Эй биродарлар, ғазаб аслида бу дунё ҳаётининг моҳиятини тўғри тушунмасликдан келиб чиқади. Яъни ҳар қандай амал ким томонидан бажарилишидан қатъий назар аслида унинг холиқи фақатгина Аллоҳнинг Ўзи эканлигини эсдан чиқаришимиз оқибатидир.

Инсон нафси фитратан икки ажралмас сифатга эга:

биринчиси – ҳаво;
иккинчиси – ғазаб.

Ҳавоий нафсдан ҳирс, шаҳват, таъма, очкўзлик, узундан-узоқ орзулар ва дунёга муҳаббат қўйиш каби салбий сифатлар келиб чиқади. Ғазабдан эса кибр, манманлик, гина-кудурат ва ҳиқду ҳасад каби ёмон хислатлар вужудга келади. Шунга қарамасдан, айнан ҳавойи нафс ва ғазаб одамни қўриқлайди. Чунки агар ҳарислик унга фойда келтирувчи нарсалар сари интилишга мажбур этса, ғазаб уни атрофидаги хавф-хатарлардан иҳота этади.

Шунинг учун ҳам нафснинг табиатига хос бундай хусусиятлардан бутунлай қутилиш инсонни камолотга етказмайди, аксинча, унинг нуқсонини оширади. Лекин бу икки сифатнинг қалбни эгаллаб олиши зеҳн ва иймонни заифлаштириб, кўнгилга зиён етказади. Шунинг учун инсон нафсини тарбиялашда шу икки хусусият орасидаги мутаносибликка эришиши керак. Мана шу Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан бошланиб давом этиб келаётган чин тариқат йўлининг асосий усули ва моҳиятини ташкил этади. Бу йўлга юрган нафс ўзидаги қораланган хусусиятларни мақтовли хислатларга  алмаштиради: ҳавойи нафс ўрнини Аллоҳга муҳаббат, шаҳват ўрнини шарму ҳаё эгаллайди, ғазаб эса ғайратга айланиб Аллоҳнинг амрларини бажаришда жонбозлик кўрсатади. Бундай ўзгариш нафснинг барча қораланган сифатларида рўй бермоғи керак.

Амалларнинг турли суратларда акс этиши

Инсоннинг барча феъли, амали, ахлоқи унинг нафси ва қалбида жам бўлиб, ички оламининг моҳиятини ташкил этади.

Улар Илоҳий нурдан ва зулматдан келиб чиқадиган турли тамсиллар тарзида Барзах[1]да намоён бўлади. Уларнинг келиб чиқишини фарқлай олиш керак. Бу тимсолларни фаҳм этишнинг эса бир неча усули бор. Агар банда Аллоҳга кучли муҳаббат қўйса, Унинг розилигига интилса, бу банданинг тушида тасбеҳ, зикр, олма, узум, қовун каби ширин мевалар, анвойи шарбатлар шаклида намоён бўлади. Тоату ибодат, сидқу ихлос каби амалларга иштиёқи баланд бўлган бандага эса улар дурру инжулар, ҳуру ғилмонлар суратида рўъёсида жилваланиши мумкин. Агар кишининг ғазаби кучли бўлса, буни тушида чўчқа, илон, буқа каби махлуқлар тимсолида кўради. Одамдаги мағрурлик, кеккайганлик сифати тушида шер, йўлбарс, қоплон ва бошқа йиртқичлар тарзида акс этади. Агар инсон очкўз, зиқна бўлса, бу тушда чаён, қора қурт, ўргимчакка ўхшаш ҳашоратлар тимсолида ифодаланади. Инсон бу тимсолларни ҳатто ўнгида ҳам кўриши мумкин.

Ўз нафси билан курашнинг биринчи босқичини бошлаган инсон тушида ўзини баҳайбат кўринишдаги йиртқичларга, ҳайвонларга ва ҳашаротларга қарши турган ҳолида кўради. Унинг ўзи устида ишлаши давомида бу махлуқлар борган сари кичрайиб, худди пашша ва чивин каби бўлиб қоладилар. Бу нарса мазкур курашнинг пағоналарини англатиб, ёмон хислатларнинг ҳалокатли жиҳатлари оҳисталик билан йўқолиб, майда, заиф истаклар шаклида қолганлигини ифодалайди.

Ғазаб келганида одам ўзини қандай тутиши керак?

Жаҳл чиқиб, ғазаб келганида банданинг ҳақиқат ва адолат доирасидан чиқиши асло мумкин эмас, аксинча, у ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам кўрсатмаларига риоя этиши керак:

“Сизлардан бирингизнинг жаҳли чиқа бошласа сукут сақласин!” (Аҳмад, Ибн Абу Дунё).

Шунингдек, ҳазрати Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам жаҳли чиққан киши таҳорат олиши лозимлигини ҳам билдирдилар, чунки ғазаб оловга ўхшайди, сув эса уни ўчиришга қодир.

Ғазаби келаётган киши қандай бўлмасин, унинг кучайиб кетишидан сақланиши зарур. Акс ҳолда у ёмон ҳолатларга, ҳақиқат ва адолат чеагараларини бузадиган жуда ҳам аянчли оқибатларга олиб бориши мумкин.

Шу боис жаҳл чиқаётганида Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак сўзларини эслаш лозим:

“Инсонни қутқарувчи уч сифат баробарида шунча ҳалок этувчиси ҳам бор. Қутқарувчилари – яширин ва ошкора Аллоҳдан қўрқиш (яъни ёлғизлик ва кўпчилик ичида); хоҳ мўътадил, хоҳ ғазаб ҳолатида бўлсин, ҳақиқатни гапириш; бойлик ва камбағаллик сабабидан ўзгармаслик (яъни талтаймаслик ё тушкунликка тушмаслик). Ҳалок этувчи сифатлар – инсонни эргаштирувчи ҳирсу шаҳват; ўзининг кўчасига бошлагувчи ҳавойи нафс; кишининг ўз заковати ва топқирлиги билан ғурурланмоғи (бошқа ривоятга кўра кишининг ўз нафсидан мамнун бўлмоғи)” (Абу Ҳурайрадан ривоят қилинган ҳадисда ҳам худди шу маънода келган, Байҳақий ривояти).

Юқоридаги сўзлардан шуни хулоса қилиб айтамизки, банда ўзининг хулқини Яратганининг хулқи билан мувофиқлаштириши зарур экан. Бу ҳақда Аллоҳнинг Расули соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар:

“Аллоҳнинг хулқи билан хулқланингизлар!” (“Ат-Тарғиб ва-т Тарҳиб”; ушбу ҳадисни Имом Раббоний, Имом Ғаззолий, Фахриддин Роззий, Низомиддин Нишопурий ўз китобларида шарҳлаб ўтганлар; Табаронийдан ривоят қилинган бошқа ҳадисда  “Ахлоқнинг энг гўзали Аллоҳнинг буюк ахлоқидир” деб айтилган)

Аллоҳ Ўзи учун ғазаб қилмагани сингари, инсон ҳам ўзи учун ғазаб қилмаслиги ва қасос олмаслиги лозим бўлади. Агар Аллоҳ Ўзи учун ғазаб қилганида эди бир лаҳзада барча яратганларини ҳалок этиб қўйган бўларди.