14 Июн, 2025, 18 Зулҳижжа, 1446
14 Июн, 2025, 18 Зулҳижжа, 1446
Маънавий жиҳатдан етук, юксак маданиятли инсонгина жамиятда кечаётган ижтимоий-сиёсий жараёнлар, амалга тадбиқ этилаётган кенг кўламдаги ислоҳотларнинг мазмун-моҳиятини тўғри англай олади, бу жараёнларда иштирок этишни фуқаролик бурчи санайди; тақдим этилаётган ахборотларга холисона баҳо беради; бузғунчиликларга тарғиб қилувчи ёт ғояларга қарши тура олади.
Инсон ақл ва эътиқод воситасида яхшилик ва ёмонликни фарқлайди. Ана шу фарқлаш унинг онгида маънавий таҳдидга қарши иммунитет ҳосил қилади. Банда айни шу танлаш орқали жаннатга ёки дўзахга киради – савоб олади ёки осий бўлади.
Тан касаллиги оғиздан кирса; руҳий, маънавий касаллик кўз, қулоқдан кириб, эгасини йўлдан оздиради. Четдан кириб келаётган тубанлик иллатлари уларни кўрган, эшитган, тақлид қилган ёшларни маънавий бемор қилади. Маънавий касалликнинг иситмаси одамнинг ниятларида, айтган гапларида, қилиқ-қилмишларида ошкор бўла бошлайди. Ўз қадрдонлари орасида ўзини ўзгача, ётларча тута бошлайди. Ота-боболарининг миллий урф-одат, маънавий қадриятларига беписанд қарайди.
Ота-боболаримиз эътиқод қилиб келган Ислом дини ҳар бир мўминни ўз миллий қадриятларини қадрлашга, бировлар сирти ялтироқ қадриятларни кўз-кўз қилса, ўзи уларга эргашиб кетмасликка чақирган: “Ва сизлар бир миллат бошқа миллатдан (сон ё бойлик жиҳатдан) ортиқроқ бўлгани учун қасамларингизни (бузиб) алдов воситасида қилишингиз билан (яъни бошқа бойроқ ва кучлироқ қавмни топсангиз, аввалги қасамларингиздан кечиб кетаверишингиз билан) худди ўзи тўқиган нарсасини пишиқ-пухта бўлганидан сўнг парча-парча бузиб-чуватиб ташлаган хотинга ўхшаб қолмангиз! Албатта, Аллоҳ бу (аҳдга вафо қилишга буюриш) билан сизларни имтиҳон қилур ва албатта қиёмат кунида сизларга ихтилоф қилиб ўтган нарсаларингизни баён қилиб берур”[1].
Ана шу даъват XXI асрда қайта янгради. Биринчи Президентимиз Ислом Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида: “Табиийки, «оммавий маданият» деган ниқоб остида ахлоқий бузуқлик ва зўравонлик, индивидуализм, эгоцентризм ғояларини тарқатиш, керак бўлса, шунинг ҳисобидан бойлик орттириш, бошқа халқларнинг неча минг йиллик анъана ва қадриятлари, турмуш тарзининг маънавий негизларига беписандлик, уларни қўпоришга қаратилган хатарли таҳдидлар одамни ташвишга солмай қўймайди”, деб бизни огоҳлантирди.
Ақл нафсга бўйсундирилса, жиноятлар, бузуқликлар урчийди. “Оммавий маданият” шунинг тарафдори. Нафс ақлга бўйсундирилса, фазилатлар, яхшиликлар, одамнинг инсонлиги камолга етади. Ота-боболаримиз, миллий маънавиятимиз ана шунинг тарафдори.
“Оммавий маданият”ни истеъмол қилган кишилар бузуқлик, зўравонлик, индивидуализм, эгоцентризм, маънавий негизларга беписандлик каби миллийлигимизга хос бўлмаган маънавий касалликларга чалинади.
Инсонлар орасида “оммавий маданият”нинг авж олиши шахсни қимматли умрини зое кетказишга, вақтини беҳуда нарсаларга сарфлашга одатлантирмоқда; унга чалинган инсонларни жамиятдаги муҳим сиёсий воқеа-ҳодисалардан чалғитиб, компьютер, телевизор кабилар орқали тарқатилаётган турли кўриниш ва савиядаги кўнгилочар томошаларига боғланиб қолишига сабаб бўлмоқда.
“Оммавий маданият” тарғиботчиларининг қарашларига кўра, инсон эмас, аксинча, нарсалар эъзозда, қадрли; маънавий дунё эмас, балки маиший-истеъмолчилик туйғулари азиз. Бу ҳар қандай шахсда истеъмолчилик кайфиятининг қарор топишига замин яратади. Инсон ҳаётида моддий бойлик бирламчи аҳамият касб этади. Дунёдаги ҳеч бир миллий қадрият ёки бирор дин беҳаёликни тарғиб қилмайди. Аммо “оммавий маданият” инсон ўз истаклари, ҳавойи нафсига эрк бериши лозимлиги, кўнгли тусаган ишни истаган пайтда бажариши кераклигини тарғиб қилади. “Оммавий маданият” мактабидан ўтган авлод учун ҳаётнинг маъноси – автомобил, телевизор, музлаткичга эга бўлиш. Шунингдек, “оммавий маданият” шахс қизиқишлари, эҳтиёж ва манфаатларининг характерига ҳам ўз таъсирини кўрсатмоқда. Унинг натижаси ўлароқ, энг олий мақсад, улуғвор ниятлар ўрнини енгил-елпи туйғулар, кўнгилочар машғулотлар эгалламоқда.
“Оммавий маданият” маркетинг қоидалари асосида ишлайди. Аҳолининг маданий эҳтиёжларини сегментлаштиради. Болалар, ёшлар, ўрта ёшлилар, катталарнинг эҳтиёжларини ўрганиб, бузиб, ўзига мослайди.
Эсингизда бўлса, “оммавий маданият” асримиз бошларидаёқ кириб кела бошлаганини намоён этувчи бир деталь бор: “Шум бола” фильмида бир европалик Тошкент бозорларидан бирида ўзбекларнинг бир тангасини олиб, эвазига “ойнаи жаҳони”дан яланғоч аёл суратини кўрсатади. Ҳозир ўша жанобнинг неваралари боболари касбини давом эттираётир. Бу ишни индустрияга айлантиришди. Уни одамларнинг инстинктларини уйғотиб, уларга хизмат қилувчи, ҳаммабоп, яъни ҳамманинг пулларини чиқариб, келтириб берувчи “оммавий маданият”, деб аташди. Шунинг учун уни “оммавий маданият бўлса, бу ҳаммабоп, яхши нарса экан-да”, деб тушунганлар ҳам йўқ эмас. Аслида, бу ном ҳам атайлаб, асл ният ва мазмунни ниқоблаш мақсадида шундай қўйилган.
“Оммавий маданият” замонавий, технократик ҳодиса, лекин миллий эмас. Шунинг учун унинг мухлислари муҳаббатни – кўнгилхушлик, меҳнатни – бизнес, бировга яхшилик қилишни – зарарли инвестиция, “ресурсларни мақсадсиз сарфлаш”, ҳаё, андишани – имкониятни бой бериш, ота-боболар ўгитларини – эскилик сарқити, деб билади.
Ижтимоий ҳаётимизнинг асосий пойдевори бўлмиш оиладек муқаддас қўрғоннинг бузилиши – маънавий бузилиш, маънавий айнишдан бошланиши маълум. Чунки олимлар оилаларни: шошиб, ўйламасдан ёки ҳисоб-китоб асосида турмуш қуриш; хиёнат; характер, қарашларнинг тўғри келмаслиги; оила қуришга психологик, амалий тайёр эмаслик, инфантилизм, турмуш масалаларида нўноқлик, бир-биридан ҳафсаласи пир бўлиш; ичкиликбозлик каби иллатлар парчалаётганини аниқлашган.
Ўзбекистон дунёда бошланаётган оила институти инқирози таъсиридан миллий маънавият қўрғони бўлмиш оилаларни ҳимоялаш, мустаҳкамлаш, оиланинг нуфузини ошириш масаласига давлат сиёсатининг устувор йўналиши деб билади. Бу ҳар бир ориятли ўзбекистонликда ифтихор уйғотади.
“Оммавий маданият” барча миллатларнинг маданиятларига хуруж қилмоқда. Бундай вазиятда ўзлигига содиқ ва замонавий миллат ютади. “Оммавий маданият” гирдобига тушган миллат ундан чиқа олмайди.
Ўзбекнинг ўзлигига садоқати Ўзбекистонни ХХI асрнинг маънавий пойтахтига айлантиради, иншоаллоҳ!
Муҳаммадюсуф ҲАМИДОВ,
Имом Фахриддин ар-Розий ўрта махсус ислом билим юрти талабаси
[1]. Қуръони карим маънолари таржима ва тафсири. Абдулазиз Мансур. – Т.: Шарқ, 2013 й.
Қуръони каримда “ОНА” сўзи улуғвор ва мўътабар нарсаларни ифодалаш учун қўлланилади. Шунингдек, Аллоҳ таоло уларга ҳеч кимга насиб қилмаган буюк мақомни инъом этган. Бу ҳақда Аллоҳ таоло Луқмон сурасида: “Биз инсонга ота-онаси ҳақида тавсия қилдик: онаси уни заифлик устига заифлик билан кўтарди; уни сутдан ажратиш икки йил ичидадир” деган (14-оят).
Муфассир Ибн Атийя раҳимаҳуллоҳ ушбу оятнинг тафсирида: “Аллоҳ таоло бу оятда онанинг хизматини алоҳида таъкидлаб ўтгани, оналарнинг даражаси юқори эканига ишора қилади”, деган.
Ўз ҳавои нафсларидан бирор сўз айтмаган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан кимга яхшилик қилиш кераклиги сўралганда уч бора “онангга яхшилик қил” деб жавоб берганлар.
Онанинг вазифаси – фарзандни дунёга келтириш, боқиш ва уни тарбиялаб вояга етказиш билан чекланадими ёки уларнинг бунданда бошқа муҳим ҳамда каттароқ масъулиятлари борми?
Бу саволга замонавий илм-фан бизга жавоб беради...
Келинг, саволга жавобни она қорнида ривожланадиган ва она танасининг ажралмас қисми ҳисобланган ҳомиладан бошлайлик. Онанинг жисмоний ҳолати ва унинг овқатланиши ҳомилага таъсир қилганидек, онанинг ҳиссий ҳолати ҳам таъсир қилади.
2013 йилда Гранада (Испания) университети олимлари 5 йил давомида тадқиқот ўтказишди. 17 минг нафар оналар ва 18 минг чақалоқлар қамраб олган тадқиқотда соғлом овқатланиш ва эмизишнинг фарзанд саломатлигига таъсирини кузатдилар.
Унга кўра, ҳомиладорлик вақтида оналарнинг тўғри овқатланиши ва диета қилиши – фарзанднинг соғлом туғилиши ва ривожланиши учун асосий омил бўлиб хизмат қилиши аниқланган. Тадқиқотда онанинг ақлий салоҳиятининг юқори бўлиши фарзандга катта таъсир этиши исботланган.
Шунингдек, онанинг руҳий ҳолати ҳомилага тўғридан-тўғри таъсир қилиши кузатилган. Руҳий тушкунлик, депрессия, қайғу ва ташвиш ички стресс, хусусан, кортизол гормонини келтириб чиқаради.
Она тушкунликка тушганда кортизол фарзанд миясининг ривожланишига салбий таъсир қилади. Натижада бола мия қисмидаги ўзгаришлар сабабли безовтаналади.
Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, кортизол гормони қондаги кислород миқдорига, натижада боланинг нафақат туғма нуқсонлар билан ёки эрта туғилиши, ҳатто унинг бутун келажакдаги ҳаётига таъсир қилиши мумкин.
Стрессни бошдан кечирган ҳомиладор аёллардан дунё келган фарзандларда руҳий касалликлар, семириш, қанд касаллиги, саратон ва асаб тизими касалликлари эҳтимоли ҳам уларда юқори бўлган.
Хавотирли ери шуки, бу аломатлар келгуси авлодга ҳам ўтган. Ҳа, унинг асорати нафақат фарзандлари, балки набираларининг ҳаётларига таъсир ўтказган.
Онанинг боласига бўлган ғамхўрлиги ва меҳри фарзанднинг мактабдаги фанларни яхши ўзлаштиришни, айниқса, математика ва чет тиллари каби фанларни пухта ўрганиш қобилиятини ҳамда ўқиш кўникмаларини шакллантиради.
Шунингдек, олимларнинг таъкидлашича, болага ижобий таъсир кўрсатадиган энг муҳим омиллардан бири бу – она-бола ўртасидаги илиқ муносабатлар саналади. Онанинг стресс ҳолати эса, фарзанднинг миясига жиддий таъсир қилади.
Миянинг тубига кириб боришга имкон берувчи сўнгги технологиялар онанинг меҳр-муҳаббати бола миясининг гиппокампус деб аталадиган қисмига таъсир қилиши аниқланган. У хотира ҳужайраларининг янгиланиши, ёдлаб қолиш қобилияти ва стрессга жавоб бериш вазифаларини бажаради.
Бошқа бир тадқиқотга кўра, гиппокампус кўрсаткичи онасидан меҳр кўрганларда меҳр кўрмаган болаларга қараганда юқори экани кузатилган.
Руминияда ёшлигидан стрессда, бепарво муносабатда улғайган болалар устида олиб борилган тадқиқот натижаларида уларнинг мия қисмида қора туйнуклар борлиги аниқланган.
Герҳард Сую ўзининг “Муҳаббат қандай таъсир қилади?” номли китобида “Фарзандга қилинган ҳар қандай муносабат унинг мия фаолиятига таъсир қилади. Агар фарзандга доимий равишда қаттиққўллик, дўқ-пўписа қилинса, у асабий, қўрқоқ, ўз фикрини эркин баён эта олмайдиган бўлиб вояга етади”.
АҚШда 3 мингга яқин шахслар ўртасида ўтказилган сўровномада, она ва бола ўртасида соғлом ҳиссий муносабатлар мавжуд бўлса, уларнинг жисмоний ва руҳий саломатлигига ижобий таъсири 74 йил давом этиши мумкинлигини аниқланган.
Демак, фарзанднинг нафақат соғлом, балки салоҳиятли бўлишида ҳам Оналарнинг ўрни ва масъулияти шунчалик юқори экан.
Даврон НУРМУҲАММАД
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа