22 Июн, 2025, 26 Зулҳижжа, 1446
22 Июн, 2025, 26 Зулҳижжа, 1446
Муғира ибн Шуъба розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло оналарингизга оқ бўлишни, қизларни тириклайин ерга кўмишни ҳаром қилиб, мумсик (закот ва ушр каби зиммага вожиб бўлган нарсаларда бахил) бўлиш ва тамаъ (олишга ҳақли бўлмаган нарсани талаб) қилишдан қайтарди. Шунингдек, миш-миш гаплар тарқатиш, кўп савол бериш ва мол-дунёни беҳуда сарф қилиш каби ишларни ёмон кўради”, дедилар” (Имом Бухорий ривояти).
Ота-онага оқ бўлиш гуноҳи кабира. Аллоҳ таоло бандаларни Ўзигагина ибодат қилишга сўнгра ота-онага яхшилик ва итоат этишга буюрди. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинди:
“Раббингиз, Унинг Ўзигагина ибодат қилишингизни ҳамда ота-онага яхшилик қилишни амр этди” (Исро, 23).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ота-онани ҳақорат қилиш гуноҳи кабира”, дедилар. Саҳобалар: “Эй Аллоҳнинг Расули, фарзанд ота-онасини ҳақорат қиладими?” дейишди. “Ҳа, ким бошқанинг отасини ҳақорат қилса, ўз отасини, онасини ҳақорат қилса ўз онасини ҳақорат қилган бўлади”, дедилар (Имом Бухорий, Муслим ривояти).
Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розиллоҳу анҳумодан ривоят қилинди: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ ризоси ота-она розилигида бўлади. Ота-она ғазаб қилганга у ҳам ғазаб қилади”, дедилар” (Ибн Ҳиббон, Ҳоким ривояти).
Имом Нававий раҳматуллоҳи алайҳ: “Ҳадисда қариндошларга яхшилик қилишга амр этилган. Она боласига меҳрибон, раҳмли бўлгани, ҳомиладорлик машаққати, дунёга келтириш, тарбиялаш, унга хизмат қилиш каби кўплаб машаққатларни бошдан ўтказгани учун яхшиликка энг ҳақли зотдир”, деган.
Ота-онанинг фарзандларига шафқатли бўлиши динимиздаги муҳим кўрсатмалардан биридир. Имом Нававий раҳматуллоҳи алайҳ айтади: “Қизларларни тириклайин кўмиш гуноҳи кабирадир. Бу ноҳақ қасд қилиш, силаи раҳмни узишдир. Жоҳилият даврида қиз болани ор билиб, кўмиш одат бўлгани сабаб ҳадисда гўдак қизларни тириклайин ерга кўмиш манъ этилди.
Ибн Ҳажар рaҳматуллоҳи алайҳ: “Ҳадисда қизлар турли-туман ишларни бажаришда ўғил боладан заиф бўлгани сабабли уларнинг ҳақини таъкидлаш маъноси ҳам тушунилади”, деган.
Муқаддас диднимизда кўп гапириш қораланди. Зеро, кўп гапириш ғийбат, чақимчилик, ёлғончилик каби қалб касалликларига сабаб бўлади. Ибн Ҳажар раҳматуллоҳи алайҳ “миш-миш гаплар тарқатиш” ҳақида шундай дейди: “Хатога олиб борадиган гапнинг макруҳлиги, бошқаларнинг сўзларини, баҳсларини ноаниқ ҳикоя қилиб бериш, диний ихтилофларга сабаб бўладиган нарсаларни сўзлаш кабилардан зарарли иллатлар келиб чиқади”. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Эшитган нарсасини гапиравериши, кишининиг гуноҳкор бўлишига кифоя қилади” дедилар (Имом Муслим).
Бу қайтариқ нотўғри, ноаниқ гапни ўз ичига олади. Тўғри ва аниқ гапни ишончли одам ҳикоя қилиб беришининг зарари йўқ. Ўйлаган нарсасини гапириш инсоннинг тойилишига сабаб бўлади.
Инсон кўп гапириб гуноҳкор бўлишига тил сабаб бўлади. Шунинг учун Умар розияллоҳу анҳу: “Фитнадан сақланинг. Тил қиличдек фитна келтириб чиқаради”, деган. Кўп савол бериш макруҳ амал. Ҳажжож ибн Омир розияллоҳу анҳу ривоят қилади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кўп савол беришдан сақланинглар”, дедилар. Аллоҳ таоло мўминларни билмаган вақтдагина сўрашга буюрди:
“Бас, (эй, Макка аҳли!) Агар билмайдиган бўлсангиз, (Таврот, Инжилни биладиган) зикр аҳлидан сўрангиз!” (Анбиё, 7-оят).
Уламолар заруратсиз савол бериш мумкин эмас деб иттифоқ қилганлар. Баъзи олимлар савол берувчи ва сўралган одамга озор бермаган заруратсиз савол кароҳият билан дуруст бўлади. Аммо иккисидан бирига озор берса савол бериш ҳалол эмас деганлар. Бошқалари одамларнинг хабарлари, моли, мушкуллари ҳақида муайян бир одам ҳақида сўраш, у кимса ёқтирмаган ҳолларда макруҳ бўлади, дейишган.
Сўровчи изн сўраш, масалани аниқ баён қилиш, саволга тайёргарлик кўриш, вақтни олмаслик, биладиган нарсасини сўрамаслик, муҳтож бўлган нарсани сўраш, ўзи учун савол бериш, жавобни шошилтирмаслик, масъул билмайдиган, тушунмайдиган нарсани сўрамаслик каби савол бериш одобларига риоя қилиши лозим бўлади.
Аллоҳ таоло бандалар ҳожатларини чиқариши учун мол беради. Ҳалол йўл билан ҳожат чиқариш жоиз. Динимизда мақталган ўринларга сарф қилиш эса фазилатдир. Имом Нававий: раҳматуллоҳи алай: “Дунё ва охиратга фойдаси йўқ ўринга сарф қилиш, ушлаб қолишнинг имкони бўлиб, сақлаб қолмаслик молни беҳуда сарф қилиш бўлади”, деган.
Молни закот, нафл садақаларга, қариндошлик алоқаларини мустаҳкамлашга, муҳтожларга ёрдам беришга Аллоҳ таоло рози бўладиган ўринларга ишлатиш шукр қилишдир. Имом ибн Саъдий “Аллоҳ таоло ғазаб қилган ва инсон ҳаётига зарарли ўринга молни сарфлаш нафақа вожиб бўлган вақтда ожиз қолишига сабаб бўлади”, деган. Молни ёшларни ақлини заифлаштириб, ахлоқини бузадиган, вақтларни беҳуда ўтказадиган турли-туман ўйинлар, маст қилувчи ичимликлар каби қайтарилган ўринларга сарфлаш исрофдир. Исроф эса ҳаромдир. Қуръони каримда шундай марҳамт қилинади:
“Шунингдек, еб-ичингиз, (лекин) исроф қилмангиз! Зеро, У исроф қилувчиларни севмагай” (Аъроф, 31).
Манбалар асосида Баҳриддин Жўрабек ўғли тайёрлади.
Энг кўп қандай дуо қиласиз?
Марвазий: “Энг кўп қайси дуони қиласиз?”.
Имом Аҳмад: “Аллоҳ таоло бизни одамлар ўйлаганларидек солиҳлардан қилсин ва биз ҳақимизда билмаганларини мағфират этсин”[1].
Қандай тонг оттирдингиз?
Имом Аҳмад Аллоҳдан қаттиқ қўрқарди, Унинг азоби ва иқобидан доимо хавфдан бўларди.
Кунларнинг бирида талабаларидан бири Нажийб Марвазий устозининг ҳолидан хабар олиш учун унинг олдига кириб: “Қандай тонг оттирдингиз?” деб сўради.
Имом Аҳмад лаблари титраб: “Роббиси фарз ибодатларни, Набийи суннат амалларни, фаришталар солиҳ амалларни, иблис фаҳш ишларни, ўлим фариштаси жон олишни, аҳли-аёли нафақасини талаб қилган ҳолда тонг оттирдим”.
Улар учун рухсат этилган нарса сенга рухсат этилмайди-ми?
Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи Халиф Восиқнинг ҳузурига кирди.
Имом Аҳмад: “Ассалому алайкум, эй мўминлар амири”.
Восиқ: “Сенга Аллоҳнинг саломи бўлмасин”.
Имом Аҳмад: “Эй мўминлар амири, жуда беодоб экансиз. Ахир Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай буюрган-ку: “Қачон сизларга бирор саломлашиш (ибораси) билан салом берилса, сизлар ундан чиройлироқ қилиб алик олингиз ёки ўша (ибора)ни қайтарингиз” (Нисо сураси, 86-оят).
Аллоҳга қасамки мен учун бундан гўзалроқ ва яхшироқ нарса йўқ.
Имом Аҳмад: “Қуръон ҳақида нима дейсиз?”.
Восиқ: “Махлуқ”.
Имом Аҳмад: “Қуръон махлуқ эмаслигини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам, Ҳазрат Абу Бакр, Умар, Усмон, Али розияллоҳу анҳум билишган-ку?! Ёки улар билмаган деб ўйлайсиз-ми?”.
Восиқ: “Улар билишмаган”.
Имом Аҳмад: “Субҳаналлоҳ! Набий алайҳиссалом, хулафои рошидийн розияллоҳу анҳум билмаган нарсани сиз биласиз-ми?”.
Халифа бироз хижолат бўлиб: “Билишган, аммо одамларни унга даъват этишмаган”, деди.
Имом Аҳмад: “Улар учун рухсат этилган нарса сенга рухсат этилмайди-ми?”.
Шундан сўнг, Восиқ ўзи ёлғиз ўтирадиган хонасига кириб кетди. Имом Аҳмад айтган гапларни ҳаёлидан такрор-такрор ўтказди. Ниҳоят, унга айтилган гапларнинг ростлиги аён бўлди. Халифа дарҳол ўрнидан туриб, имомдан кишанларни ечишни, тўрт юз динор танга беришни ҳамда озод қилишни буюрди.
Ғийбатчини афв этди
Мўминлар амири Мутаваккил Имом Аҳмадни кўп ғийбат қилувчи бир кишини тутиб олди. Ва имомга: “Агар истасанг ўзим унинг адабини бераман, хоҳласанг уни сенга бераман”, деди.
Имом Аҳмад: “Уни кечирдим”, деди.
Мутаваккил: “Наҳотки, сени шунча ғийбат қилиб, чақимчилик қилган одамни кечирсанг?!” деди.
Имом Аҳмад: “Эҳтимол, унинг ёш фарзандлари бўлса, уларга бундан махзунлик етади”[2].
Мукофоти Аллоҳнинг зиммасида
Кеч тушди. Атрофни зимистон эгаллади. Имом Аҳмад уйғониб, кун ёришгунча хўнграб йиғлади. Шогирдларидан бири: “Устоз нима сабабдан кечаси кўп йиғладингиз?” деб сўради.
Имом Аҳмад: Муътасимнинг берган азоблари Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятларини тиловат қилганимда ёдимга тушди: “(Ҳар қандай) ёмонликнинг жазоси худди ўзига ўхшаш ёмонликдир. Бас, кимки афв этиб (ўртани) тузатса, бас, унинг мукофоти Аллоҳнинг зиммасидадир. Албатта, У золим (тажовузкор)ларни севмас” (Шуро сураси, 40-оят).
Шунда Аллоҳга сажда қилиб уни кечиришини дуо қилиб сўрадим.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак сочлари
Фазл ибн Робиънинг фарзандлари зиндонда ётган Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳни кўргани келишди. Имом Аҳмадга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак сочларидан учта тола беришди. Буни кўрган имомнинг кўзлари ёшга тўлди. Чуқур-ҳурмат ва эҳтиром билан сочларни кўзларига суртди. Агар имом бемор бўлса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак сочларини сувга солиб ичар ва тезда тузалиб кетарди.
Имом Аҳмад вафотидан олдин: “Вафот этсам, икки кўзимга ва тилимга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг соч толаларини қўйинг!” деб васият қилди. Имом оламдан кўз юмганда унинг васияти бажарилди.
Ношукрлик бўлади
Фаҳиқлар имоми, муҳаддислар шайхи Имом Аҳмадга беморлик етди. Тўшакка михланиб қолди. Оғриқнинг азобидан имом “оҳ, оҳ” деб инграрди.
Шунда унга: “Товус ибн Кайсон раҳматуллоҳи алайҳини беморни инграши ношукрлик бўлади деб айтгани эслатилди”.
Шундан сўнг, Имом Аҳмаднинг то вафот этгунига қадар бирорта овози чиқмади[3].
Фақат сажда қиларди
Кеч тушди. Имом Аҳмаднинг шогирди Сулаймон ибн Абу Матор уйқуга кетди. Устози унга кечаси туриб таҳорат олиши учун сув тайёрлаб қўйди.
Тонгда отди. Имом Аҳмад сув ишлатилмаганини билди. Шунда у: “Субҳаналлоҳ, ахир талабани кечаси бажарадиган вазифаси (вирди) йўқ-ми?” деди насиҳат овозда.
Шогирди Сулаймон: “Мусофирман-ку”, деди.
Имом Аҳмад: “Мусофир бўлсанг ҳам! Масруқ ҳаж ибодатини адо этганда, ҳар кечани ибодат билан ўтказган эди”, деди[4].
Қайтаришни ният қилганман
Имом Аҳмад раҳматуллоҳи алайҳ дўстидан икки юз дирҳам қарз олди. Бироз муддат ўтгандан сўнг Имом Аҳмад қарзини қайтарди. Шунда дўсти: “Сендан бу пулларни қайтариб олиш ниятим йўқ эди”, деди.
Имом Аҳмад қатъиятлик билан: “Лекин мен қайтариб беришни ният қилганман”, деб қарзини узиб, жўнаб кетди.
Икки ярим миллион жамоат қатнашган жаноза
Имом Аҳмад бемор бўлганларида бутун Ислом олами ташвишга тушди. У киши яшаётган шаҳар одамга тўлиб, юриб бўлмай қолди. Миршаблар фақат Имомнинг ўзлари истаган одамнигина кўришга қўйишар эдилар.
Имом Аҳмад ҳижрий 241 сана 12 робиъул аввал жума куни вафот этдилар. Жанозаларига келган жамоат масжидларни, кўчаларни тўлдириб юборди.
Тарихчиларнинг маълумотларига кўра, у зотнинг жанозаларига икки ярим миллион одам қатнашган.
Аллоҳ таоло улуғ имомни раҳмат этсин, Ислом ва мусулмонлар учун қилган хизматларини муносиб мукофотласин[5].
Даврон НУРМУҲАММАД
[1] Маноқибул Имом Аҳмад. 251.
[2] Маноқибул Имом Аҳмад. 318.
[3] Маноқибул Имом Аҳмад. 353.
[4] Маноқибул Имом Аҳмад. 191.
[5] Маноқибул Имом Аҳмад. 361.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа