09 Июн, 2025, 13 Зулҳижжа, 1446
09 Июн, 2025, 13 Зулҳижжа, 1446
Савол: “Салам байъ” дегани қандай байъ? Шу ҳақда маълумот берсангиз.
Жавоб: Байъ салам ва унинг шартлари:
Салам савдоси – насия молни нақд баҳога сотиш ёки зиммасига вожиб бўлган нарсани нақд баҳога сотишдир. Яъни, молнинг нархи аввалдан берилиб эвазига бериладиган молни кейинчалик муайян бир муддатда олишга келишишдир. Гўёки бир шахс бошқасига "Мана юз минг сўм. Эвазига фалон жойнинг, масалан, Сурхондарёнинг фалон навли буғдойидан фалон муддатда, айтайлик, июль ойида менга етказиб берасиз" дейишига ўхшаш. Бу савдо умумий савдолардан фарқ қилади. Аслида қоида шуки ҳали мавжуд бўлмаган ёки мулкига кирмаган нарсани сотиш жоиз эмас.
Лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам одамларни байъ саламга бўлган эҳтиёжларини кўриб бунга рухсат берганлар. Бу савдо ҳам бошқа савдолар каби ижоби-қабул яъни "Менга шунча нарса етказиб беринг!" ва "Шунча сўм эвазига шу нарсани етказиб бераман" дейиши билан тамом бўлади. Ижоби-қабул ҳанафийлар наздида битмнинг рукни ҳисобланади.
Шариатда жоизлигига далил:
1. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ
«Эй иймон келтирганлар! Маълум муддатга қарз олди-берди қилган вақтингизда уни ёзиб қўйинг...» (Бақара сураси, 282-оят).
Абдуллоҳ ибн Шаддот ибн Илҳод ва Абу Мусо Ашъарийнинг ўғли Абу Бурда ўртасида салам савдоси борасида ихтилоф пайдо бўлди. Ибн Шаддот салам савдоси жоиз бўлмаса керак, чунки унда сотиладиган нарса йўқ-ку, деган хаёлга борди. Абдуллоҳ ибн Абу Мужолид айтади: «У икковлари мени Ибн Абу Авфонинг хузурига жўнатишди. Мен бу борада ундан сўрадим. Ибн Абу Авфо: «Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам, Абу Бакр ва Умар замоналарида буғдой, арпа, майиз ва хурмода салам савдосини қилар эдик», деди. Ибн Абзодан ҳам сўраган эдим, у ҳам шундай деди».
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо «Муайян муддатда етказиб беришликни зиммага олиш савдосини Аллоҳ Ўзининг китобида ҳалол қилгандир ва мен бунга изн берганига гувоҳлик бераман» деб юқоридаги оятни ўқиди. Суннатдан далил эса Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо келтирган қуйидаги ҳадисдир. «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинаи мунавварага келганларида Мадина аҳли бир, икки, уч йилга салам савдосини қилишар эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким бирор нарсада салам савдосини қилса, маълум бир ўлчов, маълум кило ва муайян муддатга қилсин!» дедилар». Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ салам савдосига тегишли ҳадисларни жуда кўп санадлари билан ривоят қилган бўлиб, хулосасини айтганда, салам савдоси кайлий ёки вазний нарсаларда бўлсин ва бериладиган муддати тайин бўлсин!
Салам савдосининг ҳукми:
Раббис саламга (буюртмачи) насия тарзда етказиб берилиши керак бўлган нарсанинг мулки собит бўлади. Етказиб берувчи эса, дастмояга (молнинг қиймати) эга бўлади.
Бизнинг юртда салам савдосининг кўринишлари:
“Менга бир тонна картошка уруғ берсангиз, кузда (фалон ойнинг фалончи куни) ҳосилни йиғиштириб олганимда сизга 4 ёки 5 тонна картошка қайтараман”, дейди.
Бу савдо шаръан дуруст эмас. Чунки бир жинсли молни бир-бирига айрбошлашда бир-биридан кам ёки кўп қилиб бўлмайди. Демак, бир тонна картошка уруғлик олса, уни қайтаришда ҳам бир тонна бўлиши керак. Қолаверса, бир жинсли молни ўзаро айрбошлашда насия қилиш ҳам дуруст эмас. Шунинг учун бирор нарсанинг уруғлигига муҳтож бўлса, айрбошлаш йўли билан эмас балки, нақд пул олиб савдо молини насия қилиш мумкин. Унинг кўриниши қуйидагича бўлади. “Ҳозир картошкани килоси 1000 сўм, менга бир тонна картошка пулини, яъни 1000000 сўм бериб турсангиз. Кузда сизга 4 тонна картошка берар эдим”, дейди. Кузда картошканинг нархи қанча бўлишидан қатъи назар келишувга мувофиқ 4 тонна картошка беради. Шу ҳолатда кузда 4 тонна картошканинг пулини олиш мумкин эмас ёки картошканинг ўрнига сабзи, пиёзга ўхшаш бошқа савдо моли олиши ҳам мумкин эмас. Акс ҳолда рибо бўлади. Чунки рибовий молларни жинси бошқа бўлса ҳам насия савдо қилиш мумкин эмас.
2. Савол: Нақдга 10 сўмга сотиладиган буюмни кредитга ўхшатиб 12 ойда бўлиб тўлаш шарти билан 12 сўм деб баҳолаб ойига бир сўмдан тўловни шарт қўймоқда. Агар ойига шарт бажарилмаса буюмни қайтариб олади. Шу тўғри насия савдосими? 12 ойга байлашиб шу муддат ичида қурби етканча тўлаб бориши насия савдоси дейилмайдими?
Жавоб: Савдо молига нақдга фалон сўм, насияга фалон сўм деб икки хил нарх белгилаш мумкин. Уни ойма-ой тўлашга ёки охирида бирданига тўлашга келишиш ҳам мумкин.
“Агар ойига шарт бажарилмаса буюмни қайтариб олади...” савдода бунга ўхшаш шартларни қўйиш мумкин эмас. Чунки савдо бундай шартларни тақозо қилмайди. Агар шундай шарт қўйилган бўлса ҳам у бекор қилинади. Лекин пулни вақтида тўламагани сабабли, дарҳол ақдни бузмасдан, балки иложини қилиб, бир оз муҳлат бериш ҳам тавсия қилинган. Чунки Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда бундай дейилган: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким ночорга муҳлат берса ёки ундан бир қисмини кечиб юборса, Қиёмат куни, Унинг соясидан ўзга соя бўлмаган кунда Аллоҳ таоло уни Аршининг сояси билан соялантиради”, дедилар” (Имом Термизий ривоят қилган). Агар муҳлат берса ҳам, муддат тугаса ҳам қарзини тўлай олмаса, мазкур нарсани тортиб олмасдан, балки эгаси билан келишган ҳолда сотиб, қарзини ундириб олса бўлади. Бу каби масалалар икки томон бирга бўлган ҳолатда фатво олинадиган масала бўлгани учун бирор илмли кишига юзма-юз мурожаат қилинглар.
“12 ойга байлашиб шу муддат ичида қурби етканча тўлаб бориши насия савдоси дейилмайдими?” Йўқ, бу савдо тақсит савдоси дейилади. Насия савдосида эса пул белгиланган муддат етганида бирданига берилади. Агар бўлиб-бўлиб берилса тақсит савдоси дейилади. Қуйида тақсит ва насия савдоси тўғрисида баъзи маълумотларни тақдим этамиз.
“Тақсит” савдоси; насия савдо турлардан биридир. Унда савдо моли нақд берилиб, унинг пулини бериш кечиктирилади. Бундай савдо тури билан ҳозирги кунда ёлғиз шахслар ва ширкатлар ҳам шуғулланмоқда. Бугунги кунда исломий банкларнинг кўплари ўзларининг молиявий муомалаларини мазкур савдо тури билан олиб боради.
“Тақсит” савдоси “салам” савдосининг аксидир. Яъни салам савдосида пул нақд берилиб савдо моли насия қилинади. Тақсит савдосида белгиланган пулнинг барчасини ёки баъзисини ҳам насия қилиш мумкин. Кўпинча белгиланган маблағ бир неча қисмга ёки бир неча босқичларга бўлиб адо этилади. Агар белгиланган маблағ белгиланган муддатнинг охирида бирданига адо этилса, бу насия савдо бўлади. Агар белгиланган маблағ бир неча босқичда адо этилиши билан биргаликда савдо моли уни олувчининг мулкига ўтиши ҳам батамом бўлса, бу тақсит савдоси дейилади.
Юқоридаги таърифлардан келиб чиқиб тақсит савдоси қуйидаги хусусиятларга эга бўлади деб айтишимиз мумкин:
- савдо моли нақд бўлади;
- пули насия бўлади;
- пулни адо этиш бир неча бўлакларга бўлинади.
Тақсит савдосининг жоизлигига ижмоъ қилинган. Чунки у насия савдонинг бир туридир. Лекин икки жиҳатига кўра ундан фарқ қилади:
биринчиси, тақситда пул бўлиб-бўлиб адо этилади, насияда эса бирданига адо этилади;
иккинчиси, тақситда насия қилинган қиймат, нақднинг қийматидан ортиқроқ бўлади. Савдо молига одатда икки хил нарх белгиланади. Нақдга фалон сўм, насияга фалон сўм, ҳар иккаласи ҳам жоиз. Бу савдонинг жоизлигига китоб ва суннатдан ҳам далиллар етарлидир, Лекин гап чўзилиб кетмаслиги учун улар келтирилмади.
Исҳоқжон домла Бегматов
ЎМИ масжидлари бўлими ходими
ЎМИ матбуот хизмати
Муҳаммад Обид Синдийнинг “Ал-Мавоҳибул латифа” асари, албатта, Ислом ҳадиси ва фиқҳ фанини ўрганишда муҳим адабиётлардан биридир. Унинг ёритиш услуби ўзига хос ва илмий тафсирга бойдир.
Муҳаммад Обид Синдий Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ривоят қилган ҳадисни келтиргач, ўша ҳадисни яна қайси муҳаддислар китобида зикр қилганини қуйидаги тартибда беради: Имом Бухорий “Жомеъус саҳиҳ”да, Имом Муслим “Саҳиҳ”да, Имом Молик “Муватто”да, Абу Довуд, Имом Термизий, Имом Насоий, Ибн Можа, Дорқутний ва Байҳақийлар “Сунан”ларида, имом Шофеий, Аҳмад ибн Ҳанбал, Доримий, Баззор, Абу Яъло Мусилийлар “Муснад” ларида, Табароний уч мўъжамида ва бошқа зикр қилганларини санаб ўтади. Сўнг ривоятларнинг лафзларидаги фарқларни зикр қилади. Сўнг ҳадиснинг мазмунида баён қилинган масалага оид бошқа лафзлар билан зикр қилинган ҳадисларни келтириб, у ҳадисларни санадлари ва ровийларининг аҳволини баён қилиб, ҳадиснинг даражасини айтади.
Шунингдек, Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳнинг муснадида келган ҳадис фиқҳий масалага ҳужжат бўлиши учун мутобеъ ва шоҳид ҳадисларни келтириб ўтади. Бу билан аллома Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ривоят қилган ҳадис заифмаслигини кўрсатиб берган. Шунингдек, аллома ҳадисни шарҳлашда юқорида санаб ўтилган нарсаларни зикр қилгач, ҳадис ровийси бўлган саҳобийга тўхталиб ўтади ва унинг таржимаи ҳолини қисқача келтиради. Ҳадис санадидаги ҳар бир ровийга бирма-бир тўхталиб ўтади. Ҳадисдаги ғариб (кам учрайдиган) лафзларни шарҳлайди, ундан олинадиган фиқҳий масалани баён қилишга ўтади.
“Ал-Мавоҳибул латифа” китобни кўп олимлар мақтаган. Жумладан, “ал-Яниъ ал-жаний” китобининг муаллифи Муҳаммад ибн Яҳё Таймий шундай деган: “Ажойиб китоб бўлиб, у ҳам фақиҳ, ҳам муҳаддисга кўп фойда беради”[1].
Муҳаддис Шайх Муҳаммад Рашид Нўъмоний: “Ал-Мавоҳибул латифа” асарини ўқиб чиқдим. Ҳеч иккиланмай шуни айтаманки, Ибн Ҳажарнинг “Фатҳ” китобидан кейин ҳадис шарҳлаш борасида бунга ўхшаган бошқа китоб йўқ”, деган[2].
Ҳадисларни шарҳлаш услубига қарқалса, аллома гоҳида бир ҳадисни шу даражада узоқ шарҳлайдики, унинг шарҳини олиб алоҳида кичик бир рисола қилса бўлади. Мисол учун, Ҳаж китобида келган 255-ҳадисни шарҳи 278-бетдан бошланиб, 366-бетгача давом этган. Агар ушбу ҳадиснинг шарҳини алоҳида нашр қилинса, 90-100 бетли кичик рисола бўлади[3].
“Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “тонгни ёруғлатиб бомдодни ўқишнинг” савоби буюкроқ”, деган сўзлари бомдодни ўқиш учун белгиланган вақтда икки хил савоб борлигини билдиради. Чунки, исми тафзил бўлган “أفعل” сийғаси бир сифатда икки нарса ўзаро рақобатлашиб, бири иккинчисидан устун келганини билдиради”[4].
Муаллиф бу ерда араб тили граматикасидаги исми тафзилнинг таърифидан келиб чиқиб, ҳадисда айтилмаган янги бир маънони яъни, бомдод учун ажратилган вақтда ўқиладиган намозга бериладиган савоб икки хил бўлиши мумкинлини айтмоқда.
Синдий ҳадис шарҳлашда гоҳида эътиқодий масалаларга ҳам кенг тўхталиб ўтади. Мисол учун асарнинг “Иймон” китобида у олимлар орасида Иймонга берилган таъриф борасидаги ихтилофни баён қилиб шундай дейди:
“Иймоннинг шаръий таърифи: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳдан олиб келган нарсани тасдиқлашдир. Иймонинг бу таърифига барча олимлар иттифоқ қилган. Ихтилоф эса, тил билан тасдиқлаш иймон таърифига кириш кирмаслиги борасида бўлган. Аксар муҳаққиқ олимлар ва Ашъарий: “Иймон Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам олиб келган нарсани тасдиқлашдан иборат. Тасдиқлаш деганда тафсилий[5] масалаларни тафсилий, ижмолий[6] масалаларни ижмолий тасдиқлаш тушунилади. Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олиб келган нарсаларни тасдиқлашда далили бўлиши керак деган шарт йўқ. Шунинг учун муқаллиднинг иймони ҳам иймон ҳисобланади”, дейишган. Бошқа олимлар эса иймонинг таърифида: “Иймон тил ва қалбнинг иши, яъни қалб билан тасдиқлаб, тил билан иқрор қилиш”, дейишган. Баъзи олимлар: “Аслида дил билан тасдиқлаш кифоя. Тил билан иқрор бўлиш эса, банда билан Аллоҳнинг ўртасидаги иймонга алоқаси йўқ. У шаръий ҳукмларни ижро қилиш учун қўйилган шарт”, деган. Имом Насафий айтади: “Мана шу гап Абу Ҳанифадан ривоят қилинган. Абу Мансур Мотуридий ҳам шу фикрни маъқуллаган. Икки ривоятнинг саҳиҳроғида айтилишича Ашъарий ҳам шу фикрга борган”[7].
Муаллифнинг яна бир ажралиб турадиган томони, у ушбу китобида бошқа китоблардан бир нарсани нақл қилганда фақат ўзи ўқиган ва китобларда учратган маълумотни келтиради. У ҳеч қачон китобда ўқимай, шайхлардан эшитган маълумотни ушбу асарида зикр қилмайди. Бир масала борасида маълумот бераётганда: “Бу масала борасида мен кўрган ва мендаги китобларда учратган маълумотим шу” иборасини ишлатиб, ўша масалани қўлидан келганча, қодир бўлганча ёритганини айтиб ўтади. Агар бирор манбада учратмаган бўлса, зикр қилмайди.
Тошкент ислом институти Тиллар кафедраси
ўқитувчиси Анваров Элёрбек
[1] Саид Бектош. Имом фақиҳ муҳаддис шайх Муҳаммад Обид Синдий. – Байрут: Дору башоири-л-исламия, 1987. – Б. 298.
[2] Саййид Абдулмажид Ғоврий. Шайх Муҳаммад Обид Синдий ва жуҳудуҳу фи ҳадисин набавий.- Байрут: Дорул ирфон, 2015. – Б. 36.
[3]“ал-Мавоҳибу-л-латифа” китобининг тўртинчи жуз 278-366 бетларига қаралсин.
[4] Муҳаммад Обид Синдий. ал-Мавоҳибу-л-латифа. – Байрут: Дорун наводир, 2013. 2-жуз. – Б. 175.
[5] Тафсилий тасдиқлаш деганда, Аллоҳнинг борлиги, бирлиги ва Унинг сифатлари ҳамда Аллоҳга иймон келтириш керак бўлган бошқа барча нарсаларга алоҳида иймон келтириш тушунилади.
[6] Ижмолий тасдиқлаш дегани масалан қабр азобига иймон келтириш. Унинг тафсилотига кирмасдан, қабр азобининг ҳақлигига иймон келтириш тушунилади.
[7] Муҳаммад Обид Синдий. ал-Мавоҳибу-л-латифа. – Байрут: Дорун наводир, 2013. 1-жуз. – Б. 70.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 