15 Июл, 2025, 20 Муҳаррам, 1447
15 Июл, 2025, 20 Муҳаррам, 1447
Кўҳна заминимизда бир пайтлар гуллаб яшнаган, бугунги кунда тарих пардаси ортига чекиниб, фақат кўҳна манбалару турфа афсоналар орқали номи бизгача етиб келган яна қанчадан-қанча шаҳарлар, қадимий тамаддун ўчоқларининг излари сақланиб қолган. Улардан бири қадимий Дабусиядир.
Қадимий ва ҳамиша навқирон Самарқанд шаҳридан вилоятнинг энг олис ҳудуди – Пахтачи туманига кириб бораркансиз, бугунги кун нафаси яққол сезилиб турган бу замонавий гўшадан бир неча чақирим нарида бир неча минг йиллик тарихга эга бўлган қадимий қалъа мавжуд бўлганига ишонгингиз келмайди.
Бир пайтлар Ғарбу Шарқни боғлаган Буюк ипак йўлининг бир қисми бўлган қадимий кўчадан кетиб бораркансиз, Зарафшон дарёсининг чап соҳилида, катта-кичик тепаликлар бағрида, тупроқ остида қолиб кетган Дабусия қалъаси ўрнига етиб келганингизни ҳам сезмай қоласиз. Ҳар йили баҳор бу тепаликлар – сон-саноқсиз қабрлар узра ўзининг зангори гиламини тўшайди. Ер бағрини ёриб чиққан миллионлаб майсалар, алвон қизғалдоқлар худди номаълум алифбода, турфа рангларда битилган битиклар сингари бизни мозийнинг сирли манзилларига чорлайди...
Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, бир пайтлар ана шу кенгликларда Дабусия қалъаси қад ростлаган. Уни турли манбаларда Дабусқалъа, Дабусий, Дабус, Даҳбус сингари номлар билан аташган. Зарафшон дарёсининг телбавор мавжлари қалъанинг шимолий деворларини ювиб, кейин ўнг тарафга бурилиб кетади.
Ривоятларга кўра, ана шу деворларда пайғамбаримизнинг амакиваччалари, Ҳазрати Али (р.а.)нинг бармоқ излари сақланиб қолган экан. Табиийки, бугунги кунда қалъа ҳам, унинг девори ҳам, у едаги табаррук излар ҳам йўқ. Бўлганда ҳам, уни ҳазрати Алига нисбат бериш ўринсиз бўлар. Чунки, ул зот бизнинг диёримизга қадам босмаганлар.
Самарқанд ва Бухоро оралиғидаги бу қадимий қалъа ҳақида ўтмишдаги тарихнавис олимлар қимматли маълумотларни ёзиб қолдирганлар. Жумладан, Х асрда яшаб ижод қилган географ олим Абдулфараж Басрийнинг ёзишича, Дабусия шаҳрига Искандар Мақдуний асос солган эмиш. Тарихчи Наршахий эса, унинг ёши ҳатто Бухородан ҳам қадимийроқ эканини таъкидлайди.
“Дабус" сўзи араб тилидан таржима қилинганда темир гурзи, тўқмоқ, деган маъноларни билдиради. Қалъа ўз даврида темирдан мустаҳкам қилиб қурилгани боис, ана шундай аталган бўлиши мумкин. Тўққизинчи асрда яшаган араб тарихчиси Ал-Яъқубий ҳам бу қалъани “душман тиғи ўтмайдиган, мустаҳкам ва машҳур шаҳар” дея таъкидлаган эди”.
Яна бир машҳур тарихчи Абу Жаъфар ат-Табарий Дабусия ҳақида тўхталиб, бу ерни 10 минг нафар сарбоз қўриқлаганини ёзади. Шунингдек, Ал-Муқаддасий, Ёқут Ҳамавий, Ибн Ҳавқал, Ибн Хурдобеҳ, Ас-Самъоний, Абу Райҳон Беруний, Абул-Фидон сингари ўрта аср алломалари Дабусия билан боғлиқ маълумотларни ўз асарларида келтириб ўтадилар.
Мазкур тарихий манбаларда Дабусияда жуда катта бозорлар, масжид ва мадрасалар фаолият кўрсатгани, олтин, кумуш ва мис тангалар зарб этиладиган зарбхоналар бўлгани ўз аксини топган. Бир замонлар Дабусияда тўқилган “вадорий” деб номланган матоларнинг Ғарбу шарқда бозори чаққон бўлган. Шунингдек, Дабусияда жундан тўқилган матолар ва теридан ясалган маҳсулотлар ҳам кўп миқдорда ишлаб чиқарилган ва савдогарлар томонидан дунёнинг турли бурчакларига олиб кетилган. Буларнинг бари Дабусия ўз даврида ҳам сиёсий, ҳам иқтисодий, ҳам ҳарбий жиҳатдан катта мавқега эга бўлганидан далолат беради.
Дабусия аҳли азалдан мард, жасур, эркпарвар бўлгани ҳақида тарихий манбалар ҳам, халқ орасидаги афсонаю ривоятлар ҳам далолат беради. Араб лашкарбошиси Қутайба ибн Муслим ўз қўшини билан Бухорони қамал қилганида унинг ҳукмдори ёрдам сўраб, Дабусияга элчи жўнатади. Дабусияликлар зудлик билан Бухоро шаҳрига йўл олади ва бухоролик мудофаачилар билан бирлашиб, душманни Амударёнинг нариги қирғоғига улоқтириб ташлайди.
Орадан кўп ўтмай, Қутайба қўшин тўплаб, Афросиёб шаҳрига ҳужум уюштиради. Лекин Бухоро ва Дабусия лашкарлари яна бирлашиб душманни мағлуб этади.
Шунда Қутайба аввал Дабусияни бўйсундирмаса, Бухорони ҳам, Самарқандни ҳам ололмаслигини англаб етади. Шунинг учун ҳам кейинги мағлубиятдан сўнг куч тўплаб, Дабусия қалъасига ҳужум қилади. Бир неча кун давом этган қақшатқич тўқнашувлардан сўнг Қутайба қалъа деворларининг мустаҳкамлиги, ҳимоячиларининг моҳир чавандоз, ўткир мерганликларига тан беради. Камон ўқлари ва қилич тиғларига кучли таъсир этувчи заҳар суртилганлиги боис, ундан жароҳат олган ёғийлар дарҳол ҳалок бўларди. Шунда Қутайба қалъани қамал ҳолатида сақлашга қарор қилади. Қалъага кириб-чиқувчи яширин йўллар, чашмалардан сопол қувурлар орқали сув оқиб келиши, махсус омборларда озиқ-овқатлар сақланишини душман билмаган. Бу ерда беш йилгача етадиган қуритилган гўшт, мевалар, дон улкан сопол кўзаларда сақланган.
Араблар қўлига асир тушиб қолган дабусияликлар сир олиш учун жуда қаттиқ қийноққа солинган. Асирлар хоинликдан кўра мардларча ўлимни афзал билиб, ўз тилларини тишлаб узиб ташлаганлар.
Ниҳоятда танг аҳволда қолган Қутайба қалъа атрофидаги қишлоқлар аҳолисини қатл қилишга фармон беради. Шундан кейин қалъа мудофаачилари сони кескин камайиб боради. Улар ўзларини ўлимга маҳкум этсалар-да, таслим бўлишмайди. Шундан кейингина босқинчилар ҳимоясиз қолган қалъага бостириб кирганлар.
Қалъа ҳудудида олиб борилган илмий изланишлар жараёнида топилган иш қуроллари, рўзғор буюмлари, ҳунармандчилик ускуналари, овчилик ва чорвачилик қуроллари сифати, пишиқлиги, ихчамлиги ва ташқи кўриниши билан анча тараққий этганлигидан далолат беради. Ҳатто, қалъанинг бутун ҳудудига сопол қувурлар ётқизилиб, канализация тизими яратилган, тоза ичимлик суви таъминоти йўлга қўйилган.
Тарихий манбаларни варақлар эканмиз, бир пайтлар бу кўҳна кент не-не фотиҳу жаҳонгирларни кўрганига амин бўламиз. Соҳибқирон Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур сингари буюк аждодларимиз бу масканга қадам ранжида қилишган. Эҳтимолки, Самарқандда умрининг энг навқирон дамларини кечирган Ҳазрат Навоий ҳам бир муддат Дабусияда тўхтаб ўтган, балки мана шу кенгликларда туриб, ўзининг малоҳат ва назокатга бой байтларини битгандир?
Дабусияда туғилган алломалар ичида энг машҳури фақиҳ, қози Абу Зайд Убайдулло ибн Умар ад-Дабусийдир. Ул зот Бухоронинг етти машҳур қозисидан бири, ҳанафий мазҳабининг йирик вакили ва пешвоси бўлганлар. Абу Зайд ад-Дабусий 978 йили Дабусияда таваллуд топган ва шу ерда улғайиб машҳур алломалардан таълим олиб, фиқҳ илмининг билимдони бўлиб етишган.
Дабусий нисбаси билан танилган яна ўнлаб алломалар номи ва асарлари бизгача етиб келган. Бу эса, Дабусия қадимий маданият ва маърифат бешикларидан бири бўлганини яна бир карра тасдиқлайди.
Дабусия асрлар давомида барқарор, мустаҳкам қалъа сифатида мавжуд бўлган. Темурийлар, Шайбонийлар, Аштархонийлар сингари сулолалар даврида ҳам Дабусия ўз стратегик аҳамиятини йўқотмай келган. Ўн тўққизинчи асрнинг биринчи ярмида, Бухоро ҳукмдори Амир Ҳайдар давридан бошлаб, қалъа Зиёвуддин номини олган. Дастлаб, Дабусия ва Зиёвуддин атамалари тенг қўлланган бўлса, кейинчалик, Дабусия атамаси истеъмолдан чиқиб кетган. Ўша пайтларда Зиёвуддин ҳам қалъа номи, ҳам Бухоро амирлигидаги вилоят номи сифатида қўлланган. Бугунги Пахтачи тумани маркази – Зиёвуддин шаҳри эса, тарихий Дабусиядан 7-8 чақирим масофада жойлашган.
Дабусия нима сабабдан ҳувиллаб қолгани, одамлар бу ҳудудни ташлаб кетгани ҳақида ҳам аниқ маълумотлар йўқ. Бу ҳолни кўпчилик қалъадан бир неча чақирим масофда, бугунги Пахтачи тумани марказида янги Зиёвуддин шаҳрининг юзага келиши, аҳлининг кўпчилиги шу ерга кўчиб келиши билан изоҳлашади.
Ҳа, бугун бу тарихий ҳудудда ана шу девор парчаларию, ягона обида Баҳра ота мақбарасидан бўлак иншоотни учратмайсиз. Мазкур иншоот ўрта асрларда қад ростлаган бўлиб, унда бир пайтлар шу ҳудудда яшаб ўтган улуғ алломалардан бирининг хоки ётибди.
Кўҳна Дабусия кенгликлар узра яна бир оқшом чўкмоқда. Бу масканни тарк этарканмиз, дилимиздан ўтаётган хазин, тушуниксиз туйғулар ўз-ўзидан қуйма сатрларга айланади.
Бунда ҳар бир қадам – асрларга тенг,
Ҳар зарра мангулик, эрк нишонаси.
Қадим Дабусия – кўҳна тарихнинг
Янги дунёдаги элчихонаси...
Рустам ЖАББОРОВ
“Ҳозир ким ҳам китоб ўқирди?”. Бугунги кунда китоб мутолаасини унутган одамлар жамият номидан ана шу гапни гапиришга ўрганиб қолган.
Ростдан ҳам китоб ўқишдан юз ўгирдикми ёки ўқишга тўсиқлар борми? Балки муаммо ўқимасликда эмас, мутолаа маданияти ва тарғиботнинг пасайганидадир?
Одамлар китоб мутолааси ҳақида қандай фикрда?
Бу ҳақда мақола ёзишдан аввал ижтимоий тармоқда ва аҳоли ўртасида “Нега китоб ўқишга одатланмай қўйдик?” саволи билан сўровнома ўтказдик.
Сўровнома натижасига кўра, иштирокчиларнинг энг катта улуши — 29 фоизи “Мунтазам китоб ўқиб бораман” жавобини танлаган. Бу яхши, аммо 26 фоиз иштирокчи китоб ўқишга вақти йўқлиги, 25 фоиз қатнашчи китобдан кўра телефон қулайлиги, 2 фоизи китоб ўқиш зерикарли эканини билдирди. 13 фоиз респондентлар эса китоб ўқишга сабри етмаслигини таъкидлади. Шунингдек, айрим фуқаролар эринчоқ бўлиб кетгани, китоб ўқимасликка турли баҳоналар топилиши, қизиқарли китоблар камлиги, аудио ва электрон китоблар қулайлигини қайд этди.
Бундан ташқари, кузатувчиларнинг асосий қисми илгари метро ва автобусларда ҳам китоб ўқилиши, ҳозир эса нафақат уйда, балки овқатланганда, йўлда юрганда, чорраҳада, ишхонада, хуллас, аксарият ҳолларда энг кўп вақтимиз телефонга тикилиш билан ўтаётгани, айниқса, ёшлар телефондан бўшамаслигини кам китоб ўқилишининг асосий сабаби сифатида айтишди.
Сўровнома натижасидан кўриш мумкинки, жамиятда китоб ўқишга бўлган қизиқиш сақланиб қолган. Бироқ кўпчилик вақтини телефон, интернет ёки бошқа технология ва юмушларга сарфлаётгани ёмон. Бу китоб ўқиш маданиятини шакллантириш зарурлиги, қулай муҳит яратиш ва оммавий тарғибот ишларини кучайтириш, шунингдек, мутолаа фақат шахсий истак эмас, балки муҳит ва ҳаёт тарзига боғлиқ эканини англатади.
Китобхонликни ривожлантиришга берилаётган эътибор натижа беряпти(ми)?
Маълумотларга кўра, энг тараққий этган мамлакатлар эмас, сўнгги йилларда тез ривожланаётган давлатлар аҳолиси кўпроқ китоб ўқир экан. Хусусан, ҳиндистонликлар фақат қўшиқ куйлайди ёки кино кўради, десак адашамиз. Улар дунёда энг кўп китоб ўқийдиган халқ. Ҳиндлар ҳафтасига 10,7 соат вақтини китоб ўқишга сарфлайди. Умуман, энг кўп китоб ўқийдиган давлатлар ўнталигига эътибор берадиган бўлсак, кейинги ўринларда Таиланд - ҳафтасига 9,4 соат, Хитой - ҳафтасига 8 соат, Филиппин - ҳафтасига 7,6 соат, Миср - 7,5 соат, Чехия - 7,4 соат, Россия - 7,1 соат, Швеция – ҳафтасига 6,9 соат, Франция - 6,9 соат, Венгрия аҳолиси эса ҳафтасига 6,8 соат китоб ўқир экан.
Хўш, юртмизда китобхонлик маданиятни шакллантириш борасида амалга оширилаётган ишлар қандай самара беряпти?
Ахборот оқимининг тезлашиши ва рақамлашувнинг кенгайиши натижасида китобхонлик маданиятини юксалтириш нафақат ижтимоий, балки маънавий тараққиёт учун ҳам муҳим вазифага айланмоқда. Юртимизда ҳам ушбу йўналишда бир қанча қарорлар, фармонлар ва дастурлар қабул қилиниб, самарали ишлар амалга ошириляпти. Хусусан, давлатимиз раҳбари ташаббуси билан ёшлар орасида китобхонликни ривожлантириш ва тарғиб қилиш мақсадида ташкил этилган “Ёш китобхон” танлови орқали китоб ўқиётган ёшлар сезиларли ошди. Ёшлар ишлари агентлиги маълумотларига кўра, 2017 йилдан буён анъанавий тарзда ўтказилаётган “Ёш китобхон” танлови орқали қарийб 5 миллионга яқин ёшлар қамраб олинган. Китоб дўконлари ва кутубхоналарда энг кўп изланаётган китоблар ҳам “Ёш китобхон” танловида эълон қилинган 140 номдаги адабиётлар экан. Бу ўз ўрнида китоб бозорида талаб ва таклифнинг ортишига ҳам хизмат қилмоқда.
2017-2024 йилларда 280 нафар ёшлар “Ёш китобхон” танловининг республика босқичида иштирок этган бўлса, шундан 20 нафари ғолибликни қўлга киритиб, Президент совғаси совриндори бўлган. Эътиборлиси, танловда ғолиб бўлган 17 нафар қизнинг 7 нафари кейинчалик Ўзбекистон Президенти томонидан давлат мукофотлари билан тақдирланган. Демак, китоб ёшларнинг кейинги тақдирига ҳам ижобий таъсир кўрсатмоқда. Айниқса, китоб ўқиб, ота-онасига автомобиль совға қилаётган ёшлар сафи кенгаймоқда. Мисол учун, ўтган йил ушбу танловнинг республика босқичида 10-14 ёш тоифасида қирқдан ортиқ бадиий-оммабоп китобларни ўқиган Жомбой туманидаги 12-умумтаълим мактаби ўқувчиси Наргиза Муҳаммадиева биринчи ўринни эгаллади. Унга Президент совғаси – “Cobalt” автомашинаси совға қилинди.
Албатта, китобхонликни тарғиб қилиш ишлари шу билан тўхтаб қолгани йўқ. Давлат дастурлари, маҳаллий ва халқаро лойиҳалар орқали китобга бўлган қизиқишни ошириш, ёш авлодни маънавий жиҳатдан бойитиш учун кенг кўламли ишлар давом этмоқда. Жумладан, Вазирлар Маҳкамасининг “2020 — 2025 йилларда китобхонлик маданиятини ривожлантириш ва қўллаб-қувватлаш миллий дастурини тасдиқлаш тўғрисидаги қарори ҳамда “Ўзбекистон – 2030” стратегиясининг асосий мақсадларидан бири ёшлар орасида китобхонликни ривожлантириш ва тарғиб қилиш вазифаси сифатида белгилангани ҳам ушбу масалага жиддий эътибор қаратилаётганини кўрсатади.
Ёшлар китоб ўқияпти, сиз ҳам ўқинг
Бугун ёшларнинг китоб ўқишга бўлган қизиқиши камайгандек туюлса-да, аслида улар турли хил форматларда ва платформаларда китоб ўқияпти. Ёшларнинг китоб ўқишга қизиқиши камайганини таъкидлашдан олдин, уларнинг китоб ўқиш учун имкониятларини ва китоб ўқишга одатланмасликка нима сабаб бўлаётганини эътиборга олиш лозим. Бу ҳақда Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ёшлар мураббийси, филология фанлари доктори, профессор Суюн Каримовнинг мулоҳазаларини келтирамиз.
- “Ёшлар китоб ўқимай қўйди”. Кейинги пайтда бу гапни мунтазам китоб мутолаа қиладиганлар ҳам, ўқимайдиганлар ҳам айтадиган бўлди, - дейди С.Каримов. - Тўғри, халқимиз маънавияти учун куйиниб гапирадиганлар бор. Аммо мен бу гапга қўшилмайман. Албатта, ёшлар доим китоб ўқияпти, дейишдан йироқман, лекин улар китоб ўқимай қўйгани йўқ, ўқияпти. Электрон китоблар, аудиокитоблар ва онлайн платформалар ёшлар учун китоб ўқишни осонлаштиряпти. Ёшларни кўряпмиз, халқаро фан олимпиадаларида ғолиб ва совриндор бўляпти, хориждаги нуфузли университетларда таҳсил оляпти, ихтиролар қиляпти, жаҳон ареналарида юртимиз байроғини баланд кўтаряпти, давлат мукофотларига сазовор бўляпти. Агар ёшлар китоб ўқимаётган бўлса, бундай натижаларга қандай эришяпти? Балки кимнингдир фарзанди китоб ўқимаётгандир ёки тарбияси “бузилиб” тўғри йўлдан адашгандир, лекин ҳамманинг ҳам эмас. Бунинг сабаби битта - оиладаги муҳит ва ота-онанинг фарзанд тарбиясидаги эътиборсизлиги.
Дейлик, бир оилада 4 фарзанд туғилиб, вояга етди. Уларнинг ҳаммасини ҳам китобга, илмга қизиқтириш мушкул. Биттаси спортчи бўлишни хоҳласа, бошқаси уста, шифокорликни танлайди. Албатта, бу жараёнда бола, аввало, ота-онасидан кейин ён-атрофидагилардан ўрнак олиб, ўрганганларини амалиётда қўллайди. Ўшанда биз, ота-оналар ҳар бир ишнинг самарали ва натижадор бўлиши учун фарзандларимизга ўрнак бўлишимиз, уларда ижобий таассурот қолдириб, маърифатга ундашимиз керак бўлади.
Масаланинг иккинчи томонини ҳам бор. Баъзилар «Ёшлар китоб ўқимай қўйди”, деб кўпинча бадиий адабиётни назарда тутади. Бадиий адабиёт ҳам ахборот манбаи. Айни пайтда, инсонга бадиий-эстетик завқ бағишловчи, руҳиятига ижобий таъсир ўтказувчи ноёб манба. Интернет тармоқларида медиа оламнинг ахборот таъминоти ғоятда кучайиб кетган, бутун инсоният ундан фойдаланишни афзал деб билаётган бир пайтда ёшларни китоб ўқишга қизиқтириш осон иш эмас. Фақат тарғибот-ташвиқот билан бу муддаога эришиб ҳам бўлмайди. Бадиий китоб ўқиш кўнгил иши, ёш қалбни тарбиялаш эса аввало ота-онанинг, кейин эса устозлар ва жамиятнинг зиммасида бўлади. Шундай экан, ўзгаришни ҳар биримиз ўзимиздан бошлайлик.
“Тирик китоб” нега танқидга учради? Ёхуд маънавиятли инсонларга эргашиш керак
Ахборот технологиялари ривожланиб, электрон қурилмалар ҳаётимизнинг асосий ажралмас қисмига айланиб қолди ва китоб мутолаасига жуда кам вақт ажратадиган бўлдик. Аммо шундай инсонлар борки, улар китобнинг қадрини эслатиб, жамиятни маърифатга чорламоқда. Улардан бири ижтимоий тармоқларда “Тирик китоб” номи билан машҳур бўлган китоб сотувчиси Хайрулла Асадов. У китобга даъват этувчи чиқишлари, ижтимоий тармоқлардаги фаоллиги ва маънавият ҳақидаги нутқлари орқали минглаб инсонларни, айниқса, ёшларни кўпроқ китоб ўқишга ундамоқда.
Бироқ у ҳам ҳар бир оммавий шахс сингари танқидларга дуч келди. Албатта, танқидлар табиий ҳол, айниқса, жамоатчилик диққат марказида бўлган инсон учун. Хайрулла Асадов китобга бўлган муҳаббатни кенг оммага етказишда замонавий, халқона ва таъсирли усулларни қўлламоқда. У олим эмас, маърифат йўлида фидойилик қилувчи шахс. Кўпчилик унинг қарашларида илмий ёндашув ва исботлар йўқлигини таъкидламоқда. Бу бир томондан тўғри. Лекин у ўз ҳаёт тажрибаси ва ўқиган китоблари орқали хулоса чиқаряпти, мисоллар келтиряпти. Бу амалиётга асосланган, халққа яқин услуб.
Ижтимоий тармоқларда китоб сотувчиси машҳур бўлиш билан бирга, китобни эмас, ўзини ва фаолиятини тарғиб қилаётгани ҳақида ҳам танқидий фикрлар билдирилди. Бугунги ахборот технологиялари асрида рақамли тўлқинда ажралиб туриш учун ҳар қандай шахснинг аудиторияга мос визуал ва муҳокамабоп форматда чиқиши талаб этилади. Чунки бу замон талаби. Шунингдек, Хайрулла Асадовнинг шахси китобга бўлган садоқат билан танилган. Агар шахс орқали китобга муҳаббат уйғонса, бу маърифат улашишда энг самарали усул.”Тирик китоб” ўзини эмас, шахсий намунаси орқали китобни ҳаёт тарзи сифатида ҳамда китобларни шунчаки ўқиш эмас, балки ўқилган ғояларни ҳаётда татбиқ қилишни тарғиб қилмоқда.
Албатта, танқидлар ривожланиш ва холислик учун керак. Бироқ китоб ўқиш, уни тарғиб қилиш, жамиятни маърифатга етакловчи, илмли инсонларни қўллаб-қувватлаш, уларга эргашиш ва тўғри хулоса чиқариш керак. Зеро, китоб инсон онгини уйғотади, маънавий дунёсига нур олиб киради.
Фазлиддин Рўзибоев.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 