02 Май, 2025, 4 Зулқаъда, 1446
02 Май, 2025, 4 Зулқаъда, 1446
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Ҳар бир инсон ҳаётида хавотир ва қўрқувни ҳис қилади. Бу табиий ҳолат. Айниқса, бугунги кунимизда турмуш ташвишлари, ҳаёт қийинчиликлари, нархлар ошиши, ҳашаматли уй ва тўй қилиш борасидаги беҳуда орзу-ҳаваслар ортидан олинадиган қарзлар, улар келтириб чиқарадиган турли хил муаммолар инсонни чинакамига хавотир ва қўрқув исканжасига олади. Агар одамда бу ҳиссиётлар ҳаддан ташқари кучайиб кетса, унинг тафаккур ва тўғри қарор қабул қилиш қобилияти тўхтаб қолади, хаёллари доимий суратда сочилиб, оддий нарсаларга ҳам диққатини қаратиши қийин бўлиб қолади. Ислом дини инсон қалбининг хотиржам бўлишига катта эътибор қаратади. Қуръон ва ҳадисларда хавотир ва қўрқувни енгиш ҳақида кўплаб ҳикматлар бор.
Мия ва руҳиятнинг ўзаро боғлиқлиги
Миямиз икки асосий бўлим орқали ишлайди:
1. Рационал тафаккур (ақл ва мантиқ) – бу инсоннинг онгли қарорлар қабул қилиш қобилиятини бошқаради.
2. Лимбик тизим (ҳиссиётлар маркази) – бу қўрқув, хавотир ва стрессга жавоб берувчи қисм.
Шуни таъкидлаш лозимки, лимбик тизими мантиқий фикрлашга жавоб берувчи қисмига қараганда фаолроқ ишлайди
Агар инсон ҳаддан ташқари қўрқув ва хавотирга берилса, унинг мантиқий тафаккури блокланади ва у нотўғри қарорлар қабул қилиши мумкин. Исломий нуқтаи назардан қараганда, ортиқча хавотир ва қўрқув шайтоннинг васвасаси бўлиши ҳам мумкин.
Қўрқув ва хавотир бизга қандай зарар беради?
1. Аллоҳга таваккул қилиш ҳиссини заифлаштиради
Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: «Шайтон сизларни камбағаллик билан қўрқитади ва бузуқликка буюради. Аллоҳ эса сизларга ўзининг мағфирати ва фазлини ваъда қилади» (Бақара сураси, 268-оят).
Шайтон инсонни келажакдан қўрқитиб, уни танг аҳволга солади. Бундай пайтларда таваккул қилиш энг муҳим қуролдир. Шунингдек, уламоларимиз мўмин киши доимий тарзда истиғфор айтиб юриши кераклигини ҳам таъкидлаб ўтганлар. Бу ҳақида ҳам бир қанча оят ва ҳадислар мавжуд.
2. Мантиқий тафаккурни ўчиради
Бундай вақтларда инсон фақат муаммога эътибор қаратади, лекин унинг ечимини топа олмайди. Бу худди ғилдиракнинг айланишига ўхшайди: айланаверади, аммо охири бўлмайди. Энг тўғри йўл эса муаммони борича қабул қилиб, ёрқин келажакка умид қилмоқдир.
Қуръонда бундай оят бор: «Албатта, ҳар бир қийинчилик билан бирга енгиллик бордир» (Шарҳ сураси, 6-оят).
Бу оят инсонни қийинчилик ичида қолиб кетмасликка, ечим борлигини тушунишга ундайди.
3. Шукур қилишни камайтиради
Хавотир ва қўрқув ичида яшаган одам бор неъматларни кўрмайди. Шу боис атрофидаги кишиларни, ўзи яшаётган муҳитни айблай бошлайди ва бу ўзи-ўзидан Аллоҳ таолога нисбатан исён қилишга олиб келиши мумкин. Аммо инсон айни онда ўзидаги бор нарсалар: иймон, соғлик, тинчлик ва оила каби неъматларни ҳаётида энг юқори поғоналарга қўйиб яшаши керак.
Аллоҳ таоло Қуръонда бундай дейди: «Агар шукур қилсангиз, сизларга (неъматимни) яна зиёда қиламан. Агар куфр қелтирсангиз, бас, албатта азобим қаттиқдир» (Иброҳим сураси, 7-оят).
Шукур қилиш хавотирни енгишда энг кучли қуроллардан биридир.
Қўрқув ва хавотирни қандай енгиш мумкин?
1. Аллоҳни кўп зикр қилиш. Бу илмий тадқиқотларда ўз амалий исботини топган жараёндир. Япониялик олим Масару Эмото сўзлар, мусиқа ва энергиянинг сув молекулаларига таъсирини аниқлаш борасидаги «Сув хотираси» номли тадқиқот ўтказган. Тадқиқот жараёнида бир идишдаги сувга ҳар хил қўпол ва салбий сўзларни айтишган, буларнинг орасига бетартиб ва ёқимсиз шовқинлар ҳам қўшилган. Яна бир идишдаги сувга эса, аксинча, чиройли ва гўзал сўзларни айтишган. Кейин бу икки идишдаги сувни музлатишганида уларда икки хил нақшлар пайдо бўлган. Қўпол сўзлар айтилган сувда хунук ва беўхшов нақшлар, чиройли сўзлар айтилган сувда эса жуда гўзал ва жимжимадор кристаллар пайдо бўлган. Ушбу тадқиқот орқали Масару Эмото инсон танасининг 60–70% сувдан иборат эканини инобатга олиб, қандай сўзлар эшитаётганимиз руҳимиз ва соғлиғимизга бевосита таъсир қилишини таъкидлаган.
«Айтгинки, албатта, қалблар фақат Аллоҳни зикр қилиш билан хотиржам бўлади» (Раъд сураси, 28-оят).
Дунёдаги энг гўзал сўзлар, шубҳасиз, Аллоҳнинг сўзлари, Унинг пок исмларидир. Кўп тасбеҳ айтиш, Қуръон тиловат қилиш ва Аллоҳни эслаш қалбни тинчлантиради.
2. Намоз ўқиш
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламда бирон иш муаммо бўлса, намозга шошилардилар (Имом Абу Довуд ривояти)
Намоз – инсоннинг руҳий мувозанатини тикловчи энг кучли воситалардан биридир. Намоз нафақат тана ҳаракати, балки қалб садоси, руҳ сўрови ва Аллоҳ билан бўладиган сирли суҳбатдир. Ҳар бир рукуъ, ҳар бир сажда, ҳар бир салом – бу ҳаётдаги оғирликлардан холи бўлиш, ички ғаму ташвишларни Аллоҳ ҳузурида енгиллатишдир.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бирор ташвишли ҳол юз берса, намозга шошилганлар. У зот намозни қалб паноҳи, руҳий мадад ва ҳаётдаги тинчлик манбаи деб билганлар. Намоз – бу қалбни ғуборлардан поклайдиган ёмғирдир. Ҳар куни беш маҳал унга чўмилган банда ички софликка эришади.
Шунинг учун ҳам кимки ҳаётида изтироб, хавотир, руҳий босим ҳис этса, у аввало ўз намозига боқсин. Чунки намоз бор жойда барака, сакинат ва Аллоҳнинг раҳмати бўлади.
3. Таваккул ва дуо қилиш
Чорасизлик ҳам бир чорадир, деган ҳикматни кўп эшитганмиз. Бу айнан биз мусулмонларга нисбатан жуда мос ва хос бўлиб тушади. Чунки мўмин киши ўзидаги барча имкониятлардан келиб чиқиб ҳаракат қилади. Имкон ва чора қолмаганида эса Аллоҳга юзланади, Унга дуо қилади. Аслида мусулмон киши доимо Роббининг қудрати ва жалолиятини ёддан чиқармасдан яшайди. Аммо барча эшиклар ёпилиб, изтироб ва қайғу ичида қолганида бу неъматнинг қадри бутун бўй-басти билан кўринади. Аллоҳга таваккул қилиш – қўрқув ва хавотирдан чиқишнинг энг яхши йўли.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дуо ўргатганлар: «Аллоҳим! Мени ғам-ташвишдан, заифлик ва дангасаликдан, қўрқоқлик ва бахилликдан, қарздан ва одамларнинг менга зулм қилишидан паноҳингга ол!» (Имом Бухорий ва имом Муслим ривояти).
4. Ҳозирги онни ҳис қилиш
Қўрқув ва хавотир одатда келажакдаги номаълумликдан келиб чиқади. Лекин инсон ҳозирги вақтда яшашни ўрганса, хавотири камаяди.
Ибн Қаййим раҳимаҳуллоҳ айтган: «Инсоннинг ҳаёти уч қисмдан иборат: ўтган кунлар – қайтиб келмайди, келажак – номаълум, фақат бугун сенга тегишли. Шунинг учун бугуннинг неъматларидан баҳраманд бўл».
5. Жисмоний ва руҳий соғлиқ уйғунлиги
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга соғлом турмуш тарзини тавсия қилганлар: «Кучли мўмин заиф мўминдан яхшироқ ва Аллоҳга маҳбуброқдир» (Имом Муслим ривояти)
Спорт билан шуғулланиш, етарлича ухлаш ва соғлом овқатланиш ҳам мияни тинчлантиришга ёрдам беради. Бу нарса ҳозирда биз унутган энг катта заруриятлардан биридир. Чунки доимий жисмоний машғулот тананинг бақувват бўлиши билан бирга мияни босимларга чидамли қилади. Етарли даражада ухлаш эса тананинг гормонал ўзгаришларини яхшилайди, қон айланишларини мувозанатлаштириб, тана ва асаб тизимларининг тикланишига ёрдам беради. Тўғри овқатланиш ва табиий озуқаларни истеъмол қилиш, миямиздаги эпифез безининг самарали ишлашига кўмаклашади, зарурий гормонлар ишлаб чиқарилишини назоратда ушлайди.
Хулоса
Қўрқув ва хавотир мияни блоклаб, инсоннинг мантиқий тафаккурини сусайтиради. Аслида мўмин қўрқувга тушиши керакми? Бизнинг энг катта изтиробларимиз бу дунёнинг ташвишларидан, чеки йўқ орзу-ҳавасларимиз ортидан пайдо бўлмоқда. Келажакдан умидисизликка тушиш, бугунги кунимизнинг қадрига етмаслигимиз, ўтмишимиздан изтиробга чекишимиз – буларнинг барчаси аслида иймонимиз заифлигидан эмасмикан? Бугунги кунимизда бахтли ҳаётни ваъда қилаётган, бунинг учун ўз тренингларида қатнашишни тарғиб этаётган ва инсонларнинг энг нозик қадрияти – динни ниқоб қилиб, ҳадис ва оятларни ҳеч қандай асоссиз ўз мақсадлари ва тавсияларига боғлашга ҳаракат қилаётган сохта психологлар, қалбшунослар учун бундай заифлик айни муддаодир. Аммо зийрак нигоҳ билан назар солсак, нажот кўз ўнгимиздадир. Аллоҳнинг муқаддас дини бизга бундай ҳолатлардан чиқиш йўлини кўрсатади:
Аллоҳга таваккул қилиш ва Унга дуо қилиш;
Намоз ўқиш ва зикр қилиш;
Шукур қилиш ва бор нарсага қаноат қилиш;
Ўз ҳис-туйғуларини бошқаришни ўрганиш;
Саломатлик ва руҳий хотиржамликка эътибор бериш;
Аллоҳ таоло бизни дунёдаги энг катта бойлик –– иймон ҳаловати билан сийласин! Албатта, У ўта карамли ва саховатли Зотдир.
Билолхон Тўйчиев,
Ҳадис илми мактаби ходими.
Кибр, ўзини бошқалардан юқори деб ҳисоблаш, улардан устун қўйиш, ўзини бошқаларга нисбатан юксак кўриш ва уларга нисбатан мағрурлик қилишдир. Бу, кўпинча одамларнинг бошқа кишиларни пастга уриш, улар билан адолатли муносабатда бўлмаслик ва ўзини жуда катта кўрсатиш каби хулқ-атворларни ўз ичига олади.
Саодат калити ҳушёрлик ва фаҳму фаросатдадир. Бадбахтлик манбаси кибр ва ғафлатдадир.
Банда учун Аллоҳ таолонинг неъматлари ичида иймон ва маърифатдан улуғи йўқдир. Унга эришиш учун бағрикенглик ва қалб кўзи ўткирлигидан бошқа васила йўқдир.
Куфр ва маъсиятдан каттароқ бало ва офат йўқдир. Мазкур икки нарсага чақиришда қалб кўрлиги ва жаҳолат зулматидан бошқа нарса йўқдир.
Зийрак кишилар Аллоҳ таоло уларни ҳидоятини ирода қилган ва қалбларини Исломга кенг қилиб қўйганлардир.
Мутакаббирлар Аллоҳ таоло уларни залолатини ирода қилган ва қалбларини худди осмонга чиқаётгандаги каби тор ва танг қилиб қўйганлардир. Мутакаббир ўз ҳидоятига кафил бўлиши учун қалб кўзи очилмаган кишидир.
Аллоҳ таоло: “Мўминлардан ихтиёрий эҳсон қилувчиларини ва зўрға топиб-тутувчиларини истеҳзо ила масхаралайдиганларни Аллоҳ “масхара” қилади ва улар учун аламли азоб (бор)дир” (Тавба сураси, 79-оят), деб айтган.
Яна: “Эй мўминлар! (Сизлардан) бирор миллат (бошқа) бир миллатни масхара қилмасин! Эҳтимолки, (масхара қилинган миллат) улардан яхшироқ бўлса. Яна (сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасин)! Эҳтимолки, (масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқ бўлса. Ўзларингизни (бир-бирларингизни) лақаблар билан атамангиз!” (Ҳужурот сураси, 11-оят);
“(Кишилар ортидан) ғийбат қилувчи, (олдида) масхара қилувчи ҳар бир кимсанинг ҳолига вой!” (Ҳумаза сураси, 1-оят).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бир-бирларингизга ҳасад қилманглар ва савдода сохталик билан келишиб, нархларни оширманглар. Бир-бирларингизга ғазаб қилманглар ҳамда орқа ўгириб, муносабатларни бузманглар. Баъзиларингиз айримларингиз савдоси устига савдо қилмасин. Аллоҳнинг бандалари, биродар бўлинглар. Мусулмон мусулмоннинг биродаридир. Унга зулм ҳам қилмайди, хўрламайди ҳам, паст ҳам санамайди. Тақво бу ерда”, деб, уч бора қалбларига ишора қилдилар. “Мусулмон биродарини паст санаган киши ёмон эканига далолат қилади. Ҳар бир мусулмоннинг бошқа мусулмонга қони, моли ва обрўсини (суиистеъмол) қилиши ҳаромдир”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ: “Тадаббур қилган кишига бундан-да фойдаси кўп, манфаати улуғ ва яхшироқ ҳадис бўлмаса керак”, дедилар.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қалбида зарра миқдорича кибри бор киши жаннатга кирмайди”, дедилар. Шунда бир киши: "Ё Расулуллоҳ, киши чиройли кийим ва чиройли пойабзал кияди (бу ҳам кибр бўладими?)" деганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ чиройлидир. Чиройлини яхши кўради. Кибр эса ҳақни бузиш ва кишиларга паст назар билан қараш”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Биз «юз ўгирма» деб таржима қилган маъно оятда «тусоъъир» деб келган. Бу маъно, аслида, туяда учрайдиган бир касалликка нисбатан ишлатилар экан. Ўша касалликка мубтало бўлган туя доимо бошини пастдан-юқорига ҳаракатлантириб, ёнбошга силтаб турар экан. Мутакаббирлик билан бурнини жийириб, юзини одамлардан ўгирадиган кишилар ана ўша касал туяга ўхшатилмоқда.
«Одамлардан такаббур-ла юз ўгирма».
Ҳа, мусулмон киши учун одамларни камситиш, уларни паст санаш жуда ёмон иллат. Ҳатто юриш-туришда ҳам кибру ҳаводан, такаббурликдан сақланиш керак.
«…ва ер юзида кибр-ҳаво ила юрма».
Бу жуда ёмон нарса. Бошқаларга кибр оғир ботади. Энг муҳими: «Албатта, Аллоҳ, хеч бир мутакаббир ва мақтанчоқни севмас».
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан нақл қилинган ривоятда: «Кимнинг қалбида заррача мутакаббирлик бўлса, Аллоҳ уни дўзахга юзтубан ташлайди», дейилган.
Шунингдек, ибн Абу Лайло ривоят қилган хадисда: «Ким кийимини кўз-кўз қилиб, мақтанчоқлик ила судраб юрса, Аллоҳ таоло унга назар солмайди», дейилган.
Расулулллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Илм ўрганинг, илм учун сакинат ва виқорни ҳам ўрганинг. Ва сизларга илм ўргатаётганларга тавозеъ билан ўзингизни паст тутинг!” (Имом Табароний “ал-Авсат”да ривоят қилган).
Муаллимга кибр қилиш, уни менсимаслик тубан хулқ ҳамда нифоқ аломатларидан ҳисобланади. Имом Табароний “Ал-Кабир”да ривоят қилган ҳадиси шарифда бундай дейилади: “Уч тоифа инсон борки, уларни фақат мунофиқгина хорлайди: Исломда мўйсафид бўлган қария, илм соҳиби ва одил раҳбар”.
Устоз ва муаллимга ўзни паст тутиб, ҳокисор бўлиш нажот эшиги, илм таҳсил қилишнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Динимиз шунга буюради, шунга ўргатади. Бу устозларнинг шогирдлари устидаги ҳақларидандир.
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Ўқувчи муаллимига итоаткор ва ройиш бўлиши, унинг сўзига қулоқ солиб, ўз ишларида у билан маслаҳатлашиб туриши ва оқил бемор самимий ва моҳир табиб сўзини қабул қилганидек у ҳам ўз муаллимининг сўзини қабул қилмоғи лозим. Шунингдек, муаллимига эҳтиром кўзи билан боқиши, унинг ўз ишида комил иқтидор ва малака соҳиби эканлиги ва бошқа устозлардан устунлигига ишониши лозим. Ана шунда ундан манфаат олиши осон бўлади”.
Олимларимиз айтадиларки, талаба ўз устозининг камоли аҳлият ва иқтидор соҳиби эканлигига, ўз ишининг моҳир мутахассиси эканлигига эътиқод қилиб, ишониши керак. У ҳақда фақат яхши фикрда бўлиши лозим. Агарчи, устозидан диёнатга очиқ-ойдин терс келадиган хатти-ҳаракатни кўриб қолса ҳам уни фақат яхшиликка йўйиб, яхши гумонда бўлиши керак. Акс ҳолда унинг баракасидан маҳрум бўлади.
Ибн Синонинг устози Кушёрнинг ҳузурига бир киши осмон илмини ўрганиш мақсадида келибди. 2-3 ой ўтса ҳамки, устози илм беришни бошламаганидан сўнг айтибди:
– Ҳазрат, энди менга жавоб берсангиз. Уч ой бўлди ҳамки дарс бермадингиз. Вақтингиз йўқ шекилли…
Шунда устоз:
– Мен сенга бажонидил дарс берардим-у, лекин сен ҳузуримга келганингдаги “бу илмдан менинг унча-мунча хабарим бор”, деган кибр-ҳавойинг ҳали ҳам кетмади. Мен бир идишга қачонки у бўш бўлсагина сув қуяман. Афсус, сенинг калланг ҳаво билан тўлиб қолган экан, – деб жавоб қилибди.
Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ дедиларки: "Агар мутакаббир кишини кўрсанг билгинки, унинг намози кам ёки ундан бутунлай маҳрум бўлган. Чунки кибр билан кўп сажда қилиш бирга жамланмайди".
Ривоят қилишларича: Бир кишиникига меҳмон келиб қолди. Уйда меҳмонга қўядиган ҳеч вақо йўқ эди. У бир литр қатиқ олиб келиб, беш литр сув қўшиб, туз ва муз солиб, айрон тайёрлади. Бир литр қатиқ беш литр сувни қабул қилиб, тотли ичимликка айланди. Агар ўша қатиққа бир томчи бензин тушиб кетганида уни ичиб бўлмас эди.
Худди шунингдек, салгина такаббурлик ҳам амални бузиб юборади. Мутакаббир кимса Аллоҳдан тўсилади, халойиқ томонидан нафратга учрайди. Аллоҳ таоло бу ҳақда «Чунки уларга ёлғиз Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ дейилган вақтда кибр-ҳаво қилган эдилар», деган (Соффот сураси, 35 оят).
Ҳориса ибн Ваҳб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Жавваз ҳам, жаъзарий ҳам жаннатга кирмайди", дедилар.
* «Жавваз – муомаласи қўпол одам».
* Жаъзарий – мутакаббир, қилмаган иши билан фахрланувчи.
Баъзи бир кишилар ибодат миқёсидаги маънавий ва моддий амалларни қилиб, (ҳаж, умра ва масжид ёки йўл қуриб) кибрланиб, мақтаниб бошқа кишиларни бундай ишларни амалга оширмаганликда айблаб, ўзларини улардан юқори олишади. Аслида ана шу ишлар халқни пулига бажарилган бўлади. Бундай кимсалар аслида энг разил ва пасткашлардир.
Аллоҳ таоло айтади: “Бошқалар эса гуноҳларини эътироф қилдилар…”. (Тавба сураси 102-оят) Аллоҳ таоло биздан маъсумликни талаб қилмади. Аксинча, гуноҳ содир бўлганида тавба ва синиқликни истади.
Одам алайҳиссалом гуноҳ қилганида эътироф қилиб гуноҳига истиғфор айтди. Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди.
Иблис эса гуноҳ қилганида мутакаббирлик қилди, тавба қилмади. Аллоҳ ундан юз ўгирди.
Ким гуноҳ қилиб қўйиб сўнгра тавба қилса қиёматда Одам алайҳиссалом билан тавба қилувчилар карвонида бўлади.
Ким гуноҳ қилиб сўнгра тавба қилмасдан мутакаббирлик қилса Иблиснинг карвонида бўлади.
Ортидан кибрни эргаштирувчи биттагина гуноҳ, ортидан синиқлик, пушаймонлик ва тавбани эргаштирувчи мингта гуноҳдан оғирроқдир.
Аллоҳ таоло гуноҳ қилганида пушаймон бўлиб тавба қилувчиларга муҳаббати ўлароқ Ўзини Ғофур дея номлади.
Бандаларини Ўз муҳаббатига тарғиб қилиш учун Ўзини Вадуд дея номлади.
Сизни синдириб сиздаги ужбни кетказадиган битта гуноҳ, қалбингизни мағрурланиш ва ужбга тўлдирадиган тоатдан яхшидир, қайсидир маънода!
Жаъфархон СУФИЕВ,
ТИИ талабаси,
Тўрақўрғон туман “Исҳоқхон тўра” жоме масжиди имом-хатиби.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 