Islom dini o'z nomi bilan “tinchlik” dinidir. Musulmonlarning shiori bo'lmish o'zaro salomlashuv iborasida ham bir-birlariga tinchlik tilash ma'nolari bor. Islom dinida nafaqat musulmonlar o'rtasida, balki boshqa din vakillari bilan ham tinch-totuv yashashlikka targ'ib qlingan. Jumladan, Qur'oni karimda:

لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

ya'ni: “Din to'g'risida sizlar bilan urushmagan va sizlarni o'z yurtingizdan (haydab) chiqarmagan kimsalarga nisbatan yaxshilik qilishingiz va ularga adolatli bo'lishingizdan Alloh sizlarni qaytarmas. Albatta, Alloh adolatli kishilarni sevar”, deyilgan (Mumtahani surasi, 8-oyat).
Alloh taolo bu oyati karimada mo'min-musulmonlarni boshqa millat va din vakillariga yaxshi munosabatda bo'lishga buyuradi va ularga nisbatan adolatli bo'lish lozimligini ta'kidlaydi. Jumladan, samarqandlik faqih Abu Lays Samarqandiy “Bahrul ulum” nomli tafsir kitobida ushbu oyat tafsirida: “O'zga din vakillari bilan bordi-keldi qiling, ular bilan adolatli muomala qiling”, deb qayd qilgan.
Movarounnahrlik mashhur mufassir Abul Barakot Nasafiy “Madorikut tanzil” asarida mazkur oyat sharhida: “O'zga din vakillariga ehtirom ko'rsating, ularga so'z bilan ham, ish bilan ham yaxshi muomalada bo'ling”, deb bayon etganlar.
Hazrati Payg'ambarimiz sollallohu alayhi va sallam Habashistondan kelgan nasroniy mehmonlarni o'z masjidlariga tushirganlar va “ular bizning sahobalarimizni hurmat qilgan edilar. Men o'zim ularni izzat-ikrom qilishni xush ko'raman”, deb shaxsan o'zlari ularga xizmat qilganlar. Shuningdek, U zot elchi bo'lib kelgan Najron nasorolarini ham o'z masjidlarida ibodat qilishlariga ruxsat berganlar.
Muhammad sollallohu alayhi va sallam vafotlaridan keyin ham, u zot boshlab bergan boshqa din vakillari bilan yaxshi muomalada bo'lish an'anasi davom etdi. Hazrati Umar roziyallohu anhuning davrlarida Iliyo ahli nasroniylariga o'zlari so'raganlaridan ham ko'p imkoniyatlar berilgan. Mana bu ham Islomdagi bag'rikenglikning yaqqol namunasidir.
Tarixchilar Horun ar-Rashid davridagi bag'rikenglikni shunday izohlashgan: “Masihiylar, yahudiylar va musulmonlar hukumat ishlarida birga ishlar edilar”. Halifa Ma'mun o'z akademiyasiga turli din va mazhab sohiblaridan bo'lgan olimlarni to'plab, ularga: “Ilmdan nimani xohlasangiz, bahs qilaveringlar, faqat toifachilik kelib chiqmasligi uchun har kim o'z diniy kitobidan dalil keltirmasa, bo'ldi”, – degan ekan.
Hozirgi kunda o'zlariga dinni niqob qilib olib, insoniyatga qarshi vahshiyona jinoyatlar sodir etayotgan har xil toifadagi terroristlar harakati nafaqat Islom dini nuqtai nazaridan, balki boshqa dinlar tomonidan ham qoralanadi. Chunki, Alloh taolo insonlarni er yuzida inoq, tinch, osoyishta yashashlariga, ona zaminni vayron emas, balki obod qilishga buyurgan. Shunday ekan, undaylarning bu manfur ishlaridan Alloh taolo ham norozidir.
Alloh taolo Qur'oni karimda shunday marhamat qilgan:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ

ya'ni: “Ey, insonlar! Darhaqiqat, Biz sizlarni bir erkak (Odam) va bir ayol (Havvo)dan yaratdik hamda bir-birlaringiz bilan tanishishingiz uchun sizlarni (turli-tuman) xalqlar va qabila (elat)lar qilib qo'ydik. Albatta, Alloh nazdida (eng azizu) mukarramrog'ingiz taqvodorrog'ingizdir. Albatta, Alloh biluvchi va xabardor zotdir” (Hujurot surasi, 13-oyat).
Ushbu oyati karimadan ko'rinib turibdiki, Islom dini insonlarning asli bir ekanligini ta'kidlaydi, shuning uchun ularni dunyoda bir ota-onaning farzandlaridek hayot kechirishga chaqirmoqda. Islom dinida birodarlik, yaxshi ishlarda o'zaro hamkorlik qilish, yomon va gunoh ishlarda hamkorlik qilmaslik, husni xulq, rostgo'ylik, samimiylik kabi inson kamoloti uchun zarur bo'lgan ma'naviy qadriyatlar o'z ifodasini topgan. Payg'ambarimiz s.a.v. ham o'z risolatlari mohiyatini ifodalab:

إنما بعثتُ لأتممَ مكارمَ الأخلاقِ

ya'ni: “Men faqat go'zal xulqlarni tamomiga etkazish uchun yuborilganman”, deganlar (Imom Molik rivoyati).

Islom dini nuqtai nazaridan bag'rikenglik tushunchasi juda chuqur ma'nolarga ega. Diniy bag'rikenglik deganda, avvalambor, dinda hech qanday haraj va mashaqqat yo'q, ya'ni dindor bo'lishlik hamma uchun ham qulay, dinda hech kimga toqatidan ortiq mashaqqatli ish buyurilmaydi, degan tushuncha hosil bo'lmog'i lozim. Ba'zi o'zlarini dindor qilib ko'rsatishni xohlovchi ba'zi bir kimsalar haddan tashqari takallufga berilib, dinda qat'iy buyurilmagan, balki mustahab bo'lgan amallarni mahkam ushlab, o'zlarini qiynab qo'yadilar. Bundaylar oxir oqibat dindan bezib qolishlari ehtimoli bor.
Qolaversa, diniy bag'rikenglik deganda, dinlararo munosabatlarni yaxshilash, o'zaro hurmat va ehtiromni shakllantirish tushuniladi. Musulmonlar nazarida nasroniy va yahudiy dinlari ham samoviy, ya'ni Alloh tomonidan Uning payg'ambarlariga nozil qilingan dindir. Islom dinida esa, o'tgan barcha payg'ambarlarga va dinlarga hurmat nazari bilan qaraladi. Qur'oni karimda Alloh taolo marhamat qiladi:

قُولُوا آَمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ

ya'ni: “Aytingiz (ey, mo'minlar!): “Allohga, bizga nozil qilingan narsa (Kitob)ga, Ibrohim, Ismoil, Ishoq, Ya'qub va uning avlodlariga nozil qilingan narsalarga, Musoga, Isoga va (barcha) payg'ambarlarga Parvardigorlaridan berilgan narsalarga imon keltirdik (ishondik). Biz ular o'rtasidan birortasini (payg'ambar emas deb) ajratib qo'ymaymiz va biz Unga (Allohga) bo'yin sunuvchilarmiz” (Baqara surasi, 136-oyat).
Bizning ko'pmillatli diyorimizda diniy bag'rikenglik o'z ifodasini topgan. Barcha din peshvolari o'zaro diniy bayramlarida bir-birlarini tabriklab o'zaro hurmatlarini bajo keltirishadi. Tabiiyki, bu o'sha din vakillarida ham ijobiy tushunchalarni paydo bo'lishiga sabab bo'ladi.

O'zbekiston musulmonlari idorasi raisining birinchi o'rinbosari

Homidjon Ishmatbekov