25 Май, 2025, 27 Зулқаъда, 1446
25 Май, 2025, 27 Зулқаъда, 1446
“Қиёматга яқин битта эркакка элликда аёл тўғри келади”, деган гап кўп қулоғимизга чалинади. Воқеликка қарасак, қиёматнинг аксар аломатлари зоҳир бўлса ҳам, айни шу аломати кўринмаётгандек туюлади. Масалан, 2022-йилда Ўзбекистон аҳолисининг 49,7 % аҳолиси аёл бўлса, қолгани эркак бўлган. Халқаро нисбатни олганда ҳам 2022-йилда дунёда эркаклар 50,5 % бўлса, аёллар 49,5 % га тўғри келган экан. 2021-йилдаги маълумотга кўра, дунёда эркаклар аёллардан 44 миллионга кўпроқ бўлган. Бу борадаги ҳадисни тўғри тушуниб олсак, ҳеч қандай муаммо қолмайди.
عَنْ أَنَسٍ قَالَ : لَأُحَدِّثَنَّكُمْ حَدِيثًا لَا يُحَدِّثُكُمْ أَحَدٌ بَعْدِي : سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ : مِنْ أَشْرَاطِ السَّاعَةِ أَنْ يَقِلَّ الْعِلْمُ، وَيَظْهَرَ الْجَهْلُ، وَيَظْهَرَ الزِّنَى، وَتَكْثُرَ النِّسَاءُ، وَيَقِلَّ الرِّجَالُ، حَتَّى يَكُونَ لِخَمْسِينَ امْرَأَةً الْقَيِّمُ الْوَاحِدُ
Анас розияллоҳу анҳу айтади: “Сизларга бир ҳадис айтаман, мендан кейин ҳеч ким уни сизларга айтмайди: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганларини эшитганман: “Илмнинг озайиб кетиши, жоҳиллик устун келиши, зино оммалашиши, аёллар кўпайиб, эркаклар озайиши қиёматнинг аломатларидандир. Ҳатто элликта аёлга битта забардаст (эркак) бўлади” (Имом Бухорий ривояти).
Ҳадисдаги “эркаклар камаяди”, деганда қандай эркаклар назарда тутилганини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ўзлари ҳам ҳадиснинг давомида шарҳлаб: “Ҳатто элликта аёлга битта қоййим (забардаст эркак) тўғри келади” деганлар. Биз “забардаст” деб таржима қилган сўз ҳадисда “қоййим” деб келган бўлиб, араб тилида “ишларни ўз зиммасига олувчи”, “назорат қилиб, тутиб турувчи”, “кучли ва ишончли” деган маъноларда қўлланилади. Ҳадиснинг бошидаги “эркаклар камаяди” деганларида, фаразан, ҳар қандай эркак кишини назарда тутганларида “Битта эркак кишига элликта аёл тўғри келади”, дейишлари керак эди. Аммо у зот “Битта забардаст кишига” дедилар. Ҳадисда забардастликка шунчалик урғу бердиларки, ҳатто “эркак” сўзини ҳам ишлатмай, унинг сифатини зикр қилиш билан кифояландилар.
Юқоридаги ҳадиснинг шарҳида йигирманчи аср мужтаҳиди Анваршоҳ Кашмирий бундай деган: “Ҳадиснинг бошқа бир тариқида “битта ишончли (омонатдор) қоййим эркак тўғри келади” деб айтилган. Шу ривоят билан барча муаммо ечилади. Чунки бундай эркак ҳозир ҳам жуда камдир”.
Ҳадиси шарифда “эркаклар озайиши”дан “ҳақиқий ва мукаммал эркаклар” назарда тутилганига яна бир далил. Араб тилида бир жинс мутлақ (умумий) айтилганда ва ўзига хос ишоралар бўлганда ўша жинсдаги энг мукаммал табақа назарда тутилади. Шиҳоб Хафожий (1069-йил ваф.) “Тафсири Байзовий”га ёзган ҳошиясида: “Сўз мутлақ ишлатилганда ўз зимнидаги энг мукаммал турни англатади” деганлар. Масалан, Аллоҳ таоло баъзи оятларда Қуръони каримни “Китоб” деб номлаган, бунда “Энг мукаммал китоб”ни назарда тутган бўлади. Имом Сибавайҳ наҳв бўйича ёзган асарини “Ал-китаб” деб атаганининг сабаби ҳам шу, яъни наҳвдани энг мукаммал китоб, демоқчи бўлган. Яна бир мисол: Имом Муслим ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам:
“أَلَا إِنَّ الْقُوَّةَ الرَّمْيُ، أَلَا إِنَّ الْقُوَّةَ الرَّمْيُ، أَلَا إِنَّ الْقُوَّةَ الرَّمْيُ
“Аё, албатта, қувват отиш(да)дир” деб уч марта айтганлар. Аслида қуч-қудрат отишдан бошқа уруш қуролларида ҳам мавжуд. Балки ҳадиснинг маъноси: “Ҳақиқий, энг шиддатли ва энг кучли қувват отиш қуролларидадир” дегани.
Демак, ҳадисга кўра, қиёматга яқин, алалхусус, бугунги кунимизда ҳам аёлини маромида ушлаб турадиган, тақводор, омонатдор, ростгўй, қувватли, ҳам ўзининг, ҳам бошқанинг муаммоларини елкасига олиб, ҳал қилиб берадиган битта эркакнинг муқобилида элликта ё ундан ҳам кўпроқ аёл тўғри келади.
Келинг, тахминий ҳисоб қилиб кўрамиз. Ҳозир дунёда 8 миллиард аҳоли бор. Улардан 2 миллиарди географик мусулмонлар. Шулардан тахминан 1 миллиарди эркак бўлса, 25 ёшдан 60 ёшгача бўлгани шу ададнинг ярмига тўғри келади, яъни 500 миллион бўлади, чунки ишларни идора қила оладиган эркаклар шу ёш орасида бўлади. 500 миллион мусулмон эркаклардан бетақво, фосиқ, ўғри, зинокор, на намози, на ниёзи бор, умрида боши саждага тегмаган, тегса ҳам бир ҳафтада бир марта жумага бориб қўядиган, ҳалол ҳаромни фарқламайдиган, омонатсиз, ёлғончи, порахўр, даюс, рўза тутмайдиган, закот бермайдигани нечта деб ўйлайсиз? Ҳадисда шундай одамлар кирмаслиги учун ҳам ҳақиқий мусулмон эркак сифати келтирилган. Ҳар еттида эркакдан биттаси ҳақиқий тақводор эркак десак ҳам, 500 миллион мусулмон эркакдан 70 миллионтаси мана шундай сифатга эга бўлиб чиқади. Дунёдаги барча аёлларни 4 миллиард деб олсак, ҳар эллик еттида аёлга битта шундай эркак тўғри келар экан. Демак, ҳадиснинг маъноси ҳозирги кунимизга ҳам мувофиқдир.
Абдулбосит Абдулвоҳид,
Ҳадис илми мактаби талабаси.
Муҳаммад Саид ибн Рамазон ибн Умар ибн Мурод ал-Бутий 1929 йилда Усмонийлар империяси таркибида бўлган, бугунги кунда Туркия Республикаси ҳудудига кирувчи Жизре (арабча: Жазират ибн ‘Умар, курдча: Cizîrê Botan) вилоятига қарашли Жалка қишлоғида таваллуд топган. Ушбу ҳудуд тарихан бой илмий ва маданий меросга эга бўлиб, кўплаб етук шахслар, айниқса ислом олимлари билан машҳур бўлган. Жизре ҳудуди ўзининг узоқ йиллик илм-фан ва маърифат анъаналари билан ажралиб туради. Тарихий манбаларда бу ерда яшаб ўтган кўплаб олимларнинг исмлари тилга олинади. Жумладан, буюк мусулмон тарихчиси ва "ал-Камил фīът-Тарих" асари муаллифи Ибнул-Асир (1160–1233), машҳур қироат олими Абул-Хойр Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Жазарий, механика ва техника соҳасида кашшоф сифатида танилган, "ал-Жамиʻ байнаал-ʻилм вал-ʻамал ан-нафиʻ фī ṣинаʻат ал-ḥиял" асари муаллифи Абул-‘Изз ибн Исма‘ил ар-Роззаз ал-Жазарий (вафоти 1206-йил) шулар жумласидандир.
Муҳаммад Саид Рамазон ал-Бутий ана шундай юксак мартабали олимлардан биридир. У Ислом оламида асосан фиқҳ, даъватчилик фаолияти, асарлари ва сиёсат билан алоқаси сабабли машҳур бўлган. Унинг илмий мероси, асарлари ва илгари сурган ғоялари кўпинча Ғазолий билан қиёсланади [1].
Муҳаммад Саид Рамазон ал-Бутий 1934-йилда оиласи билан Суриянинг Дамашқ шаҳрига ҳижрат қилган. Улар асосан курдлар истиқомат қиладиган Рукнуддин маҳалласига жойлашадилар. Бутий болалигидан Қуръон таълимини бошлайди ва атиги олти ой ичида Қуръонни тўлиқ хатм қилади. Кейинчалик отаси бош-қошлигида турли мадрасаларда диний илмлар билан шуғулланади. 1953-йилгача Шайх Ҳасан Ҳабанка ал-Майдоний бошчилигидаги "Ат-тавжиҳ ал-исломий" коллежида наҳв, мантиқ, балоғат, усул ва бошқа диний фанларни ўрганади.
1953-йилда Мисрнинг Азҳар университети Шариат факултетига ўқишга кириб, 1956-йилда тамомлайди. 1957-йилда Ҳумус шаҳрида диний маданият ўқитувчиси сифатида фаолият бошлайди. 1960-йилда Дамашқ университетининг Шариат факултетида ёрдамчи лавозимига тайинланади. 1965-йилда Азҳар университетида "Ислом ҳуқуқида "Маслаҳа" мавзусида докторлик диссертатсиясини "Мумтаз" (жуда а‘ло) баҳоси билан ҳимоя қилади. Шундан сўнг у Дамашқ университетида профессор унвонига эришиб, ислом ҳуқуқи, фиқҳ, ақида ва сийрат фанларидан сабоқ беради.
1970-йилда дотсент, 1975-йилда профессор, 1977-йилда эса Шариат факультети декани лавозимига тайинланиб, 1993-йилгача бу лавозимда ишлайди. У араб, курд, турк ва инглиз тилларини яхши билган. Академик фаолияти давомида у китоблари, телевидения, радио ва интернет орқали кенг оммага диний таълим етказган. Унинг Дамашқдаги йирик масжидлардаги ваъзлари кўп сонли кишиларни жамлаган.
Европалик тадқиқотчи Андреас Чристманн таъкидлаганидек, диний амалларга риоя қилмайдиган ҳатто мусулмон бўлмаган кишилар ҳам унинг маърузаларига қизиқиш билдирган [2]. 2005-йилда Дубай Қуръон Хизмат Кенгаши уни "Намунали Ислом Олими" деб эътироф этган. 2012-йилда эса Иордания Қироллик Академияси томонидан тузилган энг нуфузли 500 мусулмон рўйхатида 22-ўринни эгаллаган.
Бутий ақидада Ашъарий калом мактабига эргашган бўлиб, салафийлик оқимига танқидий ёндашуви билан машҳур эди. Фиқҳий йўналишда эса Шофиъий мазҳабига мансуб бўлган.
Бутийнинг илмий фаолиятида биринчи йирик ютуғи сифатида "ад-Давабитуъл-Маслаҳа фиъш-Шари‘атиъл-Исламийя" номли докторлик диссертатсияси бўлиб, бу асар Ислом ҳуқуқидаги "Маслаҳа" масаласини чуқур таҳлил қилгани сабабли тадқиқотчилар томонидан муҳим манба сифатида қадрланади.
Унинг асл шуҳрати эса "Фиқҳус-сийра" асари орқали кенг тарқалган. Ушбу китобда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлари асосида шаръий ва фиқҳий хулосалар чиқарилиб, янгича илмий услубда тақдим этилган.
Tahrirchi Bot, [16.05.2025 12:30]
Бутий 70 га яқин китоб ва кўплаб мақолалар муаллифи бўлиб, Ислом уммати муаммоларига бағишланган "Абҳас фиъл-Кимме" номли ўнта рисоладан иборат тўплами ҳам эътибор қозонган. Бу рисолаларда у муаммоларга ечимларнинг ўзини эмас, балки уларнинг асл сабаблари, хусусан, Ғарб қаршисида мусулмонларнинг ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан орқада қолиш омилларини очиб беришга интилган.
У бутун умри давомида исломий фикр, ахлоқ ва маърифатни тарғиб этишда фидокорона хизмат қилган. Афсуски, бу юксак илм ва тақво соҳиби 2013 йил 21 март куни Дамашқдаги Имом масжидида дарс бераётган пайтида шаҳид бўлди. Унинг вафоти нафақат Сурияда, балки бутун Ислом оламида чуқур изтироб билан қабул қилинди. Шу тариқа Рамазон Бутий ўзининг бой илмий мероси ва мардонавор хизматлари билан мусулмон умматининг қалбида чуқур из қолдирди.
Муҳаммаддиёр МЎМИНОВ,
Тошкент Ислом институти 402-гуруҳ талабаси.
[1] Mahsum Aslan. Muhammed Said Ramazan el-Bûtî’nin hayatı, eserleri, ilmî kişiliği ve fıkıhçılığı "Муҳаммад Саид Рамазон ал-Бутийнинг Ҳаёти, Асарлари, Илмий Шахсияти ва Фиқҳчилиғи" номли магистрлик диссертациясидан. Дижла Университети, Социал фанлар институти, Диярбакир, қисқартирма, 2014.– Ж.1. — Б.1.
[2] Andreas Christmann. Islamic scholar and religious leader: A portrait of Shaykh Muhammad Sa’id Ramadan al-Būti “Musulmon Olim va Diniy Yetakchi: Shayx Muhammad Said Ramazon al-Butiy”, tarj. Muammer İskenderoğlu, Усул исломий тадқиқотлар журнали, Сон: 2, Июль-Декабрь, 2004. – 129-154, - Б.130.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа