23 Июн, 2025, 27 Зулҳижжа, 1446
23 Июн, 2025, 27 Зулҳижжа, 1446
Инсон ота-онасига муомала қилишда бир қанча одобларга риоя қилиши лозим. 1. Ота-онага хизмат қилишни ва уларни ҳурмат қилишни инсон ўзига фарз деб билиш керак. 2. Молу дунёсини улардан дариғ тутмаслиги керак. 3. Ота-онага қилган хизматини миннат қилмаслик керак. 4. Ота-онанинг юзига тик боқмаслик керак, улар билан гаплашганда ҳам фарзанд бошини хам қилиб гапириши лозим. 5. Фарзанд ота-онасининг чақириғига тез жавоб бериши лозим. Фарзанд намоз ўқиётган вақтда ота-онаси чақирса, жавоб бериши мумкинми? Агар фарзанд нафл намоз ўқиётган бўлса, намозни бузиб, ота-онасининг чақириғига жавоб беради ва намозни қайтадан ўқиб олади. Аммо фарз ёки вожиб намоз ўқиётган бўлса, бузмайди.
6. Фарзанд ота-онаси билан муоамала қилаётган чоғда юзини буриштирмасин. 7. Гуноҳ бўладиган ишлардан ташқари уларнинг барча буйруқларига итоат қилсин. 8. Фарзанд улар билан сўзлашганда, шунингдек, улар ҳузурида бошқаларга ҳам баланд овозда гапирмаслиги лозим. 9. Ота-онасининг ижозатисиз сафарга бормасин. 10. Доим уларни хурсанд қилиш пайида бўлсин. 11. Уларга қилган эҳсон ва яхшилигини иккинчи ибодат деб билсин. Зеро жаннат оналар оёғи остидадир.
Қариндош уруғлар билан муоамала қилганда қуйидаги еттита одоб шартларига риоя этиш лозим бўлади. 1. Қариндош уруғлар билан дўстлик, алоқа ва тез-тез хабар олишни одат қилиш керак. Бу нарса инсон умрини зиёда қилади. 2. Молу дунёси билан қариндош уруғларга ёрдам бериб турсин. 3. Хурсандчилик ва ғам-ташвишларида уларга шерик бўлсин. 4. Ёрдам зарурати туғилганда қўлидан келганича ёрдамини аямасин. 5. Қариндош уруғлар қанча жафо қилсалар ҳам, жавобини вафо билан қайтарсин. 6. Уларнинг душманлари билан муроса қилмасин. 7. Уларнинг молига қасд ва тама қилмасин, акс ҳолда ўзи беномус ва қадрсиз бўлиб қолади.
Қўшнилар билан муоамала қилиш одоблари ўн тўрттадир. 1. Қўшниларга доим илтифотли ва меҳрибон бўлиш. 2. Қўшнилардан насиҳат ва яхшиликни дариғ тумаслиги керак. 3. Агар қўшнисидан ёмонлик кўрса ҳам сабр қилиб, уни беобрў қилмасин. 4. Қўлдан келганича қўшнисига ёрдам ва ҳимоя қилсин. 5. Инсон оғирлигини қўшнисига ташламаслиги керак, балки унинг юкини кўтаришга ҳаракат қилсин. 6. Агар қўшнисининг бирор ҳожатини чиқарса, унга миннат қилмасин. 7. Агар қўшнидан бирор фойда етса, шукр қилсин. 8. Агар кишига қўшнисидан бирор нуқсон етса, шикоят қилмасин. 9. Қўшни агар камбағал бўлса, имконқадар ёрдам берсин. 10. Агар қўшни бирор нарса сўраса, очиқ юзлик билан берсин. 11. Сув, туз ва ўтин каби нарсаларни ундан дариғ тутмасин. 12. Қўшнининг ёш болаларини эркалатсин. 13. Таъзия кунларида таъзия билдирсин ва хурсандчилик кунларида қўшнисини муборакбод қилсин. 14. Агар қўшнининг томорқасига унинг уйи томонидан сув ўтадиган бўлса, сув йўлини доим очиб қўйсин.
Қўшнилар уч турга бўлинади – қариндош қўшни, бегона қўшни ва ғайридин қўшни. Билингки, қариндош бўлган қўшнининг сизда учта ҳақи бор – қариндошлик ҳақи, мўминлик ҳақи ва қўшнилик ҳақи. Қариндош бўлмаган қўшнининг иккита ҳақи бор – мўминлик ва қўшничилик ҳақлари. Ғайридин қўшнининг битта ҳақи бор – қўшничилик ҳақи. Шунинг учун қўшни ғайридин бўлса ҳам, у билан яхши муоамалада бўлиш зарур. Ғайридин қўшниларга мана шундай гўзал муоамала қилинса, уларнинг мусулмон бўлиши ҳам ажаб эмас. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ғайридинлар билан гўзал муоамала қилар эдиларки, агар ёмон мақсад билан келган бўлса ҳам, иймон келтириб қайтар эди.
Қариндош бўлмаган инсонлар билан қуйидаги олтита муоамала одобларига риоя этишлари лозим. 1. Ҳеч кимга ҳақорат назари билан боқмаслиги керак. 2. Уларнинг суҳбати ва сўзларига орасига кирмаслик керак. 3. Бошқаларнинг ножўя ишлари ва сўзларидан ўзингни ғофил тут, яъни сабр қилиб, ўзингни билмасликка сол. Агар бирор кишидан сенга, динингга ва ё миллатга нисбатан ноўрин ҳатти-ҳаракатни кўрсанг, насиҳат қил. Бу хусусда ҳадиси шарифда “Кимки бир номақбул ишни кўрса, бас уни қўли билан тўхтатсин ва агар қўли билан тўхтата олмаса, тили билан қайтарсин, агар қўли билан ҳам қайтара олмаса, бас дили билан ўша ишни ёмон кўрсин. Лекин қўли ва тили билан қайтара олмай, дили билан ёмон кўриши иймоннинг заифлигидан далолатдир”, дейилган. 5. Барча халққа нисбатан доимо меҳр-шафқатли бўлиш керак. 6. Улардан бирор кишини то ўзингга беғаразлигини билмасанг, суҳбатингга яқин тутма.
Соатмурод Примов
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Тонг саҳар тўрт мучамизнинг соғ, оиламиз тинч, ташқарида ҳеч қандай хавфнинг хатарисиз уйғониш биз ҳар доим ҳам эътибор беравермайдиганимиз, шукрини адо этишни эсимиздан чиқарадиганимиз неъматлар сирасига киради. Гўё асли шундай бўлиши керакдек яшайверамиз. Яна бир тур неъматлар борки, бизнинг эътиборимиздан четда. Буларга сув, ҳаво каби биз қадрламайдиган, лекин булар бўлмаса, бир соат ҳам яшай олмайдиган эҳтиёжларимиз киради.
Бу неъматларнинг шукрини адо этмаслик, яъни қадрига етмаслик оқибати нималарга олиб келиши бугунги кунда намоён бўляпти. Пала-партиш фойдаланиш сабаб Орол денгизининг қуриши нафақат минтақамизнинг, балки бутун дунёнинг муаммосига айланиб улгурганига анча бўлди. Биз учун текинга бериб қўйилган бу бебаҳо неъматни қадрламаслик орқасидан бугун инсоният жиддий муаммолар қаршисида турибди. Аллоҳ таоло Ўзининг каломида берилган неъматларни қадрлашни таъкидлаб, «Еб-ичинглар, аммо исроф қилманглар. Чунки У Зот исроф қилувчиларни севмас» (Аъроф сураси, 31-оят), деб буюрди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам таҳорат қилаётган буюк саҳобалардан бири Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳунинг сувни кўпроқ ишлатаётганини кўрдилар ва унга: «Ҳой Саъд! Бу қандай исрофгарчилик?!» дедилар. Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу: «Эй Аллоҳнинг Расули! Таҳоратда ҳам исроф бўладими?» деди. У Аллоҳнинг ибодати учун таҳорат қилаётганда сувни сал кўпроқ ишлатиш исроф саналмаса керак, деб ўйлаган экан. Шунда у зот алайҳиссалом: «Ҳа, ҳатто оқиб турган дарёнинг ёқасида бўлсанг ҳам», дедилар.
Биз эса «Сув – текин» деган тушунча билан бир пайтлар шаҳарларимиз, қишлоқларимиз, маҳаллаларимизда зилол сувга тўлиб оққан ариқ-анҳорларни қуритдик. Борларини чиқиндихонага айлантирдик. Оқибатда илгари одамлар бемалол ичаверган ариқ сувлари ҳозир ҳатто қўл ювишга ҳам ўйланиб қолинадиган ҳолга келди.
Яқин-яқингача пойтахтнинг шимоли-шарқ томонидан кўриниб, баҳри дилингизни очган, хуш кайфият бағишлаган пурвиқор тоғлар бугун кўринмай қолганига одамлар энди-энди аҳамият бера бошлашди. Дарахтларнинг камайиши, автоуловларнинг кўпайиши, мавжуд яшил ҳудудлар қисқариб, ўрнига режасиз қуриб ташланаётган уй-жой экологияга, она табиатга таъсир қилмай қолмади. Қалин чангли парда ортига яширинган тоғлар худди бизни ёрдамга чақираётган, вақтида чора кўрилмаса, оғир оқибатлар юзага келишидан огоҳлантираётгандек гўё.
Ва ачинарлиси бу оғир оқибатлар ўзини кўрсата бошлади. 60 йиллик тажрибага эга IQAir ташкилоти томонидан тайёрланган охирги йиллик ҳисоботда қайд этилишича, ҳавонинг ифлосланиши оқибатида бир йилда дунё бўйича 7 миллион аҳоли ҳаётдан бевақт кўз юммоқда, миллиардлаб инсон нафас йўллари касалликлари ҳамда бошқа оғир дардларга йўлиқмоқда. IQAir сайти маълумотларига кўра, 2023 йил якунлари бўйича тузилган рейтингга мувофиқ, Ўзбекистон 134 давлат орасида 23-ўринни банд этиб турганини жуда ачинарли. Рўйхатдаги ҳавоси энг ифлос учликни Бангладеш, Покистон ва Ҳиндистон эгаллаган (iqair.com/ru/world-most-polluted-countries).
Сурункали респиратор касалликларининг дунё бўйлаб тарқалиши ва бу жараёнларнинг асоратларини ўрганган бир гуруҳ британиялик олимлар инсон ўлимига сабаб бўлаётган бешта асосий омиллардан бири нафас олиш тизими касалликлар эканини маълум қилишди. Тиббиёт соҳасига оид янгиликларни ёритадиган «Тhe Lancet» нашри эълон қилган мақолада 1990–2019 йилларда нафас йўллари касалликларининг тарқалиши 39,8 фоизга, ушбу дардлардан вафот этганлар сони эса 28,5 фоизга ошгани айтилган. Бронхиал астма энг кўп тарқалаётган сурункали респиратор касаллик сифатида қайд этилган бўлиб, нафас йўлларининг касалланиши, биринчи навбатда, чекиш иллати, шунингдек, ҳавонинг ифлосланиши ҳамда саноат ишлаб чиқаришининг турли хилдаги салбий оқибатлари сабаб юзага келмоқда.
Юртимиздаги мактабларнинг бирида атроф-муҳитни асраб-авайлаш ҳамда бошқа ижтимоий муаммоларни бартараф этиш, уларнинг олдини олишга бағишланган тадбирда бир ўқувчи йигит Она Ернинг одамларга қилган мурожаатини ўқиб берган эди. Сиз ҳам бу мурожаатга бир эътибор бериб кўринг-а:
«Эй одамзод, нималар қилиб қўйдинг, нималар қиляпсан! Тўхта! Бўлди! Етар энди. Дарахтларни кесиб, қанча ўрмонларни йўқ қилдинг, ҳавони, сувни булғатдинг. Кўлу дарёларни қуритдинг. Жуда қизиб кетдим. Яратилганимдан бери бунақа қизимаганман. Ҳаммаёғимни ёндириб, илма-тешик қилиб ташладинг-ку! Яна нима истайсан, одамзот?! Шаҳарларда тупроқ қолмади! Ҳаммаёқни тошдек бетон билан қоплаб ташладинг. Менинг сабрим чексиз эмас. Захираларим ҳам тугаб боряпти. Мени асрамасанг, эртага ўзинг қийналасан. Ўзингни бос. Тўхта. Атрофга қара! Ақл билан иш тутиб, менга озгина ёрдам бериб юборсанг, у ёғига ўзимни ўзим тиклаб оламан. Яхшиям Аллоҳ менга ўзимни ўзим совутиш қобилиятини берган. Лекин вазият шу зайлда давом этаверса, яъни табиат шу тарзда ифлослантирилаверса, тикланиш қобилиятим ҳам иш бермай қўйиши мумкин. Аввалги ҳолга қайтиши даргумону, лекин вазиятни яхши томонга ўзгартириш мумкин. Яхши инсонлар ҳали бор бу дунёда. Ҳаммангиз бирлашсангиз, қўлингиздан кўп нарса келади, Худо хоҳласа».
Ўсмир йигитнинг бу мурожаати ҳар биримизга кўзингизни очинг, вақт борида имкониятларни ишга солинг, деяётгандек гўё...
Аллоҳ ҳеч бир нарсани бекор яратмаган. Ҳар бир ўсимликнинг, ҳар бир жониворнинг вазифаси бор. Шунингдек, уларнинг мавжудлиги, яшаши бир-бирига чамбарчас боғлиқ. Бу занжирни узиш мумкин эмас. Бордию ҳайвонот ёки наботот оламининг бир вакили йўқ қилинса, бунинг оқибати қачондир барибир сезилиши аниқ.
Аччиқ ҳақиқат шуки, бор табиатдаги, яъни атроф-муҳитдаги кўпгина ресурслар йўқотиб бўлинган. Аммо ўша нарсаларнинг кўпини тиклаш, қайтариш мумкин. Ўз навбатида, борини сақлаб қолиш ҳам жуда муҳим. Шундай экан, Аллоҳ берган буюк неъматлар – сув, тупроқ, ҳаво, ўсимликлару жониворларга бўлган муносабатимизни ўзгартирайлик, азизлар. Зеро, биздан кейинги авлод ҳам озод ва обод юртда яшашга ҳақли.
«Ҳилол» журнали 8(65)-сонидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа