12 Октябр, 2025, 20 Рабиъус сони, 1447
12 Октябр, 2025, 20 Рабиъус сони, 1447
«(Эй Муҳаммад) айтинг: “Эй кофирлар! Мен сизлар ибодат қилаётган нарсага ибодат қилмасман. Сизлар ҳам мен ибодат қиладиган (Аллоҳ)га ибодат қилувчи эмассизлар. Мен сизлар ибодат қилган нарсага ибодат қилувчи эмасман. Сизлар ҳам мен ибодат қиладиган (Аллоҳ)га ибодат қилувчи эмассизлар. Сизларнинг динингиз сизлар учун, менинг диним мен учундир» (Кафирун сураси, 5-оят).
Оятда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга маълум кофирлар зикр қилинган. Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз алайҳиссаломга уларнинг имон келтирмасликларини билдирди.
Ривоят қилинишича, қурайшликлардан бир гуруҳи: “Эй Муҳаммад, кел динимизга эргаш, биз ҳам динингга эргашамиз. Олиҳаларимизга бир йил ибодат этсанг, Илоҳингга бир йил ибодат қиламиз”, дейишди. Шунда Набий алайҳиссалом: “Ширк келтиришдан Раббим асрасин”, дедилар. Қурайшликлар: “Олиҳаларимиздан бирини истилом этсанг (ўпсанг), сени тасдиқлаб Илоҳингга ибодат қиламиз”, дейишди. Ана шундан сўнг Кафирун сураси нозил бўлди. Эртаси куни қурайшликлар Масжидул ҳаромда тўпланишганда Набий алайҳиссалом уларга сурани ўқиб берганларида барчалари ноумид бўлишди.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳу айтади: «Қурайшликлар Набий алайҳиссаломга: “Сенга мол-дунё берамиз, Макканинг энг бой кишисига айланасан. Истаган аёлингга уйлантириб қўямиз. Ортингдан соядек эргашамиз. Эвазига олиҳаларимизни айблашдан тўхтайсан. Агар бунга рози бўлмасанг, бошқа бир оқилона таклифимиз бор. Унда сенга ҳам, бизга ҳам фойда бор. Бир йил бизнинг Лот ва Уззога ибодат қиласан. Сўнг биз Илоҳингга бир йил ибодат қиламиз”, дейишди. Ана шундан сўнг сура нозил бўлди».
“Ибодат қилмасман”, яъни сизнинг Илоҳларингизга келгусида ибодат қилмасман. Сиз ҳам Илоҳимга ибодат этувчи эмассиз. “Мен сизлар ибодат қилган нарсага ибодат қилувчи эмасман”. Мен олдин (яъни ваҳий келмасидан илгари) ҳам бутларга ибодат этмаганман. Энди нима учун уларга топинай? “Сизлар ҳам мен ибодат қиладиган (Аллоҳ)га ибодат қилувчи эмассизлар”, яъни: “Мен ботилга, сиз эса ҳаққа ибодат этувчи эмассиз”. “Сизларнинг динингиз сизлар учун, менинг диним мен учундир”. Мен сизларга юборилган ҳақ пайғамбарман. Сизни ҳаққа ва нажотга чақираман. Агар мендан шариатни қабул қилмас, эргашмас экансиз, у ҳолда мени ўз ҳолимга қўйинг, ширкка чақирманг.
“Мен сизлар ибодат қилаётган нарсага ибодат қилмасман” оятининг такрор келишига сабаб мушриклар талабларини бир неча бор арз этишди. Яъни: “Мен сизлар ибодат қилаётган нарсага” бир он ҳам “ибодат қилмасман”. “Сизлар ҳам мен ибодат қиладиган (Аллоҳ)га” бир он ҳам “ибодат қилувчи эмассиз”». «Келажакда: “Мен сизлар ибодат қилаётган нарсага ибодат қилмасман”. Шунингдек, келажакда: “Сизлар ҳам мен ибодат қиладиган (Аллоҳ)га ибодат қилувчи эмассиз”».
Ибн Аббос ва Икрима розияллоҳу анҳумо сура Маккада нозил этилган, дейишади. Қатода ва Заҳҳок раҳимаҳуллоҳнинг фикрига кўра у маданийдир. Анас ибн Молик ривоят қилади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Кафирун сураси Қуръоннинг тўртдан бирига тенг”, деб марҳамат қилдилар» (Имом Термизий ривояти). Ибн Умар розияллоҳу анҳу ривоят қилади: «Сафарларининг бирида Набий алайҳиссалом саҳобалар билан бомдод намозини ўқидилар. Унинг ракатларида Фотиҳа сурасидан сўнг Кафирун ва Ихлос сурасини ўқидилар. Сўнг: “Мен сизга Қуръоннинг учдан бир ва тўртдан бир қисмини ўқиб бердим”, деб марҳамат қилдилар». Жубайр ибн Мутъим розияллоҳу анҳу айтади: «Набий алайҳиссалом: “Эй Жубайр, сафарга чиққанингда хамроҳларинг орасида энг кўрками ва йўл озуқаси кўпи бўлишни истайсанми?” деб сўрадилар. Мен: “Албатта, хоҳлайман”, дедим. Шунда у зот алайҳиссалом: “Мана шу бешта: Кафирун, Наср, Ихлос, Фалақ ва Нос сураларини ўқи. Қироатингни “Бисмиллаҳир роҳманир роҳим” билан бошлагин”, дедилар. Жубайр айтади: “Аллоҳга қасам, кўп мол-мулк эгаси эмасдим. Қачон сафар қилсам, энг кўримсиз ва озуқаси кам киши мен бўлардим. Шу сураларни ўқишим билан галдаги сафаримдан қайтгунимга қадар шерикларимнинг энг кўрками ҳамда йўл озуқаси энг кўпи айландим”». Фарва ибн Навфал Ашжаъий айтади: «Бир одам Пайғамбаримиз алайҳиссаломга: “Менга насиҳат қилинг”, деди. У зот алайҳиссалом: “Уйқудан один Кафирунни ўқи. Бу сура ширкдан покланишдир”, дедилар». Ибн Аббос розияллоҳу анҳу: “Қуръони каримда шайтонни энг кўп ғазаблантирувчи ундан бошқа сура йўқ. Чунки у тавҳид. Шунингдек, ширкдан покловчидир”, деб айтган.
Имом Замахшарий ва Имом Қуртубий тафсирлари асосида
Исмоил НУРИМОН тайёрлади.
“Ислом нури” газетасининг 2019 йил, 24-сонидан
СУННАТНИНГ МУҲОФАЗАСИ
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам суннатлари биринчи марта ҳижрий III асрда тадвин[1] қилинганини даъво қилиш мутлақо хатодир. Ҳадисларни тўплаш Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик даврларидан бошланган. Ҳадислар фақатгина ёзиб қўйиш орқали сақланмаган, балки унинг янада бошқа бир қанча усуллари ҳам бўлган.
ҲАДИСНИНГ УЧ ТУРИ
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айтган сўзлари ҳадис саналади. Ҳадислар нақл қилиш йўлларига кўра учта асосий турга бўлинади:
1. Мутавотир. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг замонларидан то бугунгача, ёлғон гапиришга келишиб олишлари имконсиз бўлган кўп миқдордаги ровийлар томонидан ривоят қилинган ҳадисдир. Бу турдаги ҳадис икки қисмга бўлинади:
А. Лафзан мутавотир. Лафз эътиборидан, мутавотир учун талаб қилингани каби кўп миқдордаги ровий томонидан ҳамма ровийлари жиддий бир чалкашликка йўл қўймай, айни лафзларни ривоятда иттифоқ қилган ҳолда ривоят қилган бир ҳадисдир.
Б. Маънавий мутавотир. Ровийлар томонидан айни лафзлар билан ривоят қилинмаган ҳадисдир. Ровийларнинг лафзлари фарқлидир. Ҳатто баъзида нақл қилинган ҳодисалар ҳам айни ҳодиса бўлмайди. Фақат барча ровийлар ҳамма ривоятларда умумий бўлган бир ишни нақл қилишда иттифоқ қилганлар. Масалан , Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
من كذب علي متعمداً فليتبوأ مقعده من النار
“Ким менга қасддан ёлғонни нисбат берса, жаҳаннамдаги жойига тайёрланаверсин”, деганлар (Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Термизий ривояти).
Бу биринчи турга кирадиган мутавотир ҳадисдир. Чунки бу ҳадиснинг энг камида 74 та та ровийси бор. Бошқача қилиб айтганда, 74 та саҳоба фарқли ҳолатларда, аммо барчалари айни лафзлар билан ривоят қилишган.
Бу ҳадисни у саҳобалардан олганларнинг адади янада кўп. Чунки ўша 74 нафар саҳобанинг ҳар бири буни бир неча шогирдига етказган. Шундай қилиб, бу ҳадиснинг ҳар бир табақадаги ровийлари янада ортиб боради ва асло етмиш тўрттадан камаймаган. Энди рақамда юзтача бўлган бу ровийлар, ҳадисни энг кичкина бир ўзгариш киритмасдан, айни лафзлар билан ривоят қилмоқдалар. Шу сабабли бу ҳадис “лафзан мутавотир”дир. Чунки бу қадар кўп саҳобанинг Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга ёлғонни нисбат бериш учун ёлғонга келишиб олишлари ақлга сиғмайди.
Бошқа томондан, кўпчилик ровийлар томонидан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бомдод намозида икки, пешин, аср ва хуфтон тўрт, шом намозида уч ракъат намоз ўқишни буюрганлари ривоят қилинган. Аммо ракъатлар сонини айтган ҳамма ровийларнинг лафзи бир хилда эмас. Уларнинг лафзлари фарқли. Ҳатто улар томонидан нақл қилинган ҳодисалар ҳам фарқлидир. Аммо барча ривоятларнинг мақсади айни. Бу умумий мақсаднинг, яъни ракъатларнинг аниқ сони “маънавий мутавотир” ўлароқ қабул қилинган.
2. Машҳур. Бу турдаги ҳадисни муҳаддислар бундай таърифлайдилар: “Машҳур ҳадис – мутавотир даражасига етмаган, аммо ровийлари сони ҳар бир табақада учтадан кам бўлмаган ҳадис” (Суютий, Тадбирур ровий, Ж.II. Карочи, 1972. – Б. 181.).
Бу атама фақиҳлар томонидан бироз фарқли тарзда таърифланади: “Машҳур ҳадис асҳоби киром даражасида мутавотир бўлмаган, аммо улардан кейин тавотур даражасига етган ҳадисдир”.
3. Хабари воҳид (бир киши келтирган хабар). Ровийлари сони ҳар бир табақада учтадан оз бўлган ҳадисдир.
Келинг энди бу уч турдаги ҳадисларнинг ҳар бирини алоҳида ўрганиб чиқайлик.
Мутавотирга келсак, ҳеч ким унинг аниқ ишончлигига ҳеч қандай шубҳа қилмайди. Мутавотир бир санад билан нақл қилинган воқеа, кундалик ҳаётимиз билан боғлиқ бўлганларини ҳам ўз ичига олган ҳолда ҳар доим аниқ ҳақиқат ўлароқ қабул қилингандир. Мутавотир бир ривоятга суянган ҳар қандай хабар ҳамма томонидан иккиланмасдан қабул қилиниши шартдир. Мен Москва шаҳрини ҳеч кўрмаганман, аммо Москванинг бир шаҳар экани инкор қилиб бўлмас аниқ бир ҳақиқатдир. Бу ҳақиқат менга шаҳарни кўрган кўп миқдордаги ровийлар томонидан исботланмоқда. Бу доимий ривоят қилинган, яъни “мутавотир” бир ҳақиқатдир-ки унга инкор ҳам, шубҳа ҳам қилинмайди.
Биринчи ва иккинчи жаҳон урушларини ҳам кўрмаганман, аммо бу икки жангнинг рўй берганини, ҳеч қандай шубҳага суянмайдиган хабарлар, улар билан боғлиқ мутавотир хабарлар нақл қилмоқда. Соғлом ақл эгаси бўлган ҳеч ким, бу жангларнинг рўй берганини билдирган инсонларнинг ёлғон бир хабар тўқиш учун иттифоқ қилганларини ва бу жангларнинг бўлмаганини даъво қила олмайди. Жангнинг ҳақиқатда бўлган ҳодисалиги “мутавотир” хабарга суянилмоқда.
Айни шаклда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари ҳақидаги мутавотир хабарлар ҳам унинг ишончлилиги ҳеч қандай шубҳасиз қабул қилиниши керак.
Хуллас, хоҳ лафзан мутавотир, хоҳ маънан мутавотир бўлсин мутавотир ҳадислар Қуръони карим каби ишончга эгадир ва иккаласи орасида ривоят йўлининг ишончлилиги томонидан ҳеч қандай фарқ йўқдир.
Мутавотирнинг биринчи гуруҳига кирувчи, яъни “лафзан мутавотир” бўлган ҳадислар сон жиҳатдан оз бўлса ҳам, иккинчи гуруҳ билан боғлиқ ҳадислар, яъни “маънан мутавотир” ҳадислар кўпдир. Тўғрироғи Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам суннатларининг муҳим бир қисми мутавотирнинг бу турига киради, ҳеч қандай ҳолатда уларнинг ишончлилигига шубҳа қилинмайди.
Иккинчи гуруҳи, яъни машҳур ҳадисга келсак, унинг ишончлилик даражаси мутавотирга қараганда пастроқ. Шу билан бирга ровийлар сони ҳар табақада ишончли бўлган уч кишидан кўпроқ бўлгани учун ривоят ишончлидир.
Учунчи гуруҳ ҳадис “хабари воҳид”дир. Бу гуруҳнинг ишончлилиги ровийларининг тўғрисўз бўлишига боғлиқдир. Агар ровий ишончли бўлса, унинг хабари қабул қилиниши мумкин. Аммо биргина ровийнинг шубҳали бўлса, бутун хабар эҳтиётан шубҳали қолишда давом этади. Бу қоидага ҳаётнинг ҳар бир жабҳасида амал қилинмоқда.
Нимага Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннати билан боғлиқ хабарларга қўлланилмаслиги керак? Аксинча хабар ровийлари ривоят қилган нарсаларининг нозик томонларидан хабардор бўлганлари учун ҳам “ҳадислар” мавзусида бу қоидани энг аъло ҳолатда қўллаш мумкин.
Бу ҳар қандай бир ҳуқуқий ё диний бир таъсирга эга бўлмаган, тасодифий бир ҳодисага оид, оддий бир хабар эмас. Бу миллионлаб инсоннинг ҳаётига чуқур таъсир кўрсатган ҳодисага оид бўлган бир воқеанинг ривоятидир.
Ҳадис ровийлари Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга бир сўз ёки амални нисбат бериш ўйин эмаслигини жуда яхши билишарди. Бу нақл қилиш жараёнида ҳар қандай қасддан хато ё ҳар қандай иккиланиш, Аллоҳнинг ғазабига дучор қиладиган ва жаҳаннамда азоб бўладиган ҳолатга олиб борарди. Ҳар бир ровий ушбу машҳур ва мутавотир ҳадисни яхши билган: “Ким қасддан менинг номимдан ёлғон гапирса, жаҳаннамдаги жойига тайёрланаверсин”.
Бу ҳадис ровийларнинг қалбида шу қадар кучли масъулият ҳиссини пайдо қилганки, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида ҳар қандай нарсани нақл қилганда бирор хато аралашмасин деб қўрқиб, ранглари оқариб кетарди.
Бундай масъулият – ҳадис ровийларининг, бир ҳадиснинг муҳофазаси ва нақлида эҳтиёткор бўлишларининг асосий сабаби эди. Бу эҳтиёт чораси бошқа тарихий ҳодисаларнинг нақл қилинишида топилмайди.
Энди келинг ҳадисларни соф ҳолатда муҳофаза қилиш учун уммат томонидан татбиқ қилинган фарқли усулларни баён этайлик.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа