02 Октябр, 2025, 10 Рабиъус сони, 1447
02 Октябр, 2025, 10 Рабиъус сони, 1447
Инсоният тарихида ўз ўрнига эга бўлган буюк алломаларимиздан бири Имом Абу Мансур Мотуридийдир. Ул сиймо фақат бир замоннинг эмас, балки барча замонларнинг долзарб ва муҳим масалаларига асосли ҳамда қатъий жавобларни бера олган мутафаккир олим.
У зотнинг дунё илм-фанига, айниқса, ақида илмига қўшган ҳиссаси, ақл ва нақлни уйғунлаштиришдаги ўрни ҳақида замондошлари ҳамда муҳаққиқ олимлар томонидан юксак баҳолар берилган.
Кўпчилик «Абу Мансур» нисбасини эшитганда, у зотнинг ўғли «Мансур» бўлганми, деган саволга тўхталади. Лекин манбаларда Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳнинг «Мансур» исмли ўғли бўлгани айтилмаган. Аммо тадқиқотчилар манбаларга таяниб, у зотнинг қизи бўлганини таъкидлаган. Лекин Имом Мотуридий ўз тафсирида ўғил фарзандли бўлишни орзу қилганини ва уни «Мансур» деб номлашини айтиб ўтган. Бу ҳақда «Таъвилот ал-Қуръон»да шундай дейилади: «Абу Мансур» деб, унга «Мансур» исмли ўғил туғилиши умидида ишлатилади».
Бу орзу амалга ошган ёки йўқлиги ҳақида тарихий маълумот учрамайди. Қайд этилган жумла Имом Мотуридийнинг шахсий ҳаётидаги содда бир орзуни кўрсатса-да, унинг туйғулари қанчалик самимий эканини билдиради.
Имом Мотуридийнинг илмдаги даражаси ҳақида у зотнинг шогирдлари ва издошларидан етишиб чиққан етук олимлар юксак баҳолар берган. «Сайфул-ҳақ» (Ҳақиқат қиличи) деган шарафли унвонга сазовор бўлган олим Абу Муин Насафийнинг таъкидлашича: «Агар аҳли сунна олимлари орасида фақат Имом Абу Мансур Мотуридийнинг ўзи бўлганида ҳам, етарли бўлар эди». Бу таъриф Имом Мотуридийнинг аҳли сунна ва жамоа асосини барпо этишдаги ўрнини ёрқин намоён қилади.
Ундан ташқари, Абу Муин Насафий Имом Мотуридийга: «Илм уммонига шўнғиб, ундаги ноёб дурларни қўлга киритишга муваффақ бўлган, диннинг ҳужжат-далилларини баён этиб, уларни ўз фасоҳати, чуқур илми ва юксак ақл-заковати билан сайқаллаштирган олим», деган таърифни берган.
Устози Абу Наср Иёзийнинг у зотга нисбатан ҳурмати ва эътирофи ҳам жуда таъсирли. У дарс мажлисларида Мотуридий ҳозир бўлмагунча гапирмас эди. Ҳар гал уни узоқдан кўриб, ҳайрат билан назар ташлар ва Қуръони каримдан қуйидаги оятни тилга оларди: «Парвардигоринг хоҳлаганини яратади ва ихтиёр этади» (Қасос сураси 68-оят).
Абдулҳай Лакнавий «ал-Фавоидул-баҳия» асарида Имом Абу Мансур Мотуридийни мутакаллимлар имоми ва мусулмонларнинг тўғри ақидасини асослаб берган буюк аллома сифатида тавсифлайди. Унинг таъкидлашича, Имом Мотуридий беназир асарлар яратиб, ботил ақида вакилларининг бузғунчи ғояларига раддиялар берган.
Айрим манбаларда Имом Мотуридий тариқат шайхлари томонидан ҳам умматни тўғри йўлга йўлловчи шахс сифатида эътироф этилгани айтилади. Имом Абу Бакр Аҳмад ибн Исҳоқ ибн Солиҳ Жузжоний Имом Мотуридийнинг тасаввуфдаги устозларидан бири бўлган.
Замонавий мотуридийшунос олимлардан Аҳмад Саъд Даманҳурий ўзининг Имом Мотуридийга бағишлаб ёзган асарида шундай дейди: «Имом Мотуридий фиқҳ, илм, тақво, дину диёнат, фазилат ва яхшиликда пешқадам бўлиб, у билан ҳамфикр ёки унга қарши бўлганларнинг барчаси унинг беназир олим эканини эътироф этган. У суннатнинг кескир қиличи, бидъат ва гумроҳликка қарши курашган аллома бўлган. Ул зот кўплаб китоблар ёзиб, ислом динини ҳимоя қилган, унга қарши чиққанларни мағлуб этган».
Мотуридийшунос олим Сўнмас Қутлуғ эса шундай дейди: «Имом Мотуридий Аллоҳ таоло томонидан инсониятга берилган энг улуғ инъом, бебаҳо туҳфадир».
Айримлар «Китоб ат-тавҳид»нинг кириш қисмидаги ақлий далилларга қараб, у зот фақат ақлга таянган деб хулоса қилади. Лекин Яратувчининг мавжудлигини инкор қилаётган инсонга ўша мавжудликни ақл орқали исботлаш табиий ва зарурий услубдир. Имом Мотуридий нақлни четлатмаган, балки уни ўз ўрнида ишлатган. Аксинча, Имом Мотуридий илмда нақл ва ақлни мукаммал тарзда уйғунлаштира олган олим эди. У зот ўзининг соғлом эътиқодга бағишлаб ёзган «Китоб ат-Тавҳид» асарида Қуръони каримнинг 77 та сурасининг, 350 та оятидан фойдаланган. Бу эса Мотуридийнинг ақида масаласида нақлга нақадар эътибор қилганини кўрсатади. Турк олими Бакр Тўпол ушбу кўрсаткичларни таҳлил қилиб, ҳатто Имом Мотуридийнинг ишора қилиб кетган оятларини ҳам келтирган ва бу сон янада юқори чиққанини таъкидлаган.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан буюк олимга юксак ҳурмат ифодаси ўлароқ «Имом Мотуридий таваллудининг 1155 йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида»ги қарор қабул қилингани, албатта, бутун дунё мотуридийшуносларини чексиз қувонтирди. Бу эса ҳар бир инсоннинг қалбида фахр ва шодлик туйғусини уйғотмай қолмайди.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Имом Абу Мансур Мотуридий – ислом ақидасини ҳимоя қилган, аҳли сунна вал-жамоа таълимотининг илмий асосларини тизимлаштириб, мустаҳкамлаган буюк олимдир. У ўз асарлари ва илмий баҳслари орқали турли бидъатчи тоифаларнинг нотўғри ақидаларини рад этган. Имом Мотуридий фақатгина раддия берувчи эмас, балки ақидавий масалаларга ақл ва нақл асосида ечим топа билган буюк шахсият эди.
Ихтиёр Абдураҳмонов,
Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази илмий ходими
Манба: uza.uz
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳукмронлик ваколатларининг икки кўриниши мавжуд:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бошқа ваколатларини таҳлил этиш учун, яна бир саволга жавоб бериш керак бўлади.
Суннатни тан олмайдиган тоифалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Қуръон оятларини шарҳлаш ва ҳукмларни баён қилиш бўйича ваколатлари у зот алайҳиссаломнинг ҳаётлик, саҳобаларга мурожаат ва уларни бошқараётган вақтлари билан чегараланади. Шу сабабли, пайғамбарлик ваколати фақат уларга тегишли ва улардан кейинги авлодларга тегишли ҳисобланмайди.
Келинг, ўзимизга савол берайлик: ҳақиқатдан ҳам пайғамбарлик ваколатининг вақт чегаралари борми ёки у абадийми?
Жуда кўп далилларга кўра, мусулмонлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга раҳбарга итоат этгандек бўйсунишлари керак эмас. Балки пайғамбарга итоат этгандек итоат этишлари лозим. Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ваколатлари раҳбарлик билан чекланганда, ҳақиқатда унинг ҳукмронлиги билан чегараланган бўларди.
Яна бир савол. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир миллатга ёки маълум даврга мос эдими ё у зот алайҳиссаломнинг элчилик вазифалари бутун инсониятга ва то Қиёматга қадар давом этадими? Келинг бу саволга жавобни Қуръондан қидириб кўрайлик.
قُلۡ يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِنِّي رَسُولُ ٱللَّهِ إِلَيۡكُمۡ جَمِيعًا
"Айтинг (эй, Муҳаммад!): Эй, одамлар! Мен сизларнинг барчангизга (юборилган) Аллоҳнинг расули (элчиси)дирман" (Аъроф сураси, 158-оят).
وَمَآ أَرۡسَلۡنَٰكَ إِلَّا كَآفَّةٗ لِّلنَّاسِ بَشِيرٗا وَنَذِيرٗا وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعۡلَمُونَ
"(Эй, Муҳаммад!) Биз Сизни, ҳақиқатан, барча одамларга хушхабар берувчи ва огоҳлантирувчи бўлган ҳолингизда (пайғамбар қилиб) юбордик. Лекин одамларнинг аксарияти (бу ҳақиқатни) билмаслар" (Сабаъ сураси, 28-оят).
وَمَآ أَرۡسَلۡنَٰكَ إِلَّا رَحۡمَةٗ لِّلۡعَٰلَمِينَ
"(Эй, Муҳаммад!) Биз Сизни (бутун) оламларга айни раҳмат қилиб юборганмиз" (Анбиё сураси, 107-оят).
تَبَارَكَ ٱلَّذِي نَزَّلَ ٱلۡفُرۡقَانَ عَلَىٰ عَبۡدِهِۦ لِيَكُونَ لِلۡعَٰلَمِينَ نَذِيرًا
"Оламлар (инсонлар ва жинлар)га огоҳлантирувчи бўлиши учун Ўз бандаси (Муҳаммад)га Фурқон (Қуръон)ни нозил этган зот баракотли (буюк)дир" (Фурқон сураси, 1-оят).
وَأَرۡسَلۡنَٰكَ لِلنَّاسِ رَسُولٗاۚ وَكَفَىٰ بِٱللَّهِ شَهِيدٗا
"Сизни одамларга пайғамбар қилиб юборганмиз. Гувоҳликка (эса) Аллоҳ (Ўзи) етарлидир" (Нисо сураси, 79-оят).
يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَكُمُ ٱلرَّسُولُ بِٱلۡحَقِّ مِن رَّبِّكُمۡ فََٔامِنُواْ خَيۡرٗا لَّكُمۡۚ وَإِن تَكۡفُرُواْ فَإِنَّ لِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ وَكَانَ ٱللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمٗا
"Эй, одамлар! Пайғамбар сизларга Роббингиздан ҳақ нарса (Ислом)ни келтирди. Бас, иймон келтирингиз. (Шунда) ўзингиз учун яхши бўлур. Борди-ю, инкор этсангиз, бас, осмонлару Ердаги нарсалар Аллоҳникидир. Аллоҳ билим ва ҳикмат соҳибидир" (Нисо сураси, 170-оят).
Юқоридаги беш оятни шарҳлашга ҳожат йўқ. Ушбу оятларда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам маълум бир жамоага эмас балки, бутун инсониятга пайғамбар бўлиб юборилганликлари, у зот алайҳиссаломнинг пайғамбарликлари вақт ёки замон билан чегараланмаслиги таъкидланади.
Олтинчи оятда эса, бутун инсонларга Пайғамбар алайҳиссаломга иймон келтириш буюриляпти. Қиёматга қадар келадиган инсонларнинг барчаси ўз пайғамбарига иймон келтирмоғи шартдир.
Қолаверса, Қуръони каримда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам охирги пайғамбар эканликлари ва у зот алайҳиссаломдан кейин бошқа пайғамбар келмаслиги алоҳида таъкидланган:
مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَدٖ مِّن رِّجَالِكُمۡ وَلَٰكِن رَّسُولَ ٱللَّهِ وَخَاتَمَ ٱلنَّبِيِّۧنَۗ وَكَانَ ٱللَّهُ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٗا
"Муҳаммад сизларнинг эркакларингиздан бирортасига ота эмасдир, балки у Аллоҳнинг элчиси ва пайғамбарларнинг муҳридир. Аллоҳ барча нарсани билувчи зотдир" (Аҳзоб сураси, 40-оят).
Бу оят Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам пайғамбарлар занжирининг охири эканликлари аниқ кўрсатилган. Илгари, баъзи халқларга пайғамбарлар юборилган бошқа пайғамбарлар уларга эргашган. Лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан кейин пайғамбар бўлмаган ва бўлмайди.
Шундай қилиб, Набий алайҳиссаломнинг пайғамбарликлари то қиёматга қадар барча халқларга тегишлидир. Пайғамбаримиз буни қуйидагича изоҳлайдилар.
كَانَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ تَسُوسُهُمُ الأَنْبِيَاءُ كُلَّمَا هَلَكَ نَبِىٌّ خَلَفَهُ نَبِىٌّ وَإِنَّهُ لاَ نَبِىَّ بَعْدِى وَسَيَكُونُ خُلَفَاءُ فَيَكْثُرُونَ
"Бану Исроилни анбиёлар бошқарар эди. Ҳар сафар бирор набий ўлса, унинг ўрнига бир набий қоларди. Албатта, мендан кейин набий йўқ, фақат халифалар бўлади. Улар кўп бўлишади", (Имом Бухорий ривояти).
Агар пайғамбарлик муддати вафот этиш билан чегараланганда, келажакдаги инсонлар пайғамбар бошқарувисиз қолган бўлишарди. Зеро, Аллоҳ таоло ҳеч қачон бандаларини пайғамбарсиз қолдирмаган. Бундан Пайғамбар алайҳиссалом барча халқларга абадий элчи бўлганларига шубҳа йўқлиги маълум бўлади.
Демак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг пайғамбарлик ваколати ҳақиқий эмаслигини ва бугунги кунда мусулмонлар унга бўйсунишга ва унга эргашишга мажбур эмаслигини кўрсатадиган бирорта асос йўқ.
Яна бир муҳим далил. Биринчи бобда таъкидлаганимиздек, Aллоҳ таоло илоҳий китобни Расулсиз юбормаган. Пайғамбарлар китобни ўргатишлари ва тушунтиришлари керак. Пайғамбар алайҳиссаломнинг батафсил тушунтиришисиз фарз намозини ўқиш усули ҳақида ҳеч ким билмаслигини ҳам юқорида исботлаб ўтилди.
Шу ўринда яна бир савол туғилади: фақат Пайғамбар давридаги араблар бу тушунтиришларга муҳтож бўлишганми? Макка араблари учун Қуръон тили бизга қараганда яқинроқ эди. Улар Пайғамбар алайҳиссаломга замондош бўлишган ва Қуръон нозил бўлишининг барча шартларини яхши билишган. Улар Пайғамбарнинг оғзидан Қуръони карим оятларини олдилар ва матнни тўғри тушуниш учун барча шарт -шароитлар билан яхши таниш эдилар. Бироқ, улар Пайғамбаримизнинг тушунтиришларига муҳтож эдилар. Хўш, қандай қилиб XIV асрдан кейин, бу афзалликлардан маҳрум бўлган одамлар, Пайғамбарнинг изоҳларига муҳтож бўлмасин?
Биз араб тили ва Қуръон услубини билиш даражасида эмасмиз, чунки улар Қуръони карим нозил бўлган ва улар иштирок этган шароитда ҳеч қачон бўлмаганмиз. Aгар уларга Қуръонни шарҳ, тафсир қилишда Пайғамбаримиз қанчалик керак бўлган бўлса, биз ундан ҳам кўра кўпроқ муҳтожмиз.
Aгар Қуръони каримнинг қудрати вақт чегараси бўлмаса, унинг оятлари жамики халқларнинг ҳамма авлодлари учун мажбурий бўлса, Расулуллоҳнинг пайғамбарликлари ҳам барча макон ва замонларга тегишли саналади.
Қуръони каримда нафақат Макка ва Мадина арабларига, балки барча иймон келтирганларга Пайғамбарларга итоат қилиш буюрилади:
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ
“Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат этингиз, Пайғамбарга ва ўзларингиздан (бўлмиш) бошлиқларга итоат этингиз!” (Нисо сураси, 59-оят).
Aгар Aллоҳга итоат ҳамиша Пайғамбарга бўйсуниш билан биргаликда келган бўлса, демак, уни бир-биридан ажратиб бўлмайди.
Aгар Aллоҳ Роббимиз бўлса, Унинг ҳукмронлиги абадий бўлса, Пайғамбарнинг ваколати ҳам барча замонларда давом этади. Қуръони карим Aллоҳ ва Расулини ажратишдан огоҳлантиради:
إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡفُرُونَ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَيُرِيدُونَ أَن يُفَرِّقُواْ بَيۡنَ ٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦ وَيَقُولُونَ نُؤۡمِنُ بِبَعۡضٖ وَنَكۡفُرُ بِبَعۡضٖ وَيُرِيدُونَ أَن يَتَّخِذُواْ بَيۡنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا ١٥٠ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡكَٰفِرُونَ حَقّٗاۚ وَأَعۡتَدۡنَا لِلۡكَٰفِرِينَ عَذَابٗا مُّهِينٗا
"Аллоҳга ва пайғамбарларига куфр келтирувчилар, Аллоҳ билан пайғамбарлари ўртасини узишни хоҳловчилар, бирига ишонамиз, бирига ишонмаймиз, деб ўртача йўл тутувчилар, ана ўшалар ҳақиқий кофирлардир. Кофирларга эса хор этувчи азобни тайёрлаб қўйганмиз" (Нисо сураси, 150-151 – оятлар).
Бинобарин, Пайғамбар алайҳиссаломнинг буйруқларига бўйсуниш иймоннинг ажралмас қисмидир. Уни рад этиш – бу улкан хатога йўл қўйишдир.
"Ислом шариатида суннатнинг ўрни" китобидан
Даврон НУРМУҲАММАД таржимаси
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 