30 Сентябр, 2025, 8 Рабиъус сони, 1447
30 Сентябр, 2025, 8 Рабиъус сони, 1447
Уламоларнинг мавлид борасидаги фикрлари хакида маълумот ахтариш давомида биринчи булиб Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Али ибн Ҳажар Ҳайтамийнинг машҳур «Туҳфатул муҳтож фи шарҳил минҳож» китобидаги матн эътиборимни тортди. Уни ўқиб чиккач, мазкур маълумотларни мақсадни баён қилиш учун етарли деб билиб, бошқаларини ахтаришдан воз кечдим. Мазкур матнни сиз муҳтарамларнинг эътиборингизга ҳавола қилишни маъқул деб топдим. Чунки мазкур матндан кўп нарсаларни англаб олиш имкони бор экан. Жумладан, мавлид ҳақида баҳс юритган уламоларнинг вакиллари ҳақида ҳам маълумот олиш мумкин.
Мазкур матн бошидан-охиригача машҳур аллома, ҳофиз Жалолиддин Суютий раҳматуллоҳи алайҳга оид бўлиб, биз номини айтиб ўтган китоб эгаси Ибн Ҳажар Ҳайтамий у кишидан тўлиқ кучирган.
Матнни эътиборингизга ҳавола қилишдан олдин унда номи зикр қилинган ва мавлидни қўллаб-қувватлаган уламолар ҳақида қисқача маълумот бериб ўтсак, масалани англаб етишга ёрдам берар, деган умиддамиз.
Ҳофиз Жалолиддин Абу Фазл Абдурраҳмон ибн Абу Бакр ибн Муҳаммад Суютий Шофеъий. Муҳаққиқ ва машҳур олим. Ғоятда машҳур ва фойдали китоблар муаллифи. Ҳижрий 849 сананинг ражаб ойида таваллуд топган. Саккиз ёшлигида Қуръонни хатм қилган. Кўплаб матнларни ёд олган. Ёзган китобларининг сони беш юзтадан ошган. Китобларининг шуҳрати ҳақида гапиришнинг ҳожати ҳам йўқ.
Бу зот ўз замонасининг ҳадисга оид барча илмларида ҳам пешқадам бўлган. У киши икки юз минг ҳадисни ёддан билган ва «Яна бошқаларини топсам, ёдлар эдим», деган. Қўшимча тарзда айтадиган бўлсак, ҳаммага маълум ва машҳур «Жалолайн» тафсирининг икки муаллифидан бири ҳудди шу имом Жалолиддин Суютий бўладилар.
Энди Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Алий ибн Ҳажар Ҳайтамийнинг машҳур «Туҳфатулмуҳтож фи шарҳил-минҳож» китобидаги матнни шарҳлашга ўтайлик. Шарҳдан ажраб туриши учун матннинг остига чизиқ қўйдик.
«Ҳофиз Суютийнинг фатволарида, «Валийма» бобида рабиъул-аввал ойида мавлидун-Набий қилиш ҳақида, унинг шаръий ҳукми, бу иш яхшими, ёмонми, қилган одамга савоб бўладими, йўқми, шу ҳақда сўралди.
У киши қуйидаги жавобни берди:
«Менинг жавобим шуки, аслида одамлар жамланиб, муяссар бўлганича Қуръон тиловат қилинса, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ишларининг аввалида бўлган хабарлар, у зотнинг туғилишларида содир бўлган мўъжизалар ривоят қилинса ва охирида уларга егулик улашилиб, бунга бошқа нарсалар зиёда қилинмай тарқалиб кетиладиган бўлса, бу иш бидъати ҳасанадир.
Уни қилган одамга Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни улуғлагани, у зотнинг мавлидлари муносабати ила хурсандчилик изҳор қилгани учун савоб берилади».
Ҳофиз Жалолиддин Абу Фазл Абдурраҳмон ибн Абу Бакр ибн Муҳаммад Суютий Шофеъий раҳматуллоҳи алайҳнинг мавлид ҳақидаги бу фатволаридан бир неча хулосалар чиқариб оламиз.
1. Мавлид бидъати ҳасанадир.
Мавлидда қуйидаги ишларни қилишга рухсат берилади:
2. Қуръон тиловати.
Иложи бўлса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларидаги оятларни ўқиб, ҳар қавм ўз тилида тафсир қилса, жуда ҳам яхши бўлади.
3. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ишларининг аввалида бўлган хабарларни ривоят қилиш.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг туғилиш даврларидаги жаҳолат ҳолатини, у зотнинг хайр-барака бўлиб туғилганларига оид саҳиҳ ривоятларни ўқиб, таржима ва шарҳ қилиб берилса, халқ оммаси керакли маълумотни олган бўлади.
4. У зотнинг туғилишларида содир бўлган мўъжизаларни ривоят қилиш.
Бунда асоссиз, муболағали ва тўқима хабарлардан эҳтиёт бўлиш лозим. Баъзи китобларда ана шундай нарсалар аралашиб қолганини унутмаслик керак. Ҳадис ва ишончли сийрат китобларида келган хабарларнинг ўзи етарли.
5. Охирида егулик улашиш.
Бунда ҳам ҳаддан ошмаслик, исроф ва ношаръий нарсаларга йўл қўймаслик лозим.
6. Бошқа нарсаларни зиёда қилмай тарқалиб кетиш.
Яъни юқорида зикр қилинган нарсалардан ортиқча иш қилмаслик керак. Баъзилар «Бундан бошқа нима бўлиши мумкин», дейишлари мумкин. Бошқа ерларда, хусусан, арабларда мавлид маросимларида турли бидъат ва хурофот ишлар пайдо бўлган. Шунинг учун ҳам имом Жалолиддин Суютий бу шартни алоҳида таъкидламоқдалар.
7. Мавлид қилган одамга савоб берилиши.
Бу савоб мавлид қилган одам Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни улуғлагани, у зотнинг мавлидлари муносабати ила хурсандчилик изҳор қилгани учун берилади.
Кейин яна қуйидагиларни зикр қилган:
«Буни биринчи бўлиб қилган шахс Ирбил ҳукмдори Малик Музаффар бўлган. Унинг ҳузуридаги мавлидга уламо ва сўфиларнинг аъёнлари ҳозир бўлар эди. Сўнгра Ҳофиз Абул Хаттоб ибн Диҳя унга (Малик Музаффарга) атаб мавлидун-Набий ҳақида бир китоб тасниф қилди ва «Танвир фии мавлиди баширин-назир» деб номлади».
Имом Жалолиддин Суютийнинг маълумотлари бўйича биринчи бўлиб мавлид маросимини ташкил қилган одам Ирбил ҳукмдори Малик Музаффар бўлган.
Бу гапни бошқа уламолар ҳам қўллаб-қувватлайдилар. Шайх Муҳаммад Закий Иброҳим «Абжадийяту тасаввуфил исломий» номли китобда қуйидагиларни айтади:
«Мавлидун-Набийни биринчи бўлиб нишонлаган шахс Малик Музаффар (Тоғрил) Ироқдаги Ирбилнинг подшоҳи бўлган. У бу ишни имом Абу Шома ва бошқа уламоларнинг розилиги билан қилган».
Дастлабки мавлид маросимлари катта уламолар ва сўфийлар ҳузурида бўлгани алоҳида эътиборга сазовордир.
Яна мавлид ҳақида китоблар ёзилгани ҳам бежиз эмас.
«Сўнгра моликийларнинг кейингиларидан Фокиҳоний номи билан машҳур бўлган шайх Тожиддин Умар ибн Али Лаҳмий Сакандарий мавлидун-Набийнинг ёмон бидъат эканини даъво қилиб чиқди ва бу ҳақда «Ал-Маврид фил калами ъала амалил-мавлид» деган китоб ёзди».
Демак, ўша вақтда оз бўлса-да, мавлидга қарши чиққанлар ва ҳатто бу масалада китоб ёзганлар бўлган экан.
«Ҳофиз Абу Хаттоб ўша китобни аввал тўлиқ кўчира туриб, кейин бирма-бир чиройли танқид қилди ва балоғатли раддиялар берди. Аллоҳ бундай Ҳофизнинг хайрини берсин!»
Мавлидга қарши бўлганларга ўз ўрнида ва қойиллатиб илмий жавоб ҳамда раддиялар берилган экан.
«Асрнинг ҳофизи бўлмиш шайхулислом Абу Фазл Аҳмад ибн Ҳажардан мавлид ҳақида сўралди. У киши қуйидаги жавобни берди:
«Мавлиднинг асли бидъат бўлиб, у ҳақда биринчи уч асрдаги салафи солиҳлардан ҳеч нарса нақл қилинмаган. Лекин, шу билан бирга, бу иш яхшиликларни ҳам, унга зид бўлган нарсаларни ҳам ўз ичига олган. Бас, ким яхшиликларини олиб, ёмонликларидан четда бўлса, бидъати ҳасана бўлади. Ким бундай қилмаса, акси бўлади».
Аввало, бутун бошли бир асрнинг ҳофизи бўлмиш шайхулислом Абу Фазл Аҳмад ибн Ҳажар кимлигини билиб олайлик.
Бу зот ҳофиз, шайхулислом Абу Фазл Шаҳобиддин Аҳмад ибн Алий ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Алий ибн Аҳмад ибн Ҳажар Асқалоний бўлиб, ҳижрий 773–852, милодий 1372–1449 йилларда яшаб ўтган. Ҳофиз Ибн Ҳажар Асқалонийнинг ҳадис, тарих, фиқҳ, адабиёт, усулуд-дин ва усулул фиқҳ бўйича ёзган китоблари бир юз элликдан зиёддир. Жумладан, бутун дунёга машҳур «Фатҳул Борий шарҳу саҳиҳил Бухорий» китоби ҳам Ҳофиз Ибн Ҳажар Асқалонийнинг қаламига мансубдир. У кишининг «Исоба фи тамйизис-саҳоба» китоби ҳам ўз бобида тенги йўқ китоблардан ҳисобланади.
Ҳофиз Ибн Ҳажар Асқалонийнинг мавлид ҳақидаги гаплари ҳам бу борада асос бўладиган гаплардандир. Улардан қуйидаги фойдаларни оламиз:
1. Дастлабки уч асрда мавлид бўлмагани.
2. Ўша вақтдаги мавлидларда яхши ва ёмон нарсалар аралаш бўлгани.
3. Мавлиднинг яхшиликларини олиб, ёмонликларидан четда бўлинса, бидъати ҳасана бўлиши.
4. Мавлиддан кўзланган яхши мақсадлардан бошқа нарсани аралаштириб бўлмаслиги.
Имом Жалолиддин Суютий гапларининг давомида яна қуйидагиларни айтади:
«Шу билан бирга, бу ишнинг собит асоси менга равшан бўлди:
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага келиб, яҳудийларнинг Ашуро куни рўзасини тутаётганини кўрдилар ва: «Бу нима?» деб сўрадилар.
«Бу солиҳ кундир. Бу – Аллоҳ Бану Исроилни душманидан қутқарган кун. Ўшанда Мусо унинг рўзасини тутган», дейишди. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мен Мусога сизлардан кўра ҳақлироқман», дедилар ва унинг рўзасини тутдилар, (бошқаларга ҳам) тутишни буюрдилар».
Бухорий ва Муслим ривоят қилишган.
Мана шундан муайян кунда берган неъмати ва балони рад қилгани учун Аллоҳга шукр қилиш ҳамда буни ҳар йили ўша кунда такрорлаб туриш жоизлиги истифода қилинади. Аллоҳга шукр бажо келтириш сажда, рўза, садақа ва тиловат каби турли ибодатлар билан адо этилади. Раҳмат набийси бўлмиш Набийимизнинг дунёга келишларидан ҳам улуғ неъмат борми? Ашуро кунини Мусо алайҳиссаломга неъмат ато этилган кун сифатида нишонланганидек, мавлид учун ҳам тайинли бир кунни ихтиёр қилиш жоиз бўлади. Ким айнан буни мулоҳаза қилмаса, ойнинг қайси кунида бўлса ҳам мавлид қилаверади. Баъзи бирлар бундан ҳам кенг олиб, йил бўйи қиладилар. Булар мавлиднинг аслига тегишли гаплардир.
Энди ўша кунда қилинадиган амалларга келадиган бўлсак, улар шукр маъносини англатадиган, аввал айтиб ўтганимиз тиловат, садақа, таом улашиш, Набийни мадҳ этувчи ва қалбларни жунбушга келтирадиган зоҳидона шеърлар ўқиш, яхшилик ва охират учун зарур ишларни қилишдан иборат бўлиши лозим.
Аммо самоъ ва лаҳв нарсалар ҳақида шуни айтиш лозимки, ҳурсандчиликка сабаб бўладиган мубоҳ нарсалар бўлса, ҳеч қиси йўқ. Лекин ҳаром ва макруҳ нарсалардан ва яхшиликка хилоф бўлганларидан тийилиш керак.
Имом Жалолиддин Суютий мавлиднинг савобли иш эканига, уни қилиш жоиз эканлигига ҳадиси шарифдан далил келтирмоқдалар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг яҳудийлар нишонлаб келган Ашуро кунини «Биз ҳам келаси йили шу куни рўза тутамиз», деб қабул қилишларини мавлид каби амалларни жорий қилиш жоизлигига асос қилиш мумкинлигини айтмоқдалар.
Шу билан бирга, Имом Жалолиддин Суютий мавлиднинг асли, уни қачон қилиш мумкинлиги ва унда қилинадиган ва қилинмайдиган амаллар бўйича ҳам умумий қоида бўладиган ибораларни келтирмоқдалар. Мавлид қилиш тарафдорлари бу ибораларни яхшилаб ўрганишлари ва уларга амал қилишлари лозим.
Сўнгра зикр қилиндики, Ҳофиз Ибн Носириддин ўзининг «Вирдис-содий фии мавлидил ҳодий» номли китобида қуйидагиларни айтади:
«Саҳиҳ қавлда айтилишича, ҳар душанба куни Абу Лаҳабнинг дўзаҳдаги азоби енгиллатилади, чунки у шу куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг туғилганларидан қувониб, чўриси Сувайбани озод қилган.
Шеър:
Икки қўли қурисин деб қарғиш олган бир кофир
Жаҳаннамда абадул абад қоладган бўлса ҳам,
Аҳмад туғилганидан шод бўлганди барибир,
Шунга ҳар душанбада азоби бўларкан кам.
Энди ўзинг билавер, Мустафо деб бир умр
Шод бўлган мўминга не ажру шараф бўлар жам?»
Юкорида келтирилган маънони имом Бухорийнинг «Саҳиҳ»ларида ҳам топамиз:
«Урва айтади: «Сувайба Абу Лаҳабнинг чўриси бўлган. Абу Лаҳаб уни озод қилган. Шунда у Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни эмизган. Абу Лаҳаб ўлганидан кейин унинг аҳлларидан бири уни тушида жуда ёмон ҳолда кўриб, «Сенга нима бўлди?» деб сўраган. Абу Лаҳаб унга «Сизлардан ажралганимдан кейин Сувайбани озод қилганим учун ташналигим бироз қондирилганидан бошқа яхшилик кўрмадим», деган.
Имом Бадриддин Айний ушбу ривоятнинг шарҳида: «Суҳайлийнинг зикр қилишича, Аббос розияллоҳу анҳу шундай деган:
«Абу Лаҳаб ўлганидан бир йил ўтиб, тушимда уни жуда ҳам ёмон аҳволда кўрдим. У менга «Сизлардан ажралганимдан кейин ҳеч бир роҳат кўрмадим. Фақатгина ҳар душанба куни азобим енгиллатилмоқда», деди. Бунинг сабаби шуки, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам душанба куни туғилганлар, Сувайба Абу Лаҳабга у зотнинг мавлидларини суюнчилаган, шунинг учун Абу Лаҳаб уни озод қилган».
Бошқа уламолар ҳам мавлид қилиш жоизлигига турли далиллар келтирганлар. Аммо биз юқорида зикр қилинганлари билан кифояланамиз. Хулоса шуки, умматнинг улкан уламолари мавлиднинг жоизлигини таъкидлаганлар ҳамда керакли ҳужжат-далилларни тақдим қилганлар.
Хўш, ундай бўлса нима учун биз ушбу масалада ҳилоф қиламиз?
Мавлидга рухсат берган улуғ уламоларнинг далил-ҳужжатларига қарамай, мавлидга қаршиларнинг гаплари баъзи ношаръий ишларни рўкач қилишдан бошқа нарса эмаслигига қарамай, бир тоифа ватандошларимиз мавлидга ашаддий равишда қарши чиқишни ўзларининг асосий масъулиятлари деб биладилар. Улар «Мавлид бидъатдир, у Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва салафи солиҳларнинг даврида йўқ эди, кейин пайдо бўлган янги нарса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ишларнинг энг ёмони янги пайдо бўлганларидир. Ҳар бир янги чиққан иш бидъатдир. Ҳар бир бидъат залолатдир. Барча залолат дўзаҳдадир», деганлар. Ким мавлид қилса, у бўлади, бу бўлади», деб такрорлашдан чарчамайдилар.
Ўз-ўзидан «Бундан нима фойда бор?» деган савол пайдо бўлади. Хилофчи тоифа бу саволга нима деб жавоб беради, билмаймиз. Аммо ўзимиз бу ҳақда ўйлаб кўрайлик.
Мавлид масаласида хилофчи тоифанинг барча гапларини қабул қилдик, деб фараз қилайлик. Бидъатнинг яхшиси йўқ, ҳаммаси залолат, дейлик. Мусулмон умматининг барчаси қадимдан ҳозиргача иттифоқ қилиб келган буюк ҳақиқатни инкор қилиб, шариатга Қуръон ва Суннатдан бошқа манба йўқ ҳам дейлик. Шунга биноан, мавлидни ҳам ҳеч нарсага арзимайдиган нарса дейлик.
Аммо «Умматнинг эътиборли уламолари ихтилоф қилган масалада талашиб-тортишиш мумкин эмас», деган қоидага нима деймиз?
«Иттифоқ қилган нарсамизда ҳамкорлик қиламиз. Ихтилоф қилган нарсамизда бир-биримизнинг узримизни қабул қиламиз», деган буюк қоида нима бўлади?!
Ахир Аллоҳга даъват қилиш, амри маъруф ва наҳий мункарнинг бош одобларидан бири уммат мункарлигига ижмоъ қилган нарсага қарши биргаликда курашиб, мусулмонлар ихтилоф қилган ижтиҳодий масалаларга шўнғимаслик эмасмиди?!
Ёки ҳаётимизда мавлиддан бошқа эътибор берадиган нарса қолмадими?
Ҳеч бўлмаганда очиғини тан олайлик, «Бу масалада мусулмонлар жумҳури билан бир гуруҳ орасида ихтилоф бор», дейлик. «Бу каби масалаларда бир-бирини маломат қилиб бўлмайди», дейлик.
Эслатма:
Ҳижрий 1430, милодий 2009 йили ўтказилган ҳалқаро анжуманда Африка қитъасида жойлашган Руанда давлатининг ички ишлар вазири сўзга чиқди. Бу давлатда мусулмонлар оз бўлсалар ҳам, тинчликсевар ва бағрикенг бўлганлари учун эътибор ва эҳтиром қозонибдилар. Руандада бўлиб ўтган қонли тўқнашувда иштирок этмабдилар. Бошқа диндаги кишиларга инсоний ёрдамлар берибдилар. Бошқа диндаги ватандошларини тинчликка, ярашувга, ихтилофни тарк қилиб, тинч-тотув бўлиб яшашга чақирибдилар. Вақти-соати келиб, уларнинг вакили бўлган ёш йигит ички ишлар вазири бўлибди.
Руанда ички ишлар вазири ўз сўзида ҳозирда бошқа диндагилар билан мулоқотда бўлиш, улар билан келишув асосида иш юритиш ҳақида кўп гапирилаётгани ва иш олиб борилаётгани тўғрисида эслаб ўтиб, ҳудди шу ишни мусулмонлар орасида ҳам қилиш кераклигини таъкидлади. У мусулмонларнинг арзимаган нарсаларда ҳам бир-бирлари билан ихтилофга берилиб кетишларини афсус билан таъкидлади. Вазир ўз сўзининг далили сифатида ватанида бўлиб ўтган бир ҳодисани мисол қилиб келтирди.
Мусулмонлар ўртасида қаттиқ хилоф чиқибди. Ҳилоф ҳукуматгача етиб келибдн. Ҳукумат масалани мусулмон вазирга ҳавола қилиб, ўз диндошларнни тинчитишни илтимос қилибди. Ихтилоф мавлид тўғрисида экан. Бир гуруҳ мусулмонлар мавлид ўтказишмоқчи бўлибди. Бошқа бир гуруҳ уларга «Мавлид қилмайсизлар», дея қарши чиқибди. Ихтилоф кучайиб, кечагина ҳаммани ихтилофни тарк қилишга чақириб турган мусулмонларни кечагина қирғинбарот уруш қилиб, бир-бирининг қонини тўкиб турган ғайримусулмон ватандошлар тинчликка ва келишувга чақириши керак бўлиб қолибди. Аммо ҳукумат ҳикмат билан иш юритиб, мусулмонлар орасида ихтилофга барҳам беришни мусулмон вазирга топширибди.
Вазир ихтилофчи икки тарафдан масаланинг тафсилотини эшитибди. Бир тараф мавлид қилмоқчи бўлган. Иккинчи тараф бу ишга қарши чиқиб, мавлид қилмайсан, деган. Орада нима бўлса-бўлган. Иш ҳукуматгача етиб келган. Вазир ихтилофчиларга: «Сизлар ҳам мусулмон, мен ҳам мусулмон. Ишни мусулмон банда сифатида ҳал қилишга уринаман. Агар кўнмасангиз, ички ишлар вазири сифатида қонун бўйича иш тутаман», дебди. Сўнгра ҳукмни эълон қилиб, «Мавлид қиламан деганлар қилаверсин, қарши бўлганлар қатнашмасин. Энг муҳими, орада ихтилоф бўлмасин!» дебди.
Мавлидчиларга
Мавлид тарафдорлари эътибор беришлари лозим ишлар ҳам анчагина. Аввало, мавлиднинг ҳақиқатини ва ундан кўзланган мақсадларни равшан билиб олиши керак. Бу ҳақиқатни бошқаларга ҳам етказиш лозим.
Энг муҳиими, мавлид маросимлари ҳақидаги майда ихтилофларга барҳам бериш зарур. Минг афсуслар бўлсинки, бу хилдаги ноқулай ҳолатлар кўпчиликни ташвишлантиришига қарамай, давом этиб келмоқда.
Айниқса, «маҳалли қиём» (мавлид ўқилаётганда ўриндан туриладиган пайт) ҳақидаги ва унда ўқиладиган матн ҳақидаги ихтилофлар кўпчиликнинг афсусига сабаб бўлмоқда. Мавлид яхши ният билан бошланган иш бўлганидан кейин унда бу каби ноқулай ҳолатларнинг юзага келиши тамоман мақсадга номувофиқ ишдир.
Маҳалли қиёмда, яъни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг туғилишлари ҳақидаги хабар ўқилганда мавлид иштирокчиларининг ўриндан туришлари жуда ҳам тортишадиган масала эмас. Туришни истаганлар турсин, истамаганлар турмасин. Аммо энг муҳими, ихтилоф қилмасин, бир-бири билан жанжал қилмасин.
Ўша ўриндан туриладиган пайтда мавлиднинг қайси байтлари ўқилади – «муҳайян» деб бошланган матн ўқиладими ёки «толаъалбадру»ми, деган тортишув ҳам худди аввалгисига ўхшаш. Тортишишнинг ўрнига иккисини ҳам ўқиб қўйса, айб бўладими? Агар кимнинг айтганини аввал ўқиш тўғрисида талашув бўлса, қуръа ташлаб аниқласа бўлмайдими?
Нима қилиб бўлса ҳам, бу масалада мусулмонлар орасида ихтилоф қўзғалмаслиги учун чора кўриш керак. Мандуб бидъат нарсани қиламан деб, ҳаром ишга қўл урмаслик лозим.
Мавлид ўтказишдан мақсад Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийратларини одамларга таништириш экани асло ёддан чиқмасин. Мавлидда албатта Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бағишланган қасидаларни ўқиш шарт эмас. Хусусан, даврадагилар тушунмайдиган тилда ўқилган қасида кўзланган натижани бермаслиги аниқ. Агар кимдир: «Мавлидда албатта маълум бир қасидани араб тилида ўқиш шарт», деб айтса, бу ўша кимсанинг жоҳиллиги, холос.
Бугунги кун одамларнинг онги анча юксак. Маълумотни қабул қилиш имкониятлари ҳам кенг. Шунинг учун мавлидларни бугунги кун одамларининг онгига, савиясига мослаб ўтказишни йўлга қўйиш зарур. Буни ҳатто «Мавлидин-Набий» деб эмас, «Сийрат ва рисолат ҳақида суҳбатлар» деб аташ ҳам мумкин. Ва энг муҳими, «Ушбу суҳбатларни фақат бир кунда ёки мавлид ойида ўтказиш шарт», дея янги бидъат пайдо қилмаслик керак.
Аммо ўрганишни истасак, ўрганса арзигулик даражада ўтаётган мавлидлар ҳам бор.
Аввало, бундай мавлидлар даврадагилар тушунадиган тилда ўтказилади. Қуръони Каримдан оятлар ўқилади. Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бағишланган қасида даврадагилар тушунадиган тилда ўқилиб, яна шарҳ ҳам қилинади. Салавотлар, дуолар сўнгида яна Қуръони Каримдан оятлар тиловат қилиб, суҳбатга якун ясалади.
Мавлидда нимага эътибор бериш керак?
Эътибор бериш лозим бўлган энг муҳим нарса шуки, мавлид маросимига келганлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида керакли маълумотларни олсинлар, ўзларида лозим бўлган маърифат ҳосил қилсинлар. Бидъат-хурофотларга мутлақо йўл қўйилмасин! Барча яхшиликлар тарғиб қилинсин!
Мавриди келганда, бир неча йил аввал мавлид ҳақида эълон қилинган, аммо кўпчиликка етиб бормаган бир мақоламни ҳам эътиборингизга ҳавола этишга ижозат бергайсиз.
Кейинги мавзулар:
Набийимиз алайҳиссаломнинг мавлидлари – нурнинг туғилиши;
Илова.
Билим ҳар бир инсон учун бирдек зарурдир. Бироқ, у тўғри ва тартибли олинмаса кўзланган натижаларга эришилмайди. Бугунги кунда тобора кўпайиб бораётган ҳар ким ўзича илм ўрганиш иллати ҳақиқий билимларни йўқ қилишга сабаб бўлмоқда. Интернет ва ижтимоий тармоқ тизимларининг ривошланиши ҳам бу офатга ўз "ҳисса"сини сезиларли даражада қўшди.
Кириш
Ҳар бир соҳада юксак малакали, ўз касбининг чинакам мутахассисидан илм олиш лозим ва лобуддир. Акс ҳолда, бундан бошқа услублар адашишга олиб келади. Биробарин, устоздан илм ўрганиш тартибига барча замонларда, ҳатто Пайғамбарлар алайҳимуссалом ва ўтган жамики солиҳлар амал қилган. Зеро, бу ишончли билимга эга бўлишнинг ягона йўли саналади. Яна илмни устоздан ўрганишнинг афзал жиҳати шундаки, талаба олимларни қандай ҳурмат қилишни ўрганади (Қаранг: "Адаб ал-ихтилаф" Шайх Муҳаммад Аввома, 162-бет ва "Маъолим Иршодийя", 159-бет).
Ўтган салафи солиҳлар қоғозни шайх (устоз) қилиб олишдан Аллоҳдан паноҳ сўраб дуо қилардилар (Шайх Муҳаммад Аввома. "Маъолим Иршодия", 179-бет).
Қуйида илмни устоздан олиш ҳақиқатига оид баъзи далиларни келтирамиз.
Қуръони карим оятларидан далиллар
﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾
"Агар билмайдиган бўлсангиз, зикр аҳлларидан сўранглар" (Анбиё сураси, 7-оят).
2. Қуръони карим Аллоҳ таоло томонидан умматнинг ҳидояти ва илми учун нозил қилинган. Аммо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тушунтиришларисиз Қуръон маъноларини тўлиқ ва бехато англаб бўлмайди. Аллоҳ таоло Қуръони каримда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бундай марҳамат қилади:
﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾
"(Биз пайғамбарларни) ҳужжатлар ва китоблар билан (юборганмиз). Сизга эса одамларга нозил қилинган (маълумотлар)ни баён (тафсир) қилиб беришингиз учун ва тафаккур қилсинлар, деб бу зикрни (Қуръонни) нозил қилдик" (Наҳл сураси, 44-оят).
Ушбу оят бу масалада энг кучли ва энг аниқ далилдир.
Ҳадислардан далиллар
عَنْ مُعَاوِيَةَ رَضِي اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: مَنْ يُرِدِ اللهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ وَإِنَّمَا أَنَا قَاسِمٌ وَاللهُ يُعْطِي وَلَنْ تَزَالَ هَذِهِ الْأُمَّةُ قَائِمَةً عَلَى أَمْرِ اللهِ لَا يَضُرُّهُمْ مَنْ خَالَفَهُمْ حَتَّى يَأْتِيَ أَمْرُ اللهِ. رَوَاهُ الْأَرْبَعَةُ.
3. Муовия розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Аллоҳ кимга яхшиликни ирода қилса, уни динда фақиҳ қилиб қўяди. Албатта, мен тақсимловчиман, холос, Аллоҳ беради. Албатта, бу уммат Аллоҳнинг иши (қиёмат) келгунча Аллоҳнинг амрида қоим бўлади. Уларга хилоф қилганлар зарар етказа олмайди", дедилар (Тўртовлари ривоят ривоят қилганлар).
"Саҳиҳ ал-Бухорий"га шарҳ ёзган машҳур муҳаддис Ҳофиз ибн Ҳажар Асқалоний раҳимаҳуллоҳ бундай изоҳлайди: "Демак, ишончли илм фақат пайғамбарлар (анбиё) ва уларнинг ворисларидан (уламолардан) олинган илмдир".
Аллома Айний раҳимаҳуллоҳ ҳам ушбу ҳадисни шундай шарҳлаган. Юқоридаги икки муҳаддис ҳам бу ҳадисни ҳасан (яхши) деб ҳисоблаганлар.
4. Аллома Шотибий раҳимаҳуллоҳ бу фикрга урғу бериб ёзади: «Бунинг далили ушбу ҳадисдир: "Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳумо айтади: "Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: "Албатта, Аллоҳ таоло бандаларидан илмни бирданига суғуриб олмайди. Балки илмни уламоларнинг жонини олиш билан тортиб олади. Ниҳоят, бирорта олимни қолдирмагач, одамлар жоҳилларни бошлиқ қилиб олишади. Кейин улар сўраладилар ва илмсиз равишда фатво беришади. Натидажа адашадилар ва адаштирадилар", деганларини эшитдим"» (Имом Бухорий ривояти. 100-ҳадис).
Яна бундай ёзади: "Шундай экан, илм калити – унинг кўтариб юрувчилари эканига шубҳа йўқ" ("Адаб ал-ихтилаф", 174-бет).
5. Ҳофиз Ибн Ҳажар раҳимаҳуллоҳ ушбу ҳадиснинг шарҳида Имом Аҳмаднинг "Муснади"дан бир парча келтиради, унда бундай дейилади: "Албатта, илм аҳлининг тарк этиши – айнан илмнинг кетишидир" ("Фатҳул-борий").
Пайғамбарлар алайҳимуссаломдан мисоллар
6. Айтилишича, Довуд алайҳиссалом пайғамбар бўлгунларига қадар Луқмон Ҳакимдан кўп илмлар ўрганганлар (Тафсир ал-Қуртубий(.
7. Луқмон Ҳаким ўғлига бундай насиҳат берган: "Ўғлим, олимларга яқин ва доимо улар билан бирга бўл. Албатта, Аллоҳ таоло ерни ёмғир билан тирилтирганидек, қалбларни ҳикмат билан тирилтиради" ("Жомиъу баёнил илм"; "Маъолим иршодия", 164-бет).
8. Мусо алайҳиссаломнинг Ҳизр алайҳиссалом билан бирга бўлганлари маълум ва машҳур .
9. Юшаъ ибн Нун алайҳиссалом пайғамбарлик келишидан олдин узоқ вақт Мусо алайҳиссалом билан бирга бўлганлар.
Салафи солиҳларнинг сўзлари
10. Шунингдек, тобеинлар даврида ким бирор илми борлигини даъво қилса, ундан бу илмни кимдан олгани сўралган (Қаранг: Имом Муслимнинг "Саҳиҳ" асарининг кириш қисми).
11. V асрнинг машҳур муҳаддиси Хатиб Бағдодий раҳимаҳуллоҳ ўзининг "Тақйидул-илм" асарида бундай ёзади: "Классик даврнинг кўплаб олимлари вафот этганларида ўзларининг китобларини йўқ қилишди ёки бошқаларга ҳам шундай қилишни буюрдилар. Улар ҳукмларни тушунмайдиган ва китобдан фақат ташқи маъноларни оладиган жоҳиллар қўлига тушиб қолишларидан қўрқиб шундай қилдилар".
Кейин бу ишни қилган мумтоз олимларнинг номларини санаб ўтди. Улардан: Имом Обид Салмоний, Имом Шўъба ибн Ҳажжож, Имом Абу Киляба ва Имом Исо ибн Юнус раҳимаҳуллоҳ (61-62 бетлар).
12. Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга масжидда ҳалқа (доира)да ўтириб, фиқҳий масалалар ҳақида баҳслашаётган бир гуруҳ одамлар ҳақида хабар берилганида, у киши: "Уларнинг раҳбари (ўқитувчиси) борми?" деган саволларига "йўқ" деган жавоб бўлганда: "Бу одамлар ҳеч қачон фиқҳни эгалламайдилар" деганлар (Шайх Муҳаммад Аввома. "Адаб ал-ихтилаф", 164-бет ва "Маъолим иршодия", 163-бет; "Ал-Фақиҳ вал Мутафаққиҳ", 2-жилд, 83-бет).
13. Бир куни Имом Молик раҳимаҳуллоҳдан "Киши илм олишда олимлар билан суҳбатлашмасдан, фақат китоб ўқиб қаноатланса илм олади-ми?" деб сўрашди. Имом Молик рад жавоб берди ва бундай деди: "Илм фақат уни ёд олган, олимларга ҳамроҳ бўлган, ўз илмига амал қилган ва тўғрисўз ҳалол кишидангина олинади" ("Адаб ал-ихтилаф", 165-бет; "Маъолим Иршодия", 163-бет).
14. Ибн Рушд раҳимаҳуллоҳ ёзади: "Қадимги замонларда билим одамларнинг қалбида бўлган. Кейин у китобларга ўтказилди, аммо калитлар ҳали ҳамон одамларнинг қалбида қолмоқда. Шу сабабли, талаба, албатта, унга мунозаралар ва тушуниш йўлларини очадиган мураббийга муҳтож" ("Адаб ал-ихтилоф", 174-бет; "Маъолим иршодия", 174-бет).
15. Хатиб Бағдодий раҳимаҳуллоҳ ёзади: "Ҳар бир талабанинг қийин саволларга жавоб олиш учун мурожаат қилиши мумкин бўлган устози бўлиши керак" ("Ал-Фақиҳ вал-мутафаккиҳ", 2-жилд, 83-бет; "Ан-Насиҳа ёки Аҳлил-Ҳадис", 259-бет).
16. Имом Шотибий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Агар ўқувчига илм сирларини очиб (тушунтириб) берадиган олим бўлмаса, китобларнинг ўзи ҳеч қандай фойда келтирмайди. Бу ҳаммага маълум ҳақиқат" ("Адаб ал-ихтилаф", 178-бет).
Ўтган салафи солиҳларнинг тутган йўли
Ўтмиш олимларининг ҳаётини ўрганган киши улар узоқ вақт сарсон-саргардонликда ва ўз устозлари даврасида ўтказганларининг гувоҳи бўлади.
Бу саҳобалар, тобеъинлар ва уларга эргашганларнинг ҳаётида яққол намоён бўлувчи ҳолатдир. Улар илмни ўзларидан олдингилардан олганлар. Бинобарин тобеъин бу номни фақат саҳобалар билан алоқа қилгандан кейин олиши мумкин эди. Шунчаки бир неча дарсларга қатнашиш (бугунги кунда одатий ҳолга айланган) "мулозама" – қатъиятлилик ҳисобланмайди (Қаранг: "Маолим иршодия"даги изоҳлар, 177-бет).
17. Имом Молик раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Баъзи шогирдлар ўттиз йил давомида ўқитувчиларининг дарсларида қатнашган" ("Адаб ал-ихтилаф", 171-бет).
10 та мисол :
1. Нуъайм Мужмир раҳимаҳуллоҳ Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ҳузурида 20 йил яшади ("Адаб ал-ихтилаф", 171-бет).
2. Собит Бунони раҳимаҳуллоҳ Анас розияллоҳу анҳу билан 40 йил яшади ("Адаб ал-ихтилаф", 171-бет).
3. Нофиъ ибн Абдуллоҳ айтадилар: "Мен 40 йил давомида Имом Молик раҳимаҳуллоҳнинг дарсларида қатнашдим" ("Адаб ал-ихтилаф", 172-бет).
4. Каънабий ҳам Имом Молик раҳимаҳумуллоҳ ҳузурида 20 йил ўтказдилар ("Тартибул мадарик").
5. Имом Абдураҳмон ибн Қосим раҳимаҳуллоҳ Имом Молик розияллоҳу анҳу билан бирга 17 йил яшадилар ("Тартибул Мадарик"; Қаранг: "Сафаҳат мин сабрил улама", 116-бет).
6. Муҳаммад ибн Жаъфар 20 йил Шуъба раҳимаҳуллоҳ билан бирга бўлдилар ("Хуласатул Хазрожий", 330-бет).
7. Абу Сафвон, Абдуллоҳ ибн Абдумалик Ибн Журайж раҳимаҳуллоҳ билан 10 йил бирга бўлган ("Саҳиҳ Муслим" 3353-ҳадис).
8. Муҳаммад ибн Башар 20 йил Яҳё Қаттон раҳимаҳуллоҳ билан бирга бўлди.
9. Салама ибн Шабиб 40 йил Имом Абдураззоқ раҳимаҳуллоҳ ҳузурида бўлди ("Ал-Жомиъу ли ахлақир-ровий", 2-жилд, 265-бет).
10. Имом Муслим Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳга олти йил ҳамроҳлик қилди ("Сияр аълам ан-Нубала").
19. Ҳанафий фақиҳи Ибн Нужайм раҳимаҳуллоҳ бунинг сабабини баён қилади: "Илмга мунтазам мурожаат қилмасдан, доимий изланиш ва устозсиз эришиб бўлмайди" ("Адаб ал-ихтилаф", 172-бет).
20. Имом Шотибий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Ўз даврида машҳур бўлган ва омма томонидан қабул қилинган ҳар бир таниқли олимнинг ўз даврида мурожаат қиладиган устозлари бўлган" ("Адаб ал-ихтилаф", 176-бет).
21. Илм йўлидаги сафарлар.
Бу ерда муҳокама қилинадиган яна бир нуқта, салафларнинг сарсон-саргардонликда ўтказган узоқ муддатларидир. Китоб билан қаноатланиш инсонни сафарга чиқиб, мусофирликда узоқ юртларда қолишга мажбурламайди.
1. Имом Боқий ибн Маҳлад раҳимаҳуллоҳ илм излаб икки марта сафарга чиқдилар. Уларнинг биринчиси 14 йил, иккинчиси эса 20 йил давом этди ("Сафоҳат мин сабрил улама", 60-бет).
2. Имом Ибн Манда раҳимаҳуллоҳ 45 йилни уйдан узоқда ўтказдилар ("Сафоҳат мин сабрил улама", 65-бет).
3. Имом Яъқуб ибн Суфён Фасави раҳимаҳуллоҳ: "Мен 35 йилдан бери сафардаман", деганлар ("Сафоҳат", 61-бет).
22. Ер юзи бўйлаб илм излаган олимлар
Толиби илмлар сафарлари чоғида бирор олим бўлган ҳеч бир шаҳар, қишлоқ ёки шаҳарчани эътибордан четда қолдирмадилар.
Ибн Жавзий раҳимаҳуллоҳ Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ ҳақида бундай ёзадилар: "Муснад"ини тузишдан олдин бутун (Ислом) дунёсини уч марта кезган ("Саид ал-Касир"; "Сафаҳат мин сабрил улама", 54-бет) .
Ибн Муқрий раҳимаҳуллоҳ айтдилар: "Шарқдан ғарбга тўрт марта сафар қилдим ва ўн марта Байтул Мақдисни зиёрат қилдим" ("Сафоҳат мин сабрил улама", 64-бет).
23. Фақат битта устоз эмас!
Салафлар ҳеч қачон бир-икки устоз билан чекланишмаган. Уларнинг муаллимлари баъзан минглаб ададни ташкил қилган.
1. Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ: "Мен 1080 та устоздан ҳадис ёздим", деганлар ("Ҳадю ас-сарий", 670-бет).
2. Имом Ибн Ҳиббон раҳимаҳуллоҳ дедилар: "Тахминан 2 мингдан ортиқ устоздан ҳадис ёзиб олдим" ("Тазкиратул-хуффоз", 3-жилд, 921-бет).
3. Ибн Манда раҳимаҳуллоҳнинг 1700 нафар устози бор эди ("Тазкиратул-хуффоз", 3-жилд, 1032-бет).
4. Абдуллоҳ ибн Муборак раҳимаҳуллоҳ 4 мингта устоздан илм олган ("Тазкиратул-ҳуффоз", 1-жилд, 276-бет).
5. Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг биргина тобеъинлардан 4 минг нафар устозлари борлиги хабарлардан келган (Ибн Ҳажар Ҳайсамий "Ал-Хайратул-ҳисон"; Қаранг: "Асорул-ҳадис", 176-бет(.
6. Ҳофиз Ироқий раҳимаҳуллоҳ Имом Қосим ибн Довуд Бағдодий раҳимаҳуллоҳ ҳақида ёзади: "У зот: "6 минг шайхдан ҳадис ёздим", дедилар ("Сафоҳат"га изоҳ, 64-бет).
24. Замонамизнинг беқиёс муҳаддиси Шайх Муҳаммад Аввома ҳафизаҳуллоҳ "Адабул ихтилоф" китобида алоҳида таъкидлаб бунай ёзади: "Улар (уламолар) устози бўлмаган кишига ҳеч қачон эътибор бермаганлар ва бундай кишини ҳатто у билан гаплашишга ҳам лойиқ кўрмаганлар, чунки у хато қилишга мойил эди".
25. Абу Жаъфар Довудий ўз даврининг нуфузли уламоларининг фикрига эътироз билдирганда, улар бундай жавоб бердилар: "Овозингни ўчир! Сизнинг устозингиз йўқ" ("Адаб ал-ихтилаф", 164-бет).
26. Шайх Аввома раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Ҳар бир инсоннинг насл-насаби бор. Талаба ўз билими учун ўқитувчиларидан ташкил топган насл-насабга ҳам муҳтож. Ўқитувчиси бўлмаган киши, кимлиги бетайин ва насл-насаби номаълум одам кабидир. Унинг ҳеч қандай қадри ҳам, вазни ҳам йўқ" ("Олтин қўлланма", Англия, 8-бет; "Маъолим иршодия", 160-бет ва "Адаб ал-ихтилаф", 164-бет).
Хатоларнинг ўзгаришлари
27. Имомлар Муҳаммад ибн Сирин, Ҳакам ибн Атийя ва Воқий ибн ал-Жарроҳ раҳимаҳуллоҳ Бани Исроилнинг адашиб кетишларига асосий сабаб ота-боболаридан қолган китоблардир, деганлар ("Тақйид ал-Илм", 61-бет ва унга оид эслатмалар).
28. Дарҳақиқат, илмларнинг жамланиши ҳам одамларнинг уламолар дарсларига кам қатнаша бошлагани сабаб бўлгани учун Имом Авзоий раҳимаҳуллоҳ айтдилар: "Илм илмли кишиларнинг оғзидан чиққанида улуғ эди. Лекин у китобларга кўчганида нури (илоҳий нури) йўқолди" ("Тақйид ул-илм", 64-бет).
Бошқа ривоятда бундай дейилади: "... китобларга кирганида, унга ҳуқуқи бўлмаганлар унга йўл олишди!" ("Сунани Доримий", 467-ҳадис).
Эслатма!
Олдинги икки иқтибосдан мақсад китобларни ўзбошимча ўрганиш нотўғри эканини исботлашдир. Асл одоби бу китобларни билимдон устоз ҳамроҳлигида ўрганишдир. Биз ўз олдимизга китоблар обрўсини туширишни мақсад қилиб қўймаганмиз.
29. Шайх Муҳаммад Аввома айтади: "Олимлардан илм олмаган, уларнинг ҳузурида узоқ вақт бўлмаган, одатларини ўзлаштира олмайдиган одамдан қандай ҳурмат кутиш мумкин? Бундай одам олимларнинг қадрини қандай тан олади? Шунинг учун, бундай одамларнинг олимларни танқид қилиши ажабланарли ҳолат эмас! Кимки уламолар мажлисларига қатнашса, ҳақиқатдан ҳам уларни ҳурмат қила бошлаши кафолатланади" ("Адаб ал-ихтилоф", 172-бет; "Маъолим иршодия", 172-бет).
30. Аллома Ибн Ҳажар ал-Ҳайтамий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Кимки илмни фақат китобдан олган бўлса, ўзгаларни йўлдан оздирувчилардан бўлибди" ("Фатво Ҳадисия"; Қаранг: "Адаб ал-ихтилаф", 165-бет).
31. Имом аш-Шотибий раҳимаҳуллоҳ ёзади: "Суннатга қарши бўлган аксарият бузуқ тоифа ва гуруҳларнинг ҳеч қачон тайинли устози бўлмаган) ("Адаб ал-ихтилаф", 176-бет).
Хулоса
32. Бугунги кунда айрим одамларнинг диний илмларни мустақил равишда ўрганиши урф бўлмоқда. Энг ёмони, баъзилар ҳеч қандай устоз ёки соҳадаги малакали мутахассиснинг назоратисиз "фатво" ёки "мақола"ларини ўқиб олиб, ўзича илм тарқатмоқда.
33. Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: "Эй биродарим! Ушбу олтита асоссиз ҳаргиз билимга эга бўлмайсиз :Сабаб, истак, қашшоқлик, саргардонлик, муаллим ва узоқ муддат устоз назорати остида машғулотлар" ("Адаб ал-ихтилоф", 162-бет; Қаранг: "Маъолим Иршодия", 174-бет).
Аллоҳ таоло муҳтарам устозларимизнинг умрини узун қилсин, уларнинг илмидан фойдаланишимизга тавфиқ ато этсин.
Даврон НУРМУҲАММАД
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 