Сайт тест ҳолатида ишламоқда!
10 Июл, 2025   |   15 Муҳаррам, 1447

Тошкент шаҳри
Бомдод
03:17
Қуёш
04:59
Пешин
12:33
Аср
17:41
Шом
20:02
Хуфтон
21:36
Bismillah
10 Июл, 2025, 15 Муҳаррам, 1447
Мақолалар

Имом Мотуридий – инсон моҳиятининг мантиқий асослари ҳимоячиси

02.04.2025   3961   6 min.
Имом Мотуридий – инсон моҳиятининг мантиқий асослари ҳимоячиси

Давлатимиз раҳбари томонидан қабул қилинган "Имом Мотуридий таваллудининг 1155 йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида"ги Президент қарори жуда катта ва беқиёс илмий мерос қолдириб кетган аллома аждодимизнинг таълимотига яна бир карра теран илмий нигоҳ ташлашга сабаб бўлди.

Абу Мансур Мотуридий ҳаёти давомида Самарқанддан чиқмай, шогирдларига мусулмон илоҳиётининг сир-асрорларини, хусусан, ҳанафий мазҳабининг асл мазмун-моҳиятини, яъни Абу Ҳанифа асҳоби эътиқодини пухта мантиқий асосда ўргатди.

Абу Мансур Мотуридий дастлабки маълумотни ўз отаси Муҳаммад ибн Маҳмуддан, сўнгра ўша даврдаги бошланғич мактабдан олади. Кейин у Самарқанддаги "Работи ғозиён" масжиди қошидаги мадрасада таҳсил олган. У асосий илмини Самарқандда Абу Бакр Аҳмад ибн Исҳоқ, Абу Носир Аҳмад ибн Аббос ("Фақиҳ Самарқандий" номи билан машҳур), Нусайр ибн Яҳё Балхий, Муҳаммад ибн Муқотил Розий сингари ўз даврининг пешқадам уламоларидан олган ва кейинчалик улар билан бир қаторда туриб фиқҳ ва каломдан дарс берган.

Мотуридий бутун куч-ғайратини ҳанафий мазҳабининг каломий таълимоти тараққиёти йўлида сарфлаган. Унинг таълимотида инсон яратилган мавжудотлар ичида энг юқори табақада турувчи, Яратгувчининг мукаррам бандаси сифатида талқин этилган бўлиб, инсоннинг ақл-идроки имкониятларига алоҳида урғу берилган. Таниқли исломшунос олим Убайдулла Уватовнинг таърифига биноан, калом илми "диний ақидалар ва уларнинг асосларини ақлий далиллар ва исботлар асосида талқин қилиб, улардаги ҳар қандай шубҳали, бир томонлама қарашларга барҳам берадиган илм"дир. Шу нуқтаи назардан, Имом Мотуридий ҳам нақлий, ҳам ақлий далилларга таяниб, холис ва мантиқан тўғри хулосалар чиқарган. Унинг каломий ёндошуви мутакаллимлар ичида энг "оқилона-цивилизацион" ёндашувдир, деб таърифланган. Чунки Мотуридий масалага ҳар тарафлама, етарли асос ва далиллар билан ёндашиб, эътиқод қилувчининг қалби ва ишончига тўғри йўл топадиган, сингадиган фикрларни илгари сурган. Унгача каломда фақат нақлий далилларга суяниб хулоса чиқариш расми ҳукм сурган. Бу усул турли зиддиятларни бартараф қилишга тўлиқ етарли бўлмаган. 

Айни борада унинг инсон моҳияти хусусидаги қарашлари эътиборга молик. Мотуридий ўз таълимотида инсоннинг ақлли мавжудот эканига қатъий урғу берган ҳолда, Қуръони каримнинг инсон тўғрисидаги оятларига мувофиқ унинг фаолияти илоҳий ҳикматга дохиллиги, чунки қаерда ҳикмат намоён бўлар экан, ўша ерда инсоннинг ақли уни англовчи сифатида зоҳир бўлишини қайд этган. Бу концепция ҳозирги замон космологиясида илгари сурилган "антроп тамойили"ни эслатади. Унга кўра, инсоннинг коинотдаги бугунги ўрни, дастлабки сингуляр ҳолатдан портлаш йўли билан чиқаётган пайтидаги ҳолати билан чамбарчас боғлангандир. Агар у пайтда (яъни оламнинг яратилиш пайтида) портлаш жараёни ўзгачароқ бўлганида эди, бугунги кунимиз рўёбга чиқмас эди. Ҳаммаси, дастлабки портлаш лаҳзасида ҳисобга олинган. Коинот шундай вужудга келганки (яратилганки), тараққиётининг муайян босқичида (10–15 млрд. йил ўтгач) коинотни кузатувчи, ўрганувчи инсон яратилган. Яъни инсон шу яратилган гўзалликдан баҳра олувчи, ақл-идрокка, ахлоққа эга (яратилган) мавжудоддир. Бу мавжудотнинг миссиясида мазкур оламни асраш вазифаси ҳам бор, яъни инсон яратилган олам мувозанатини сақлашга масъулдир.

Имом Мотуридий концепциясида инсон имонга эга бўлиб туриб хатога йўл қўйиши, осий бўлиши ҳам мумкин. Лекин бу ҳолатда у диндан чиқмайди. Унинг қилган гуноҳини кечириш ёки кечирмаслик эса Аллоҳнинг ихтиёрида. Шу сабабли, Мотуридий инсонларни ақл-идрокка эга бўлиб туриб, яъни билиб туриб, гуноҳкор бўлмасликка чақиради. Ҳар бир хатти-ҳаракатингиз, тақдирингиз илоҳий китобда белгиланган, аммо ақл-идрокка таяниб, тўғри йўлни танлаш сизнинг ихтиёрингизда, дейилган бу концепцияда.

Хуллас, Мотуридий ҳанафий мазҳаби концепциясига мос келувчи фаол, ақл-идрокли, ислом таълимоти талабларига бўйсунувчи, одоб-ахлоқли, имон-эътиқодли, хатоларга ҳам йўл қўювчи, аммо уларни зинҳор жоиз демайдиган мўмин инсон концепциясини илгари сурган.

Бу концепциянинг асосий тамойилларини олимнинг «Китоб ат-Тавҳид» ва «Таъвилот ал-Қуръон» номли асарларидан топишингиз мумкин.

Имом Мотуридий ҳанафий мазҳаби доирасида исломий мўътадиллик йўналишини ривожлантирганлиги учун ҳам дунё мусулмонларининг кўпчилиги каломнинг мотуридийлик мактабига эргашишади. Бу талқин инсон эркинлигини ҳимоя қилувчи асосли концепциядир. Мотуридий замонасида классик фалсафий мантиққа оид мулоҳазалар танқидий таҳлил қилинган бўлиб, илмда мантиқий амалларга риоя қилишнинг зарурлиги таъкидлаб кетилган эди. Шу сабабли кўпчилик олимлар ўз илмий изланишларида мантиқий амалларга жиддий эътибор қилишган.

Жумладан, Имом Мотуридий ҳам ўз инсон концепциясини асослашда мантиқнинг силлогистик қоидаларига амал қилади. Унинг фикрича, оламда фақат қатъий сабаб-оқибат кетма-кетлиги рўй бермасдан, тасодифлар ҳам бўлишини тан олиш керак. Инсоннинг “тасодифлар туфайли содир қилган хатолари тафтиш қилинади, атайлаб содир қилинган хато эса жазога лойиқдир”. Алломанинг кейинги даврларда ижод қилган шогирдлари унинг мантиқий салоҳиятига юксак баҳо беришган. Мантиқий хулоса чиқаришда фикрнинг тўғрилигини тасдиқловчи етарли даражада асосли далиллар бўлсагина хулосанинг чинлигига ишониш мумкин, деб ҳисоблайди аллома. Бундай мантиқий хулоса чиқариш қоидаси логика фанида “етарли асос қонуни”нинг Г.В.Лейбниц (1646-1716) томонидан асослаб берилишидан қарийб саккиз аср илгари Имом Мотуридий томонидан ҳам илгари сурилгани ҳайратланарли ва алоҳида эътиборга лойиқдир. Бу мулоҳазалар Мотуридийнинг инсон моҳияти ҳақидаги концепцияси ҳозирги замон илмий методологияси асосида янада чуқурроқ ўрганилиши, таҳлил этилиши лозимлигини кўрсатади. Жорий йилда буюк аллома Имом Мотуридий таваллудининг 1155 йиллиги кенг нишонланади. Шу муносабат билан Имом Мотуридий меросига яна бир бор теран илмий назар ташлаш имконияти юзага келади.

Б.Тураев, фалсафа фанлари доктори, профессор, 

Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази

МАҚОЛА
Бошқа мақолалар

Қиз болага қилинган нафақа

07.07.2025   3351   2 min.
Қиз болага қилинган нафақа

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.


Одатда одамларда «Қиз бола бировнинг ҳасми, эрта-индин эрга тегиб кетиб қолади. Ундан нима фойда бўлиши мумкин», деган салбий фикр бўлади. «Ўғил бола эса доимо хизматда бўлади. Уни уйлаб қўйсанг, келин ҳам хизматингни қилади. У қариганингда ҳам жонингга оро киради», каби тушунчалар бор. Бу нотўғри фикр. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қизларга нафақа қилишнинг фазли ҳақида ўз ҳадисларида қайта-қайта баён қилганлар. Ўзлари тўрт нафар қизларига қилган муомалалари билан барчага намуна кўрсатганлар.

Ушбу ҳадиси шариф ва ривоятларда ҳам шу маънолар илгари сурилган.

عَنِ الزُّهْرِيِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «مَنْ كَانَتْ لَهُ بِنْتَانِ فَصَبَرَ عَلَى لَأْوَائِهِمَا وَنَفَقَتِهِ عَلَيْهِمَا كَانَتْ لَهُ بِنَفَقَتِهِ عَلَيْهِمَا الْجَنَّةُ».

Зуҳрийдан ривоят қилинади:

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кимнинг икки қизи бўлса ва уларнинг машаққатларига ва нафақасига сабр қилса, уларга қилган нафақаси учун унга жаннат бўлади», дедилар.

Шарҳ: Қиз боқиш осон нарса эмас, буни ҳамма яхши билади. Бу ишни амалга ошириш учун сабр-матонат керак, ҳаракат, ғайрат керак, топганини сарфлаш керак. Барибир шу қиз эртами, индинми, бировнинг уйига кетиши, келин бўлиши борлигини ўйлаб, юрак увушиб ҳам туради. Айниқса қизи кўп бўлса, бу ҳолат аниқ билинади. Ана шуларни билиб туриб ва сабр этиб, қизларини яхши тарбия қилган одам ўзи учун охиратнинг катта бир мартабасини касб қилган бўлар экан.

Айни пайтда қизларни нафақа билан таъминлаш ҳам лозим экан. Бу иш учун ҳам сабр-бардош керак бўлади.

Икки қизнинг тарбиясидаги машаққатларга, хусусан, қизларнинг нафақасини таъминлашдаги қийинчиликларга сабр қилиш ота-она учун катта савоб ҳамда жаннатга киришга сабаб бўладиган амаллардан бири ҳисобланар экан.


«Яхшилик ва силаи раҳм» китоби 1-жуз