23 Июл, 2025, 28 Муҳаррам, 1447
23 Июл, 2025, 28 Муҳаррам, 1447
Умайя ибн Халаф қули Билолнинг Исломни қабул қилганидан хабар топгач, ўзини қўярга жой тополмади. Босим ўтказиш мақсадида: “Менга итоатсизлик қилиб, Муҳаммадга имон келтирдингми? Қачондан бери қуллар хожасининг рухсатисиз илоҳ танлашни бошлади? Шундай экан, Раббингга дуо қил, сенга берадиган азобимдан халос этсин. Мисли кўрилмаган даражада азоблайман”, деди. Билол розийаллоҳу анҳу унга жавобан: “Агар Раббим имонимни сиз берадиган азоб билан синаса, мисли кўрилмаган даражада сабр қиламан. Сиз берадиган азоб Аллоҳнинг азоби олдида ҳеч нарса эмас”, деди.
Умайя қулини мисли кўрилмаган азоб ила жазолашга қасам ичди. Қўл-оёқларини боғлаб, саҳрода қайноқ қумларга ётқизди. Устига харсангтош бостирди. Бу ҳол анча давом этди. Баъзи-баъзида Билолнинг ширк динига қайтишини умид қилган ҳолда: “Энди фикринг қандай?” деб сўрарди. Билол розийаллоҳу анҳу “Аҳад, Аҳад” дейишдан бўлак бирор сўз айтмасди.
Аллоҳ таоло мўмин бандаларини ёрдамсиз қолдирмайди. Парвардигорнинг инояти билан Абу Бакр Сиддиқ розийаллоҳу анҳу Билолни сотиб олди ва қулликдан озод этди.
* * *
Умайя нафақат заиф ёки фақирларга, ҳатто Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга ҳам озор беришга журъат этарди. Пайғамбаримиз алайҳиссаломни кўриши билан масхара қиларди. Шу боис Аллоҳ таоло Ҳумаза сурасини нозил қилди: “(Кишилар ортидан) ғийбат қилувчи, (олдида) масхара қилувчи ҳар бир кимсанинг ҳолига вой!” Яъни, инсонларни ғийбат қилувчи ва масхараловчи (Умайя ибн Халаф)га хорлик ва шиддатли азоб бўлсин. “Қайсики, у мол-дунёни йиғиб, уни санагани-санаган”. Ғийбатчи ва масхараловчи киши тўплаган ва доим санаб турадиган мол-дунёсига алданиб, ўзини бошқалардан афзал деб билди. Шу боис инсонларни таҳқирлади ва менсимади. “Ва моли (бойлиги) уни абадий қолдиради деб ўйлайдиган кимсадир”. Яъни, “Мол-дунёим менга абадийликни таъминлайди. Доим тирик бўламан. Ҳеч қачон ўлмайман”, деб ўлимдан кейинги ҳаёт ҳақида ўйламади. «Йўқ! Қасамки, албатта, у “Ҳутама”га ташланур!» Асло ундай эмас. Иш у ғийбатчи, айбловчи ва мол-дунё йиғувчи инсон ўйлаганидек эмас. Аксинча, яқинда у йиққан-терган моли билан биргаликда оловга улоқтирилади. Унинг жудаям чуқур қаъри бор. Ҳутаманинг эшиклари унинг аҳли ноумид бўлишлари учун ҳеч очилмайди. Шу даражада қаттиқ ёпиладики, ундан чиқиб кетишга заррача умид қолмайди. Узун-узун устунлардан оловнинг ўчиб қолишини тасаввур этиб бўлмайди. «(Эй инсон!) “Ҳутама” нима эканини сенга не ҳам англатур?! (У) Аллоҳнинг ёқиб қўйилган бир оловидир». Жаҳаннамга “Ҳутама”, яъни “Парчаловчи” ном берилишининг ҳикматларидан бири – моли билан кибрланиб, бошқалардан ўзини устун қўйган, бурнини баланд кўтарган мутакаббир кишини танасига азият беради. Бунинг устига, у Аллоҳнинг оловидирки, бошқа оловлар каби эмас. Раббисига бўйсуниб, ҳеч қачон ўчиб қолмайди. “(У баданларни тешиб ўтиб) юракларга қадар етур. Албатта, у (олов) уларни қамраб олувчидир. (Ўзлари) узун устунларда (занжирбанд) бўлурлар”. Яъни, олов қалбларгача кўтарилиб, ёмон ахлоқли кишини иссиғи билан ўраб олади ва тириклайин ёндириб юборади (“Тафсири Қуртубий”).
* * *
Абдуллоҳ ибн Аббос розийаллоҳу анҳумо: «...“Шунингдек, қалбини Биз зикримиздан ғофил қилиб қўйган, ҳавойи нафсига эргашган ва қилар иши исрофгарчилик бўлган кимсаларга итоат этманг!” (Каҳф сураси, 28) ояти Умайя ибн Халаф Жумаҳий ҳақида нозил бўлган», дейди. Бунга сабаб, у Набий алайҳиссаломни ўзлари ёқтирмаган ишларига, фақирларни атрофларидан йироқлаштириб, Макка баҳодирларини яқинлаштиришга чақирди. Шундан сўнг Аллоҳ таоло: “Биз зикримиздан ғофил қилган (қалбини тавҳиддан муҳрлаган) ҳавойи нафсига (яъни, ширкка) эргашган кимсага итоат этманг” оятини нозил қилди.
Шунингдек, Аллоҳ таолонинг: “У кунда тақводорлардан ўзга дўстлар бир-бирларига душмандирлар” (Зухруф сураси, 67) ояти ҳам Умайя ибн Халаф ҳақида нозил бўлган. Боиси, у Уқба ибн Абу Муит билан дўст эди. Уқба Набий алайҳиссалом билан бирга ўтирарди. Қурайш: “Уқба ибн Муит ота-боболари динидан чиқди”, деди. Шунда Умайя ибн Халаф: “Муҳаммаднинг юзига тупурмасанг, сендан воз кечаман”, деди. Уқба Умайя айтганидек қилди. Шундан сўнг иккиси ҳақида ушбу оят нозил бўлди.
Ҳадислардан бирида банда гуноҳ қилса, қалбига битта доғ тушишини, тавба қилса, ўша доғ ўчирилиши айтилган. Дунёда гуноҳ қилмайдиган одам йўқ, тавба қилмайдиганлар бор. Банда тавба қилмасдан қайта-қайта гуноҳ қилаверса, қалбига доғ тушавериб, қорайиб боради. Кейин бундай қалбга панду насиҳат таъсир қилмайдиган бўлиб қолади. Қалби қорайиб кетган кишига Аллоҳнинг каломини гапирсангиз ҳам, жаннат-дўзахни гапирсангиз ҳам, охират азобидан огоҳлантирсангиз ҳам, асло таъсир қилмайди. Гуноҳ қилишда бардавом бўлган киши Аллоҳга яқинлаша олмайди.
Умайя ибн Халаф Аллоҳ таолонинг ҳеч бир танбеҳидан огоҳланмади. Ўзини ўнглаб олишга уринмади. Қилғиликлари сабаб қалбини моғор босди.
“Бас, ўша кунда Аллоҳнинг азобига ўхшаш азоб-ла ҳеч ким азобламайди. Ва Унинг боғлашига ўхшаш ҳеч ким боғламайди” (Фажр сураси, 25–26-оятлар). Уламолар ушбу оятни: “Умайя куфри ва қайсарлиги сабаб (дўзахда) азобланганчалик ҳеч ким азобланмайди. Унинг занжирларга боғланишига ўхшаш ҳеч ким занжирга боғланмайди”, деб тафсир қилганлар (“Тафсири Қуртубий”).
Ҳар бир мусулмон бу одамнинг оқибатини ёдда тутиши, огоҳ бўлиши, шу билан бирга, Аллоҳ таоло уни Исломга мушарраф этгани учун ҳамд айтиши лозим.
Манбалар асосида
Жалолиддин ҲАЙДАРАЛИ ўғли
тайёрлади.
Бугун Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази музейи “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” бўйлаб жойлаштириладиган миниатюраларнинг тайёрланиш жараёни билан танишиш учун олимлар, мутахассислар иштирокида оммавий ахборот воситалари вакилларига пресс тур ташкил этилди.
Иккинчи Ренессанс даври миниатюраларини ўз ичига олган “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” узунлиги қарийб 52 метр, бўйи бир метрли ганчкор безак билан ҳисоблаганда 5 метрни ташкил этади.
Девор бўйлаб жами 10 дан ортиқ миниатюра ўрин олади. Деворий суратнинг ҳажмини ҳисобга олган ҳолда миниатюраларни 50 га яқин рассомлар икки ойдан буён тиним билмай меҳнат қилмоқда.
Санъатшунослик фанлари бўйича фалсафа доктори, рассом Беҳзод Ҳожиметовнинг маълум қилишича, девор учун Ҳирот Бухоро, Самарқанд ва қисман ҳинд миниатюра мактаблари асосида ишланган миниатюралар саралаб олинган.
“50 га яқин миниатюралар орасида Шероз, Исфаҳон, Табриз миниатюра мактаблари услубида ишланганлари ҳам бор эди, аммо ўзимизнинг алломалар, тарихий воқеликлар акс этган расмлар танлаб олинди. Бундан ташқари ов, жанг каби манзаралардан воз кечилди. Сабаби деворий суратлар концепцияси биринчи ўринда цивилизациялар, шахслар ҳамда кашфиётлар мавзуларини ўз ичига олади. Миниатюралар ҳам шу мавзулардан четлаб ўтилмаган ҳолда сараланган. 10 дан ортиқ миниатюра чизиш ишларининг 80 фоизини бажариб бўлдик. Музей деворининг баландлиги 8 метрни ташкил қилиб, унинг 3 метрдан юқори қисмига айнан ушбу миниатюралар девори жойлаштириши кўзда тутилган. Mиниатюралар ҳажмини инобатга оладиган бўлсак, уни Гиннесс рекордлар китобига ҳам киритишимиз мумкин. Композицияларимиз юқори сифатли матога, сифатли бўёқлар билан чизилди ҳамда Италиядан келтирилган тилла суви билан ишлов берилди. Эндиликда устахонада ишланган барча ишларни Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси марказининг қурилиши якунига етган биносига олиб бориб, махсус елимлар билан деворга жойлаштириш ишлари қолган. Миниатюраларни танлашда экспозицияда жойлаштирилган факсимеллар, экспонатлар ва қўлёзмаларни такрорламасликка эътибор қаратилди. Шунингдек, бош ғоя сифатида кашфиётлар ва цивилизациялар мавзусига эътибор берилди.
Миниатюраларнинг айримлари бизгача тўлиқ етиб келмаган, уларни девор ҳажмига мослаштириб, ўз услубидан чиқмаган ҳолда композицияни тўлиқ тикладик. Шунингдек, ҳар бир миниатюралар орасига ўша даврда ишлатилган нақшлар билан ҳошиялар чизилди. Ушбу нақшларни икки хил – Бухоро ҳамда Ҳирот мактаби услубида чиздик. Нақшлардан айнан биттаси илмий кенгаш аъзолари томонидан танланиб, барча миниатюралар орасига жойлаштирилади” – деди рассом Беҳзод Ҳожиметов.
Қайд этилишича, девордаги миниатюралардан Амир Темурнинг Мовароуннаҳр ҳукмдори деб эълон қилиниши ва унинг илм-фан, маданият ва меъморчилик ривожига қўшган ҳиссасига алоҳида эътибор қаратилади. Бу тарихий жараённи ифодалашда Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асарининг Лондонда, Британия кутубхонасида сақланаётган нусхасидаги миниатюралардан фойдаланилган. Девор марказида Амир Темурнинг тож кийиш маросими акс этган “Балх қурултойи” миниатюраси жойлаштирган. Асосий эътибор Амир Темурнинг маърифатпарвар ҳукмдор сифатидаги сиймосини кўрсатиб беришга қаратилади. Жумладан, ушбу йирик тасвирий санъат асарида Амир Темур даврида қурилган иморатлар тасвирланади. Шу билан бирга Самарқандда Беҳзод томонидан акс эттирилган Бибихоним масжидининг қурилиш жараёни ҳам алоҳида кўрсатилади. Мирзо Улуғбек ва унинг жаҳон илм-фанига қўшган ҳиссасига ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Улуғбекнинг ҳаётлигида чизилган иккита миниатюра – улардан бири Низомий “Хамса”сидан олинган миниатюра, иккинчиси Ас-Суфийнинг “Китаби сиварил-кавакиб ас-сабита” китобидаги Цефей юлдуз туркуми суратидир. Мирзо Улуғбекнинг асл қиёфасини тиклашда бу суратлар катта ўрин тутади. Шу боис рангтасвир асарида ушбу миниатюраларни ҳам акс эттириш назарда тутилади.
Хуросондаги Темурийлар даври Ренессансида Ҳусайн Бойқаро ва Алишер Навоийнинг ҳиссаси алоҳида кўрсатилади. Бунда қадимий миниатюралар орқали Ҳирот манзаралари, Навоий, Ҳусайн Бойқаро, уларнинг даврасида турган Абдураҳмон Жомий, Камолиддин Беҳзод, Хондамир сингари Ҳирот маданий муҳити намояндалари кўрсатиб берилади. Шунингдек, Ҳусайн Бойқаронинг илм ва маданият ҳомийси сифатидаги ролини ҳам кўрсатиб бериш мақсад қилинган. Бунда ҳам турли қўлёзмаларда акс этган ана шундай миниатюралардан фойдаланилади.
Мазкур экспозицияда Бобур ва Бобурийлар меросига ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Бобурга бағишланган қисмда унинг тарихий қўлёзмалардаги миниатюраларидан кенг фойдаланилади. Айниқса, Амир Темурнинг Бобур ва ва унинг авлодлари қуршовида яратилган миниатюраси алоҳида ўрин тутади.
Шунингдек, Марказий Осиёда Темурийлардан сўнг давлатни узоқ вақт идора қилган Шайбонийлар ва Аштархонийлар давридаги илм-фан, таълим ва маданий ҳаёт ўша даврда чизилган тарихий суратларда ўз аксини топади.
Ўтказилган тақдимотда бир қатор тарихчи ва санъатшунос олимлар, ишчи гуруҳ аъзолари ҳамда рассомлар иштирок этиб, “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” юзасидан ўз фикр ва мулоҳазаларини билдириб ўтди. Айрим кўзга ташланган камчиликларни тузатиш бўйича таклифлар берилди.
Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази илмий котиби Рустам Жабборов ҳам миниатюралар деворини шакллантиришда рассомлар билан биргаликда фикр алмашиб, ўзининг тавсияларини берган.
“Марказнинг музей экспозицияси ички контентини бойитиш, марказ деворларини ўз даврига хос миниатюра ҳамда суратлар билан безатиш юзасидан қизғин жараён давом этмоқда. Марказнинг кенгайтирилган йиғилишлари муҳокамасида олимлар ва мутахассислар томонидан айнан “Иккинчи Ренессанс даври” бўлимини миниатюралардан иборат композиция билан бойитиш таклифи берилган эди. Иккинчи Ренессанс даври Амир Темур тахтга ўтирган пайтдан бошланишини инобатга оладиган бўлсак, ушбу деворда айнан шу мавзуга мос миниатюра ҳам жойлаштирилади. 1450 йилга оид Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома» асаридаги миниатюра бугунги кунда Британия кутубхонасида сақланади. Эндиликда биз ушбу миниатюрани Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази экспозициясида кўришимиз мумкин бўлади. 35 ёшли навқирон Амир Темур беклар, саркардалар, сарой амалдорлари ҳамда устозлари қуршовида тасвирланган сурат қўш саҳифада чизилган. Уни рассомларимиз девор ҳажмига мослаштирган ҳолда яхлит композиция сифатида тиклаган. Ушбу миниатюраларнинг ҳар бирининг асоси мавжуд. Ўйлашимча, Марказга ташриф буюрадиган томошабин "Иккинчи Ренессанс даври" залида айнан ўша пайтдаги муҳитни ҳис қилади. Сабаби айни шу даврда миниатюра санъати тараққий этган. Ўша даврнинг энг буюк рассомларидан Камолиддин Беҳзод, Маҳмуд Музаҳҳиб сингари мусаввирлар ижод қилишган. Девор учун танланган миниатюралар ҳам айнан шу мусаввирлар ҳамда уларнинг шогирдлари томонидан ишланган. Бу миниатюраларда ўша пайтдаги давлатчилик, халқ ҳаёти, ижтимоий ҳимоя, аёллар, ёшлар каби масалалар акс эттирилган”, – дейди Рустам Жабборов.
Ўзбекистондаги ислом цивилизацияси маркази музейида Иккинчи Ренессанс даври миниатюраларини ўз ичига олган “Цивилизациялар ва кашфиётлар девори” ташриф буюрувчилар кўз ўнгида тарихни жонлантирса, ажабмас.
Ислом цивилизацияси маркази Ахборот хизмати
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 