02 Май, 2025, 4 Зулқаъда, 1446
02 Май, 2025, 4 Зулқаъда, 1446
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
“Қиёматга яқин битта эркакка элликда аёл тўғри келади”, деган гап кўп қулоғимизга чалинади. Воқеликка қарасак, қиёматнинг аксар аломатлари зоҳир бўлса ҳам, айни шу аломати кўринмаётгандек туюлади. Масалан, 2022-йилда Ўзбекистон аҳолисининг 49,7 % аҳолиси аёл бўлса, қолгани эркак бўлган. Халқаро нисбатни олганда ҳам 2022-йилда дунёда эркаклар 50,5 % бўлса, аёллар 49,5 % га тўғри келган экан. 2021-йилдаги маълумотга кўра, дунёда эркаклар аёллардан 44 миллионга кўпроқ бўлган. Бу борадаги ҳадисни тўғри тушуниб олсак, ҳеч қандай муаммо қолмайди.
عَنْ أَنَسٍ قَالَ : لَأُحَدِّثَنَّكُمْ حَدِيثًا لَا يُحَدِّثُكُمْ أَحَدٌ بَعْدِي : سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ : مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ أَنْ يَقِلَّ الْعِلْمُ، وَيَظْهَرَ الْجَهْلُ، وَيَظْهَرَ الزِّنَى، وَتَكْثُرَ النِّسَاءُ، وَيَقِلَّ الرِّجَالُ، حَتَّى يَكُونَ لِخَمْسِينَ امْرَأَةً الْقَيِّمُ الْوَاحِدُ
Анас розияллоҳу анҳу айтади: “Сизларга бир ҳадис айтаман, мендан кейин ҳеч ким уни сизларга айтмайди: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганларини эшитганман: “Илмнинг озайиб кетиши, жоҳиллик устун келиши, зино оммалашиши, аёллар кўпайиб, эркаклар озайиши қиёматнинг аломатларидандир. Ҳатто элликта аёлга битта забардаст (эркак) бўлади” (Имом Бухорий ривояти).
Ҳадисдаги “эркаклар камаяди”, деганда қандай эркаклар назарда тутилганини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзлари ҳам ҳадиснинг давомида шарҳлаб: “Ҳатто элликта аёлга битта қоййим (забардаст эркак) тўғри келади” деганлар. Биз “забардаст” деб таржима қилган сўз ҳадисда “қоййим” деб келган бўлиб, араб тилида “ишларни ўз зиммасига олувчи”, “назорат қилиб, тутиб турувчи”, “кучли ва ишончли” деган маъноларда қўлланилади. Ҳадиснинг бошидаги “эркаклар камаяди” деганларида, фаразан, ҳар қандай эркак кишини назарда тутганларида “Битта эркак кишига элликта аёл тўғри келади”, дейишлари керак эди. Аммо у зот “Битта забардаст кишига” дедилар. Ҳадисда забардастликка шунчалик урғу бердиларки, ҳатто “эркак” сўзини ҳам ишлатмай, унинг сифатини зикр қилиш билан кифояландилар.
Юқоридаги ҳадиснинг шарҳида йигирманчи аср мужтаҳиди Анваршоҳ Кашмирий бундай деган: “Ҳадиснинг бошқа бир тариқида “битта ишончли (омонатдор) қоййим эркак тўғри келади” деб айтилган. Шу ривоят билан барча муаммо ечилади. Чунки бундай эркак ҳозир ҳам жуда камдир”.
Ҳадиси шарифда “эркаклар озайиши”дан “ҳақиқий ва мукаммал эркаклар” назарда тутилганига яна бир далил. Араб тилида бир жинс мутлақ (умумий) айтилганда ва ўзига хос ишоралар бўлганда ўша жинсдаги энг мукаммал табақа назарда тутилади. Шиҳоб Хафожий (1069-йил ваф.) “Тафсири Байзовий”га ёзган ҳошиясида: “Сўз мутлақ ишлатилганда ўз зимнидаги энг мукаммал турни англатади” деганлар. Масалан, Аллоҳ таоло баъзи оятларда Қуръони каримни “Китоб” деб номлаган, бунда “Энг мукаммал китоб”ни назарда тутган бўлади. Имом Сибавайҳ наҳв бўйича ёзган асарини “Ал-китаб” деб атаганининг сабаби ҳам шу, яъни наҳвдани энг мукаммал китоб, демоқчи бўлган. Яна бир мисол: Имом Муслим ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам:
“أَلَا إِنَّ الْقُوَّةَ الرَّمْيُ، أَلَا إِنَّ الْقُوَّةَ الرَّمْيُ، أَلَا إِنَّ الْقُوَّةَ الرَّمْيُ
“Аё, албатта, қувват отиш(да)дир” деб уч марта айтганлар. Аслида қуч-қудрат отишдан бошқа уруш қуролларида ҳам мавжуд. Балки ҳадиснинг маъноси: “Ҳақиқий, энг шиддатли ва энг кучли қувват отиш қуролларидадир” дегани.
Демак, ҳадисга кўра, қиёматга яқин, алалхусус, бугунги кунимизда ҳам аёлини маромида ушлаб турадиган, тақводор, омонатдор, ростгўй, қувватли, ҳам ўзининг, ҳам бошқанинг муаммоларини елкасига олиб, ҳал қилиб берадиган битта эркакнинг муқобилида элликта ё ундан ҳам кўпроқ аёл тўғри келади.
Келинг, тахминий ҳисоб қилиб кўрамиз. Ҳозир дунёда 8 миллиард аҳоли бор. Улардан 2 миллиарди географик мусулмонлар. Шулардан тахминан 1 миллиарди эркак бўлса, 25 ёшдан 60 ёшгача бўлгани шу ададнинг ярмига тўғри келади, яъни 500 миллион бўлади, чунки ишларни идора қила оладиган эркаклар шу ёш орасида бўлади. 500 миллион мусулмон эркаклардан бетақво, фосиқ, ўғри, зинокор, на намози, на ниёзи бор, умрида боши саждага тегмаган, тегса ҳам бир ҳафтада бир марта жумага бориб қўядиган, ҳалол ҳаромни фарқламайдиган, омонатсиз, ёлғончи, порахўр, даюс, рўза тутмайдиган, закот бермайдигани нечта деб ўйлайсиз? Ҳадисда шундай одамлар кирмаслиги учун ҳам ҳақиқий мусулмон эркак сифати келтирилган. Ҳар еттида эркакдан биттаси ҳақиқий тақводор эркак десак ҳам, 500 миллион мусулмон эркакдан 70 миллионтаси мана шундай сифатга эга бўлиб чиқади. Дунёдаги барча аёлларни 4 миллиард деб олсак, ҳар эллик еттида аёлга битта шундай эркак тўғри келар экан. Демак, ҳадиснинг маъноси ҳозирги кунимизга ҳам мувофиқдир.
Абдулбосит Абдулвоҳид,
Ҳадис илми мактаби талабаси.
Кибр, ўзини бошқалардан юқори деб ҳисоблаш, улардан устун қўйиш, ўзини бошқаларга нисбатан юксак кўриш ва уларга нисбатан мағрурлик қилишдир. Бу, кўпинча одамларнинг бошқа кишиларни пастга уриш, улар билан адолатли муносабатда бўлмаслик ва ўзини жуда катта кўрсатиш каби хулқ-атворларни ўз ичига олади.
Саодат калити ҳушёрлик ва фаҳму фаросатдадир. Бадбахтлик манбаси кибр ва ғафлатдадир.
Банда учун Аллоҳ таолонинг неъматлари ичида иймон ва маърифатдан улуғи йўқдир. Унга эришиш учун бағрикенглик ва қалб кўзи ўткирлигидан бошқа васила йўқдир.
Куфр ва маъсиятдан каттароқ бало ва офат йўқдир. Мазкур икки нарсага чақиришда қалб кўрлиги ва жаҳолат зулматидан бошқа нарса йўқдир.
Зийрак кишилар Аллоҳ таоло уларни ҳидоятини ирода қилган ва қалбларини Исломга кенг қилиб қўйганлардир.
Мутакаббирлар Аллоҳ таоло уларни залолатини ирода қилган ва қалбларини худди осмонга чиқаётгандаги каби тор ва танг қилиб қўйганлардир. Мутакаббир ўз ҳидоятига кафил бўлиши учун қалб кўзи очилмаган кишидир.
Аллоҳ таоло: “Мўминлардан ихтиёрий эҳсон қилувчиларини ва зўрға топиб-тутувчиларини истеҳзо ила масхаралайдиганларни Аллоҳ “масхара” қилади ва улар учун аламли азоб (бор)дир” (Тавба сураси, 79-оят), деб айтган.
Яна: “Эй мўминлар! (Сизлардан) бирор миллат (бошқа) бир миллатни масхара қилмасин! Эҳтимолки, (масхара қилинган миллат) улардан яхшироқ бўлса. Яна (сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасин)! Эҳтимолки, (масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқ бўлса. Ўзларингизни (бир-бирларингизни) лақаблар билан атамангиз!” (Ҳужурот сураси, 11-оят);
“(Кишилар ортидан) ғийбат қилувчи, (олдида) масхара қилувчи ҳар бир кимсанинг ҳолига вой!” (Ҳумаза сураси, 1-оят).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бир-бирларингизга ҳасад қилманглар ва савдода сохталик билан келишиб, нархларни оширманглар. Бир-бирларингизга ғазаб қилманглар ҳамда орқа ўгириб, муносабатларни бузманглар. Баъзиларингиз айримларингиз савдоси устига савдо қилмасин. Аллоҳнинг бандалари, биродар бўлинглар. Мусулмон мусулмоннинг биродаридир. Унга зулм ҳам қилмайди, хўрламайди ҳам, паст ҳам санамайди. Тақво бу ерда”, деб, уч бора қалбларига ишора қилдилар. “Мусулмон биродарини паст санаган киши ёмон эканига далолат қилади. Ҳар бир мусулмоннинг бошқа мусулмонга қони, моли ва обрўсини (суиистеъмол) қилиши ҳаромдир”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ: “Тадаббур қилган кишига бундан-да фойдаси кўп, манфаати улуғ ва яхшироқ ҳадис бўлмаса керак”, дедилар.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қалбида зарра миқдорича кибри бор киши жаннатга кирмайди”, дедилар. Шунда бир киши: "Ё Расулуллоҳ, киши чиройли кийим ва чиройли пойабзал кияди (бу ҳам кибр бўладими?)" деганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ чиройлидир. Чиройлини яхши кўради. Кибр эса ҳақни бузиш ва кишиларга паст назар билан қараш”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Биз «юз ўгирма» деб таржима қилган маъно оятда «тусоъъир» деб келган. Бу маъно, аслида, туяда учрайдиган бир касалликка нисбатан ишлатилар экан. Ўша касалликка мубтало бўлган туя доимо бошини пастдан-юқорига ҳаракатлантириб, ёнбошга силтаб турар экан. Мутакаббирлик билан бурнини жийириб, юзини одамлардан ўгирадиган кишилар ана ўша касал туяга ўхшатилмоқда.
«Одамлардан такаббур-ла юз ўгирма».
Ҳа, мусулмон киши учун одамларни камситиш, уларни паст санаш жуда ёмон иллат. Ҳатто юриш-туришда ҳам кибру ҳаводан, такаббурликдан сақланиш керак.
«…ва ер юзида кибр-ҳаво ила юрма».
Бу жуда ёмон нарса. Бошқаларга кибр оғир ботади. Энг муҳими: «Албатта, Аллоҳ, хеч бир мутакаббир ва мақтанчоқни севмас».
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан нақл қилинган ривоятда: «Кимнинг қалбида заррача мутакаббирлик бўлса, Аллоҳ уни дўзахга юзтубан ташлайди», дейилган.
Шунингдек, ибн Абу Лайло ривоят қилган хадисда: «Ким кийимини кўз-кўз қилиб, мақтанчоқлик ила судраб юрса, Аллоҳ таоло унга назар солмайди», дейилган.
Расулулллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Илм ўрганинг, илм учун сакинат ва виқорни ҳам ўрганинг. Ва сизларга илм ўргатаётганларга тавозеъ билан ўзингизни паст тутинг!” (Имом Табароний “ал-Авсат”да ривоят қилган).
Муаллимга кибр қилиш, уни менсимаслик тубан хулқ ҳамда нифоқ аломатларидан ҳисобланади. Имом Табароний “Ал-Кабир”да ривоят қилган ҳадиси шарифда бундай дейилади: “Уч тоифа инсон борки, уларни фақат мунофиқгина хорлайди: Исломда мўйсафид бўлган қария, илм соҳиби ва одил раҳбар”.
Устоз ва муаллимга ўзни паст тутиб, ҳокисор бўлиш нажот эшиги, илм таҳсил қилишнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Динимиз шунга буюради, шунга ўргатади. Бу устозларнинг шогирдлари устидаги ҳақларидандир.
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Ўқувчи муаллимига итоаткор ва ройиш бўлиши, унинг сўзига қулоқ солиб, ўз ишларида у билан маслаҳатлашиб туриши ва оқил бемор самимий ва моҳир табиб сўзини қабул қилганидек у ҳам ўз муаллимининг сўзини қабул қилмоғи лозим. Шунингдек, муаллимига эҳтиром кўзи билан боқиши, унинг ўз ишида комил иқтидор ва малака соҳиби эканлиги ва бошқа устозлардан устунлигига ишониши лозим. Ана шунда ундан манфаат олиши осон бўлади”.
Олимларимиз айтадиларки, талаба ўз устозининг камоли аҳлият ва иқтидор соҳиби эканлигига, ўз ишининг моҳир мутахассиси эканлигига эътиқод қилиб, ишониши керак. У ҳақда фақат яхши фикрда бўлиши лозим. Агарчи, устозидан диёнатга очиқ-ойдин терс келадиган хатти-ҳаракатни кўриб қолса ҳам уни фақат яхшиликка йўйиб, яхши гумонда бўлиши керак. Акс ҳолда унинг баракасидан маҳрум бўлади.
Ибн Синонинг устози Кушёрнинг ҳузурига бир киши осмон илмини ўрганиш мақсадида келибди. 2-3 ой ўтса ҳамки, устози илм беришни бошламаганидан сўнг айтибди:
– Ҳазрат, энди менга жавоб берсангиз. Уч ой бўлди ҳамки дарс бермадингиз. Вақтингиз йўқ шекилли…
Шунда устоз:
– Мен сенга бажонидил дарс берардим-у, лекин сен ҳузуримга келганингдаги “бу илмдан менинг унча-мунча хабарим бор”, деган кибр-ҳавойинг ҳали ҳам кетмади. Мен бир идишга қачонки у бўш бўлсагина сув қуяман. Афсус, сенинг калланг ҳаво билан тўлиб қолган экан, – деб жавоб қилибди.
Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ дедиларки: "Агар мутакаббир кишини кўрсанг билгинки, унинг намози кам ёки ундан бутунлай маҳрум бўлган. Чунки кибр билан кўп сажда қилиш бирга жамланмайди".
Ривоят қилишларича: Бир кишиникига меҳмон келиб қолди. Уйда меҳмонга қўядиган ҳеч вақо йўқ эди. У бир литр қатиқ олиб келиб, беш литр сув қўшиб, туз ва муз солиб, айрон тайёрлади. Бир литр қатиқ беш литр сувни қабул қилиб, тотли ичимликка айланди. Агар ўша қатиққа бир томчи бензин тушиб кетганида уни ичиб бўлмас эди.
Худди шунингдек, салгина такаббурлик ҳам амални бузиб юборади. Мутакаббир кимса Аллоҳдан тўсилади, халойиқ томонидан нафратга учрайди. Аллоҳ таоло бу ҳақда «Чунки уларга ёлғиз Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ дейилган вақтда кибр-ҳаво қилган эдилар», деган (Соффот сураси, 35 оят).
Ҳориса ибн Ваҳб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Жавваз ҳам, жаъзарий ҳам жаннатга кирмайди", дедилар.
* «Жавваз – муомаласи қўпол одам».
* Жаъзарий – мутакаббир, қилмаган иши билан фахрланувчи.
Баъзи бир кишилар ибодат миқёсидаги маънавий ва моддий амалларни қилиб, (ҳаж, умра ва масжид ёки йўл қуриб) кибрланиб, мақтаниб бошқа кишиларни бундай ишларни амалга оширмаганликда айблаб, ўзларини улардан юқори олишади. Аслида ана шу ишлар халқни пулига бажарилган бўлади. Бундай кимсалар аслида энг разил ва пасткашлардир.
Аллоҳ таоло айтади: “Бошқалар эса гуноҳларини эътироф қилдилар…”. (Тавба сураси 102-оят) Аллоҳ таоло биздан маъсумликни талаб қилмади. Аксинча, гуноҳ содир бўлганида тавба ва синиқликни истади.
Одам алайҳиссалом гуноҳ қилганида эътироф қилиб гуноҳига истиғфор айтди. Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди.
Иблис эса гуноҳ қилганида мутакаббирлик қилди, тавба қилмади. Аллоҳ ундан юз ўгирди.
Ким гуноҳ қилиб қўйиб сўнгра тавба қилса қиёматда Одам алайҳиссалом билан тавба қилувчилар карвонида бўлади.
Ким гуноҳ қилиб сўнгра тавба қилмасдан мутакаббирлик қилса Иблиснинг карвонида бўлади.
Ортидан кибрни эргаштирувчи биттагина гуноҳ, ортидан синиқлик, пушаймонлик ва тавбани эргаштирувчи мингта гуноҳдан оғирроқдир.
Аллоҳ таоло гуноҳ қилганида пушаймон бўлиб тавба қилувчиларга муҳаббати ўлароқ Ўзини Ғофур дея номлади.
Бандаларини Ўз муҳаббатига тарғиб қилиш учун Ўзини Вадуд дея номлади.
Сизни синдириб сиздаги ужбни кетказадиган битта гуноҳ, қалбингизни мағрурланиш ва ужбга тўлдирадиган тоатдан яхшидир, қайсидир маънода!
Жаъфархон СУФИЕВ,
ТИИ талабаси,
Тўрақўрғон туман “Исҳоқхон тўра” жоме масжиди имом-хатиби.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 