бўлганида эллик икки ёшда эди. Унинг амирлик даври ўн йилу олти ою тўрт кун давом этган. Олтмиш икки ёшида вафот этган. Отаси Хаттоб Қурайш бошлиқларидан, онаси Ҳамна бинти Ҳошим эди. Аммасининг ўғли Валид ибн Муғира Холид ибн Валиднинг отаси бўлган.

Болалари: ўғли Абдуллоҳ ибн Умар Набий соллалоҳу алайҳи ва салламнинг феълларига энг кўп эргашган саҳобалардан. Қизи Ҳафса Набий соллалоҳу алайҳи ва салламнинг завжасидир. Умар розияллоҳу анҳунинг Фотима ва Осим исмли фарзандлари ҳам бўлган. Қолган уч фарзандини Набий соллалоҳу алайҳи ва салламнинг: «Аллоҳга энг ёқимли исм “Абдуллоҳ” ва “Абдураҳмон”дир», деган ҳадисларини эшитгач, битта ном билан атаган: “Катта Абдураҳмон”, “Ўртанча Абдураҳмон” ҳамда “Кичик Абдураҳмон”.

Лақаблари: учта лақаби бўлиб, иккитасини Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам қўйганлар. Биринчиси: “Абу Ҳафс” шернинг боласи деган маънони англатади.

“Абу Ҳафс” деб қизи Ҳафсага нисбатан айтилган деган фикр ҳам бор. Иккинчи лақаби “Форуқ”. Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам: “Сен Форуқсан, яъни: Аллоҳ сен орқали ҳақ билан ботилнинг орасини ажратади”, дея марҳамат қилганлар. Учинчи лақаби эса “мўминлар амири”дир.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу баланд бўйли бўлганидан, келаётганини кўрган одам уни отлиқ деб ўйларди. Мушаклари бақувват, мўйлови энли, ўзи оқ-сариқдан келган, чиройли юзли киши бўлган. Юрганида тез, шахдам-шахдам қадам ташларди. Ўктам овозда гапирар, хаёл билан турган одам товушидан қўрқиб кетиши мумкин эди. Бу унинг одамлар орасидаги ҳайбатидан дарак беради.

Исломни қабул қилишидан илгари Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва саллам: “Эй Аллоҳ, Исломни Умар ибн Хаттоб ёки Амр ибн Ҳишом билан қувватла!”, деб дуо қилганлар.

*  *  *

Мусулмонлар сафи кенгайиб бораётганини кузатиб турган Умар (Исломни қабул қилмасидан илгари) Набий соллалоҳу алайҳи ва салламни ўлдиришга қарор қилади. Макка кўчаларидан қиличини яланғочлаганича Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва салламнинг уйлари томон юра бошлайди. Уни саҳобалардан бири кўриб қолиб: “Йўл бўлсин, эй Умар”, деб сўрайди. Умар: “Муҳаммаднинг олдига, уни ўлдираман ва Қурайшни ундан қутқараман”, дейди. Саҳоба Набий соллалоҳу алайҳи ва салламга зарар етиб қолишидан чўчиб: “Бани Абдулмуталлиб бунга йўл қўяди деб ўйлайсанми?” дейди. Бу гапни эшитган Умар: “Қарасам, сен ҳам Муҳаммадга эргашганга ўхшайсан, диндан чиқибсан”, деб таҳдид қилади. Саҳоба: “Йўғ-е, бундай эмас. Лекин, эй Умар, олдин ўзингнинг этагингни йиғиштир, Муҳаммаднинг ҳузурига боришдан олдин синглинг ва куёвингни тарбиялаб ол. Улар Муҳаммадга эргашиб кетишган”, дейди. Бу гапдан Умарнинг тепа сочи тикка бўлади ва синглисининг уйига йўл олади. Саҳоба эса тезда Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига бориб, у кишини вазиятдан огоҳлантиради.

Умар синглисининг уйида куёви Саидни ушлаб олиб: “Динингдан қайтиб, Муҳаммадга эргашибсан, шундайми?” деб дўқ уради. Саид: “Тўғри йўл сенинг динингдан бошқа динда бўлса-чи?” деб эътироз билдиргани заҳоти кучли зарба ейди. Умар Саиднинг устига ташланиб, аёвсиз ура бошлайди. Юзига ураётган вақтида Фотима бинти Хаттоб келиб қолади ва Умарни эридан нари қилишга уринади. Фотима акасига: “Акажон, тўғри йўл сенинг динингдан бошқа динда бўлса, нима дейсан?!” дейди дадиллик билан. Натижада бир тарсаки ейди. Шу пайтда бехосдан қўлидаги варақ тушиб кетади. Буни кўрган Умар: “Уни менга узат-чи!” дейди буйруқ оҳангида. Синглиси: “Сен нопоксан, бунда эса Аллоҳнинг каломи бор, уни фақат пок кишиларгина ушлайди, бориб ювиниб кел”, дейди. Умар ювиниб келгач, қоғозни ўқий бошлайди. Бу Тоҳо сураси эди: «То, ҳо. (Эй Муҳаммад!) Биз Сизга бу Қуръонни (дин ишида) машаққат чекишингиз учун эмас, балки (Аллоҳдан) қўрқадиган кишилар учун эслатма сифатида нозил қилдик. (У) Ерни ва юксак осмонларни яратган зот (Аллоҳ томони)дан нозил қилингандир. (У) Арш узра “муставий” бўлмиш Раҳмондир. Осмонлардаги, Ердаги ва уларнинг орасидаги ҳамда замин остидаги бор нарса Уникидир. Агар (Сиз) ошкора гапирсангиз ҳам (ёки хуфиёна гапирсангиз ҳам), албатта, У сирни ҳам, энг махфий нарсаларни ҳам билур. Аллоҳ – Ундан ўзга илоҳ йўқдир. Унинг “Асмои Ҳусно”си (гўзал исмлари) бордир» (Тоҳо, 1–8). Шундан сўнг Умар: “Бу сўзни фақат оламларнинг Раббиси айта олади. Лаа илаҳа иллаллоҳ, Муҳаммадур Расулуллоҳ. Мени Муҳаммаднинг ҳузурига олиб боринглар”, дейди. Хабоб ибн Арат унинг олдига чиқиб: “У зот соллалоҳу алайҳи ва саллам Арқам ибн Абу Арқамнинг хонадонидадир. Мен сенда Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва салламнинг: “Аллоҳим, Исломни Умар ибн Хаттоб ёки Амр ибн Ҳишом билан қувватла!”, дея қилган дуоларининг ижобатини кўряпман”, дейди. Умар ибн Хаттоб бу гапдан хурсанд бўлиб кетди ва Арқамнинг уйига бориб эшик қоқади. Умар ичкарига киргач, Пайғамбаримизнинг тиззаларига ўзини ташлайди. Шунда Расулуллоҳ(соллалоҳу алайҳи ва саллам)­: “Энди имон келтирасанми, эй Умар”, дейдилар. Умар ибн Хаттоб: “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқлигига ва Муҳаммад Унинг бандаси ва расули эканига гувоҳлик бераман”, дея шаҳодат калимасини айтади.

*  *  *

Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам унга жаннат башоратини берганлар. Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳу айтади: «Мен Набий соллалоҳу алайҳи ва салламни масжиддан изладим. Тополмагач, у зотнинг қаердаликларини сўрадим. Менга ҳозиргина чиқиб кетганларини айтишди. Арис қудуғига етганимда, у зот оёқларини қудуққа солиб ўтирган эканлар. Эшикбон бўлиб туришни мақсад қилдим. Шу пайт Абу Бакр келди. Унга: “Бугун мен эшикбонман. Расулуллоҳ (соллалоҳу алайҳи ва саллам) рухсат бермагунларича ичкарига кирмайсан”, деб айтдим. Абу Бакр (розияллоҳу анҳу) ҳайрон бўлди ва рухсатни кутиб турди.

Сўнг Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва салламнинг ёнларига бориб: “Эй Аллоҳнинг расули, Абу Бакр сиздан киришга изн сўраяпти”, деб айтдим. Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва саллам унинг келганидан хурсанд бўлиб, табассум қилдилар ва: “Киришига рухсат бер ва унга жаннат башоратини ҳам бер”, дея марҳамат қилдилар. Айтганларидай қилдим. Абу Бакр ичкарига кириб, Пайғамбаримиз соллалоҳу алайҳи ва салламнинг ёнларига ўтирди ва у ҳам оёқларини қудуққа солиб олди. Шу вақт ҳазрат Умар келиб қолди. Энди ичкарига кирмоқчи бўлганида “Бугун мен эшикбонман, Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва саллам рухсат бермагунларича ичкарига кириш йўқ”, деб айтдим. Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам унга ҳам ижозат бериб, жаннат хабарини айтдилар».

*  *  *

Кунларнинг бирида Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва саллам асҳоблари орасида ўтирганларида: “Абу Бакр қандай ҳам яхши инсон, Умар қандай ҳам яхши инсон”, дея марҳамат қилдилар. Бошқа бир куни Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам масжидга кирибоқ: “Абу Бакр қаерда? Олдимга келсин. Умар қаерда? Олдимга келсин”, деб айтдилар. Олдиларига келганларида эса, иккисининг ҳам қўлидан тутиб: “Қиёмат кунида худди шундай қайта тириламиз”, дедилар. Ҳасан Басрий раҳматуллоҳи алайҳ бундай ҳикоя қилади: «Қиёмат куни Ислом одам суратида келади. Сўнг одамларга бирма-бир қараб: “Эй Раббим, мана бу менга ёрдам берди, мана бу мени хор қилди”, деб айтади. Сўнгра Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳуга қараб унинг қўлидан тутади ва: “Эй Раббим, мана шу киши Исломни қабул қилгунига қадар мен ғариб эдим”, дейди». Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: «Тушимда жаннатда эканим кўрсатилди. У ерда катта қаср кўрдим. Шунда мен: “Бу қаср кимники?” деб сўрадим. Менга: “Бу қурайшлик кишининг қасри”, дейилди. “Меникими?” деб сўрадим. “Йўқ, бу Умар ибн Хаттобнинг қасридир”, дейишди».

Яна бир ҳадисда Набий (соллалоҳу алайҳи ва саллам) айтадилар: «Тушимда жаннатда эканим кўрсатилди. У ерда улкан қасрни кўрдим. Қаср олдида бир аёл таҳорат олаётган эди. Ҳалиги аёлдан: “Бу қаср кимники?” деб сўрадим. У: “Умар ибн Хаттобники” деб жавоб берди. “Шунда Умарнинг рашкини эслаб, у ерга кирмай кетдим”, дедилар. Бу гапни эшитган ҳазрат Умар йиғлаганича: “Мен сиздан рашк қилармидим, эй Аллоҳнинг Расули?!” деди».

*  *  *

Қурайш аёллари Пайғамбаримиз соллалоҳу алайҳи ва салламдан динни ўрганишаётган эди. Гаплашаётган вақтларида товушларини Набий соллалоҳу алайҳи ва салламнинг овозларидан юқори кўтариб юборишди. Шу пайт ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу эшик тақиллатиб қолди. Унинг овозини эшитгач, аёлларнинг дами ичига тушиб, қўрқиб кетишди. Набий соллалоҳу алайҳи ва саллам эса кулиб юбордилар. Ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу ичкарига кирганида унга: “Биласанми, Умар, анави аёллар менинг ҳузуримда гаплашиб ўтириб, овозларини меникидан баланд кўтараётган эдилар. Сен келишинг билан жим бўлиб қолдилар, нафаслари ичига тушиб кетди”, дедилар. Шунда Умар: “Эй Аллоҳнинг расули, қўрқишларига Сиз ҳақлироқсиз”, деди ва аёлларга қарата: “Эй ўз жонининг душманлари, мендан қўрқасизлар-у, Аллоҳнинг расулидан қўрқмайсизларми?!” деди. Аёллар унга жавобан: “Ахир сен қўполсан-да”, дедилар. Пайғамбар (соллалоҳу алайҳи ва саллам) кулиб юбордилар ва: “Эй Умар, агар шайтон сенга йўлда дуч келиб қолса, ўзига бошқа йўл топиб кетади”, дедилар.

*  *  *

Бир ривоятга кўра, Расулуллоҳ (соллалоҳу алайҳи ва саллам): “Тушимда мен тарозининг бир палласига, умматим эса иккинчи палласига қўйилди. Мен оғир келдим. Сўнгра Абу Бакр бир паллага ва уммат бир паллага қўйилди. Абу Бакр оғир келди. Сўнг Умар бир паллага ва уммат иккинчи паллага қўйилганди, Умар оғир келди”, дея марҳамат қилганлар.

*  *  *

“Нима учун тиланчилик қиляпсан?” дея сўради йўлда гадойчилик қилиб ўтирган бир яҳудийдан ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу кунларнинг бирида. Ҳалиги яҳудий: “Жизя тўлаш учун мол йиғяпман”, деб жавоб қилди. Ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу: “Биз сендан ёшлигингда жизя олиб, энди қариб-кексайиб қолганингда тиланчилик қилишга ташлаб қўйибмиз-ку! Йўқ, Аллоҳ ҳаққи, сенга албатта нафақа берамиз”, деди ва қарияга бундан олдин тиланчиликдан тушган нарсаларни эгаларига қайтаришини буюрди ва ўша ондан бошлаб барча Ислом ўлкаларига у ерда яшайдиган барча яҳудий ва насороларнинг қария ва ногиронлари, болалари ва аёлларига моддий ёрдам берилсин, деб амр қилди.

*  *  *

Ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу тунлари Мадина кўчаларини айланиб юришга одатланган эди. Ана шундай сайрларнинг бирида гўдак йиғисини эшитиб қолиб, яқинлашди ва ичкаридан эркак кишининг: “Болага нима бўлди? Аллоҳ ҳаққи, уни эмизгин!” дегани ва аёл кишининг: “Бориб болага егулик олиб келинг”, деб жавоб қайтарганини эшитиб қолди. Умар (розияллоҳу анҳу) яна бир кеча уларнинг эшиги олдидан ўтди. Ичкаридан яна эркак кишининг: “Аллоҳ ҳаққи, болани эмизсанг-чи”, деган танбеҳи эшитилди. Умар (розияллоҳу анҳу) учинчи кеча ана шу уйнинг олдида тунаб қолди ва эрнинг ғазаб аралаш: “Сенга ўхшаган онани ҳеч ҳам кўрган эмасман, нима бўлди ўзи?” деб сўрагани, аёлнинг: “Мени тинч қўйинг, Умар ибн Хаттоб фақат кўкракдан ажраган болалар учун маош тўлайди, менинг болам эса эмади”, деганини эшитди. Бу гапдан сўнг ҳазрат Умар (розияллоҳу анҳу) йиғлаб юборди. Кўп йиғлаганидан бомдодда имомликка ўтиб беролмади. Бу ҳолга тушунмай турган мусулмонлар намоздан сўнг шавкатли амирнинг: “Эй Умар, Қиёмат кунида шўринг қурийдиган бўлди. Қанчадан-қанча болаларнинг ҳақига зомин бўлдинг”, дея ўзини маломат қилганини эшитишди. Сўнгра Умар розияллоҳу анҳу: “Эй одамлар, Аллоҳ ҳаққи, бугундан бошлаб, болаларингизни сутдан ажратманг. Қиёмат кунида улар туфайли сўроққа тутилмаслигим учун Исломда туғилган ҳар бир гўдакка маош тайин қиламан”, деди.

*  *  *

Бир куни ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу: “Эй одамлар, агар бошим билан дунёга шўнғиб кетсам нима қиласизлар?” деб сўради. Ҳеч ким бирор сўз айтмади. У бу саволини уч марта қайтарди. Шунда одамлар орасидан бир киши туриб: “Агар бошинг билан дунёга шўнғийдиган бўлсанг, сен билан қиличимиз билан тўғрилаб қўямиз!” деди. Шунда ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу: “Муҳаммад умматидан Умарни тўғрилаб қўядиган кишини пайдо қилган Зотга ҳамду сано бўлсин”, дея Аллоҳга ҳамд айтди.

*  *  *

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳудан мағлубиятга учраган Ҳирақл мусулмонлар амири билан учрашиш учун элчи жўнатади. Элчи Мадина кўчаларидан юриб, мўминлар амирининг қасрини қидира бошлайди. Бир кишидан сўраганида: “Мана шу йўлдан борсанг, уни учратасан”, деган жавобни олади. Йўлда эканида унга бошқа бир киши: “Дарахт тагида ухлаб ётган кишини кўряпсанми, ана ўша мўминларнинг амиридир”, дейди. Шунда элчи бошининг тагига оёқ кийимини қўйиб, терга ботиб ухлаб ётган Умарни кўради ва: “Адолатли ҳукм суриб, хотиржам ухладинг. Биз эса подшоҳлик қуриб, зулм қилдик ва қўрқиб бедор бўлдик. Эй мусулмонлар, шу сабаб бизнинг устимиздан ғолиб бўлдинглар”, деди.

Юлдуз КОМИЛОВА

тайёрлади.

“Ҳидоят” журналидан

ЎМИ Матбуот хизмати