Абу Ҳанифанинг сўзлари шахсий фикр эмас
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Фақиҳлар ҳукмларни татбиқ қилишади. Бу ҳукмлар эса мужтаҳидларнинг сўзларидан олинган бўлади. Шундан келиб чиқадики, бу борада иккита илм бор: ҳукмни чиқариб олиш илми ва уни амалга татбиқ қилиш илми. Бу биринчи фикр.
Энди бошқа охирги фикрга ўтсак.
Ҳозирги кунга келиб, замонимиздаги баъзи одамларда фиқҳга шубҳа билан қараш пайдо бўляпти. Бу иш таҳаллул йўналишида кенг тарқаяпти. Улар: «Фиқҳ диннинг таркибий қисми эмас, диндан айри нарса», дейишяпти. Уларга қандай жавоб берамиз? Уларга шундай деймиз: «Дин тўғри эътиқод, намунали хулқ ва солиҳ амалдан иборат. Демак, фиқҳ ҳам диннинг бир қисмидир».
Улар: «Абу Ҳанифанинг гапидан чиқиш диндан чиқиш эмас», дейишди, кейин эса: «Умуман, бирор мазҳабни ушлаш шарт эмас», деб юборишди. Таҳаллул йўналиши тарафдорлари бирор ҳукм ҳақида: «Бу Абу Ҳанифанинг сўзи, Абу Ҳанифанинг фикри», дейишди. Уларга шундай деймиз: «Бу Абу Ҳанифанинг шахсий фикри эмас. Бу «Чой ичгим келяпти», «Қаҳва ичаман», «Фалон таомни егим келяпти», деганга ўхшаган фикр эмас. Бу илмий фикр. Сиз шифокорнинг ҳузурига бориб, унинг илмий фикрини эшитиш учун пул тўлайсиз. Худди шунингдек, бу ҳукмлар ҳам Абу Ҳанифанинг илмий фикридир. Абу Ҳанифанинг илмга асосланган фикри эса диндир. Қандай қилиб, дейсизми? Аллоҳ таоло: «Билмасангиз, зикр аҳлидан сўранг», деган. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ижтиҳод қилганлар, саҳобалар ҳам ижтиҳод қилишган. Мана шу нарса аста-секин динни фаҳмлашга айланди. Биз ҳам динни фаҳмлашга буюрилганмиз. Абу Ҳанифанинг сўзи аввалдан ўзи пайдо бўлган шариатми? Йўқ! Унинг фикри Аллоҳ ва Унинг Расули ирода қилган нарсани баён қилиб, очиб беришдир. Қандай қилиб? Абу Ҳанифа илм ўрганди, шайхларнинг қўлида ўқиди, қоидалар ишлаб чиқди, шу тариқа унда муайян шартлар шаклланди. Шунинг учун у энди динни, Аллоҳнинг иродасини фаҳмлашга, тўғри тушунишга қодир бўлди. Энди унинг гаплари шахсий фикр эмас, балки Аллоҳнинг динини фаҳмлашга айланди. Унинг вазифаси Аллоҳ ва Унинг Расули ирода қилган нарсаларни қоидаларга мувофиқ баён қилиб бериш бўлиб қолди, чунки унинг сўзлари шахсий фикрга эмас, Қуръон ва Суннатга асослангандир.
Биз тиббиёт, муҳандислик ва шу каби бошқа барча илмларга асосланиб, бинолар қурамиз, беморларни даволаймиз. Буларнинг ҳаммаси ҳам илмий фикрга асосланган. Мана шу илмий фикрларга қараб жамиятни қурамиз, даволанамиз, ҳамма ишларни илм асосида бажарамиз. Булар ҳам фикр-ку! Лекин муҳандисларнинг фикрини уларнинг ўз шахсий фикри десак, бинони ишонч билан қура оламизми? Шифокорнинг тавсиясини унинг шахсий фикри десак, қандай қилиб даволанамиз? Агар биз мана шу фикрда юраверсак, бинолар ҳам қурилмайди, муҳандислик ҳам бўлмайди, умуман, ҳар қандай илм тўхтаб қолади.
Шунинг учун биз буларни илмнинг қоида ва асослари устига қурилган илмий фикрлар, деб атаймиз. Бошқа соҳаларда мутахассисларнинг фикрини эътиборга олганимиз каби, шаръий илмларда ҳам шундай қиламиз. Шаръий илмларнинг қолган барча илмларга нисбатан устунлиги бор, чунки улардаги қоидалар Қуръон ва Суннатдан олинган. Демак, хулоса шу бўлдики, фиқҳ диннинг бир қисми экан.
«Ҳанафий мазҳабига теран нигоҳ» китобидан
Буни шукр деб бўладими?
Беҳисоб пул ва бойликларни чекиш-ичиш, кайфу сафо учун сарф қилиш – Аллоҳга шукр қилишми?!
Ёшлик даврини зино ва ҳаром ишлар билан ўтказиш – Аллоҳга шукр қилишми?!
Телефон орқали ўзгаларга зарар етказиш, ҳар хил бўлмағур ишларда фойдаланиш – Аллоҳга шукр бўладими?!
Егуликларни чиқинди қутисига ташлаш, уволни билмаслик – Аллоҳга шукр қилишми?!
Закотни ўз вақтида адо этмаслик, садақадан тийилиш – Аллоҳга шукр қилиш деганими?!
Интернетда фойдасиз нарсалар учун вақт ажратиш, вақтни бекорга зое қилиш – Аллоҳнинг берган неъматларига шукр қилишми?!
Ахир Аллоҳ таоло бизларга шукр қилишни ва У Зотнинг фазлини эътироф қилишга буюрган-ку: «Бас, Мени ёд этингиз, (Мен ҳам) сизларни ёд этурман. Менга шукр қилингиз, ношукрчилик қилмангиз!»[1].
Қолаверса, Аллоҳ таоло шукр қилувчиларни азобламаслиги хабарини ҳам берган: «Агар шукр қилсангиз ва иймон келтирсангиз, Аллоҳ сизларни нега азобласин?! Аллоҳ шукрни қабул этгувчи ва билгувчи Зотдир»[2].
Шукр – Аллоҳ таоло ато этган неъматларнинг давомли бўлишининг гаровидир: «Яна Парвардигорингиз билдирган (бу сўзлар)ни эслангиз: “Қасамки, агар (берган неъматларимга) шукр қилсангиз, албатта, (уларни янада) зиёда қилурман. Борди-ю, ношукрчилик қилсангиз, албатта, азобим (ҳам) жуда қаттиқдир”»[3]. «...Агар шукр қилсангиз (ва иймон келтирсангиз) У Зот сизлар учун рози бўлур...»[4].
Бу дунёда борлигимизга шукр қилиш – ота-оналаримизга яхшилик қилишимиздадир. Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳнинг розилиги – ота-онанинг ризосидадир” [5], деганлар.
Қариндошчилик муносабатларини йўлга қўйиш, улар билан борди-келди қилиш, узилган ришталарни тиклаш ҳам Аллоҳ бизга қариндош, яқинлар бергани неъматининг шукридир. Набий алайҳиссалом бу борада: “Ризқида кенгчилик бўлиши, ажали ортга сурилиши кимни хурсанд қилса, қариндошчилик алоқаларини боғласин”, деганлар[6].
Садақа бериш – Аллоҳ бизни мол-дунё билан сийлагани учун шукр қилиш демакдир. Садақа Аллоҳ таолонинг ғазабини ўчиради. Набий алайҳиссалом: “Махфий қилинган садақа Яратганнинг ғазабини ўчиради. Қариндошчилик алоқаларини боғлаш умрни узайтиради. Яхшилик қилиш ёмон ўлим топишдан асрайди”, [7] деганлар.
Ҳассон Шамсий Пошонинг
“Жаннат бўстонидаги оилавий оқшомлар” номли китобидан
Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Илҳом Оҳунд, Абдулбосит Абдулвоҳид таржимаси.
[1] Бақара сураси, 152-оят.
[2] Нисо сураси, 147-оят.
[3] Иброҳим сураси, 7-оят.
[4] Зумар сураси, 7-оят.
[5] Ибн Ҳиббон ривояти.
[6] Имом Бухорий ривояти.
[7] Имом Табароний ривояти.