Amir Temur davrida Samarqandda faqat ikkita madrasa qurilgan edi. Ikkovi ham mo''jazgina va sulolaviy dahmalar bo'lib, bular Amir Temur majmuasidagi Muhammad Sulton hamda Saroymulk xonim madrasalaridir. Mirzo Ulug'bek davriga kelib, madrasalar ko'paydi, deb xabar bermoqda “Zarafshon” nashri.

Ulug'bek madrasasi me'morchilik asari sifatida Sharq obidalarining mumtoz namunasidir. HV asrda Registonda qurilgan barcha inshootlardan faqatgina Mirzo Ulug'bek madrasasi, bir muncha xaroba holida bo'lsa ham, bizgacha etib kelgan. Madrasa ikki qavatli bo'lib, 55 ta hujra va to'rt burchagida katta darsxonalar va ayvonlardan iborat.

Maxsus ta'lim olish uchun belgilangan hujralarda 2-3 tolibi ilm o'qigan va yashagan. Har bir xona o'qish, yashash va alohida qismida kerakli narsalarni saqlash vazifasini bajargan. Darsxonalarda alohida guruhlar uchun fan mashg'ulotlari o'tkazilgan. Ayvonlar yozgi darsxona vazifasini bajargan. G'arb tarafdagi ikki darsxona o'rtasida masjid joylashgan. Uning darsxonasi hamda hovli bilan bog'lovchi ikkita eshigi bo'lgan.

Madrasa baland peshtoqlidir. Uning yon tomon devorlari yirik handasaviy naqshlar bilan bezatilgan. Umuman olganda, madrasa naqshlarga boy, ajoyib o'ziga xos ko'rinishga ega. Oddiy g'isht bilan bezakli g'ishtlarning birga qo'shib ishlatilishi, koshinburish va marmar o'ymakorligi namunalari yaxlit badiiylikni tashkil qiladi.

Naqshlardagi rang-barang, yulduzsimon tasvirlar va suls xatida bitilgan muqaddas Qur'ondan keltirilgan oyatlarning o'zi ham Mirzo Ulug'bekning buyuk donishmand olim ekanligiga ishoradir. Madrasaning to'rt burchagidagi baland minoralar binoni yana ham ko'rkam va salobatli qilib ko'rsatib turibdi.
Ulug'bek qurdirgan ushbu madrasa o'z davrining ilg'or, barcha sharoitlarga ega mukammal oliy o'quv yurti bo'lib, Sharqdagi birinchi dorilfunun va keng imkoniyatlarga ega ilmiy muassasa sifatida katta shuhrat qozondi. Shu bilan birga butun dunyoda Ulug'bek akademiyasi sifatida mashhur bo'ldi.

Ulug'bek madrasasi haqida Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma” asarida quyidagi ma'lumotlarni yozib qoldirgan: “Ulug'bek Mirzoning imoratlaridin Samarqand qal'asining ichida madrasa va xonaqohdur. Honaqohning gumbazi bisyor ulug' gumbazdur, olamda oncha ulug' gumbaz yo'q deb nishon berurlar. Yana ushbu madrasa va xonakohga yovuq bir yaxshi hammom solibtur, Mirzo hammomig'a mashhurdur, har nav' toshlardin farshlar qilibdur. Huroson va Samarkandda oncha hammom ma'lum emaskim, bo'lgay”, deb yozadi.

Mirzo Ulug'bekning Samarqandda barpo etgan madrasasi va unda o'sha davrdagi ilmga bo'lgan munosabat mavjud manbalarda qanchalik ulug'lansa, vaqt o'tishi bilan madrasaning faoliyati cheklanib qolganligi keyingi tarixchilarning asarlarida qayd etiladi.

V.L.V'yatkinning shaxsiy kollektsiyasida ro'yxatga olingan Sayyid Rahim ismli tarixchi quyidagilarni yozib qoldirgan: «Imoratning balandligi osmon qadar, uning og'irligidan zamin titraydi. Imoratning to'rtta gumbazi binoning to'rt tomonida qad ko'targan va kumush bilan qoplangan. Ushbu baland madrasa 2 qavatdan iborat. Har bir qavatda ikki talabaga mo'ljallangan hujralar mavjud. Hozir (1701-1702 y.y.)da madrasada ahli ilmlardan bir zot yo'q, faqatgina to'rtta baland gumbaz titragan ko'zlari bilan ma'yus boqadi”, deb, afsus bilan madrasa faoliyatini to'xtab qolganligini aytadi.

Samarqanddagi Ulug'bek madrasasi HV-HVII asrlarda gavjum ilm dargohi bo'lgan. HVIII asr boshlaridan so'nggi ashtarxoniylar davriga kelib, tanazzulga yuz tutgan va madrasa sifatidagi faoliyatini bir muddatga to'xtatgan.

Manbalardan ma'lum bo'lishicha, Buxoro amiri Haydar davriga kelib ilm-fan sohasiga bo'lgan e'tibor yana jonlangan. Ulug'bek madrasasining ham faoliyati tiklangan.

Asliddin Safarov,
Registon ansambli gid ekskursovodi.