Mashhur tilshunos Ibn Manzur: «“Taassub” so'zi “asabiyat”dan olingan. “Asabiyat” boshqalarni o'zining ota tomonidan qarindoshlariga yordam berishga chaqirish ma'nosini anglatadi. Bir guruhga nisbatan taassub qilish degani o'sha guruh yordami uchun jamlanish ma'nosini anglatadi», deb yozadi.
Lug'at kitoblarida esa “mutaassiblik” qattiqqo'llik, bir fikrda qattiq turib olish ma'nolariga ham dalolat qilishi aytib o'tilgan. Istilohda esa, doim o'zini so'zsiz haq deb bilib, fikrida qattiq turib olish, boshqalarni esa nohaq deb qarash taassubdir. Bu tuyg'u mutaassib kishida o'zgani tahqirlaydigan, uning insoniy haq-huquqlarini e'tirof etmaydigan muayyan xatti-harakatlar ko'rinishida aks etadi. Borib-borib bu uning tabiatiga singadi.
Qisqacha aytganda, mutaassiblik, garchi dalil ko'rinib turgan bo'lsa ham, bir tomonga moyillik tufayli haqni rad etishdir. Mutaassiblik va fanatizm tushunchalari bir-biriga ma'nodosh bo'lib, ularning aksi bag'rikenglikdir.
Mutaassiblikning bir qancha turlari bor:
– diniy mutaassiblik;
– irqiy mutaassiblik;
– qabilaviy mutaassiblik;
– tabaqaviy yoki ijtimoiy mutaassiblik;
– fikriy mutaassiblik va hokazo.
Yana sport mutaassibligi degan tushuncha ham mavjud. Futbol fanatizmi bunga misol bo'ladi.
Tarixda sodir bo'lgan ko'plab urush-janjal va xunrezliklarning mohiyati haqida gap ketsa, ularning asl sababi mutaassiblikka borib taqalishiga guvoh bo'lamiz.
Hozir ko'plab davlatlar boshidan kechirayotgan ma'naviy bo'hron bilan birga mutaassiblik ko'lami ham kengayib bormoqda. Bu jarayonda mutaassiblikning turli ko'rinishda jamiyat hayotiga xavf solayotganini inkor etib bo'lmaydi. Faylasuflar, huquqshunoslar, siyosatchilar, jamiyatshunos va dinshunos olimlar mutaassiblikning kelib chiqishi va uning salbiy oqibatlarini o'rganishmoqda.
Bugungi kunda ko'pgina mintaqalarda ijtimoiy-siyosiy vaziyatni keskinlashtirishga urinayotgan, begunoh kishilarning hayotiga zomin bo'layotgan mutaassiblarning ekstremistik xatti-harakati tobora xatarli tus olayotgani barcha davlatlarning bu illatga qarshi birgalikda kurash olish borishi, kishilarning madaniy darajasi-
ni yuksaltirish, shaxsga nisbatan hurmat tuyg'usini shakllantirish borasida sa'y-harakatlarni birlashtirishni taqozo etmoqda.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev Birlashgan Millatlar Tashkiloti Havfsizlik Kengashining 72-sessiyasida: “Biz muqaddas dinimizni azaliy qadriyatlarimiz mujassami ifodasi sifatida behad qadrlaymiz. Biz muqaddas dinimizni zo'ravonlik va qon to'kish bilan bir qatorga qo'yadiganlarni qat'iy qoralaymiz va ular bilan hech qachon murosa qila olmaymiz. Islom dini bizni ezgulik va tinchlikka, asl insoniy fazilatlarni asrab-avaylashga da'vat etadi”, deya ta'kidlagan edilar.
Mutaassiblikning shaxs va jamiyatga etkazadigan zararlari juda kattadir. Mutaassib kimsa bu – darg'azab, jazavali, asabiy, hissiyotga berilgan va qattiq salbiy his-hayajonga tushuvchi shaxs. U buzg'unchi g'oyalarni faol tashuvchilardan hisoblanadi. Aynan shu sifatlar unga omma orasidagi tarafdorlar qalbini egallashga imkon beradi.
Mutaassib voqelikni o'zining asl holatida ko'ra olmaydi. Chunki u fa-
qat o'zi moyil bo'lgan narsanigina ko'radi. Inkor etib bo'lmas darajada oshkor bo'lsa ham, o'zgalar ko'rayotgan haqiqatni ko'rmaydi. Mutaassib faqat o'zini haq, o'zgalarni nohaq deb bilgani uchun doim sezmagan holda ijtimoiy rishtalarni uzadi, ixtilof jarligini kengaytiradi. Uning tor ongiga ko'ra hamma faqat uning qolipi bo'yicha yashashi kerak. Aks holda “adashgan” odam hisoblanadi.
Mutaassib uchun ilmiy omonatdorlik tushunchasi umuman yo'q narsa. U haqiqatdan bo'yin tovlab, voqelikni faqat o'zining foydasiga burishga, haqiqatni soxtalashtirishga harakat qiladi. Shu bois barcha masalada odamlarni to'g'ri echimni topishdan mahrum qiladi, shaxslar va jamoalarga to'g'ri baho berish masalasida hammani adashtiradi. Mutaassib mo''tadil ilmiy bahs orqali haqiqatga erishish yo'llarini o'zining nizo qo'zg'aydigan, ixtilofni kuchaytiradigan bahslari bilan barbod qiladi. Natijada jamiyatlar, xalqlar va madaniyatlar o'rtasida keskinlik yanadakuchayadi.
Mutaassib keng fikrlashga qodir emas. Uni faqat ichki emotsional tuyg'u boshqaradi. O'zgalarning yanglish fikri bilan harakat qiladi. Aynan shuning uchun muqobil tomon fikrini tarozuga solish va hurmat qilish imkonidan mahrumdir. Toqatsizlik ancha vaqtlardan buyon fanatizmning sinonimi sifatida tadqiqotchilar tomonidan tan olingan. Biron-bir qarashni faqat o'zining sevimli qoidalariga mos kelmagani, qarshi ekani uchungina qat'iyan rad etadigan har qanday odam toqatsiz bo'lishi mumkin.
Hulosa qilib aytganda, mutaassib uchun bag'rikenglik hech qanday ma'no kasb etmaydi. U bag'rikenglikni kishi ruhiyatining pastligi, irodasining bo'shligi deb biladi. Fanatik kimsa kimni o'zidan yiroq deb bilsa, unga raqib deb qarasa, ularga aslo toqat qila olmaydi.
Po'latxon KATTAYeV,
Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti o'qituvchisi
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi xabar berishicha, may oyining 13-sanasida bir kunda 3 mlrd so‘mlik energoresurslarini talon-toroj qilish holatlari aniqlangan. Afsuski, bugun bunday gaz va elektr energiyaga yashirincha ulanib, davlatga milliardlab zarar yetkazgan kimsalar haqidagi xabarlarni tez-tez o‘qib qolamiz.
Birovning, ayniqsa, xalq haqidan qo‘rqmay o‘g‘rilik orqali manfaat topmoqchi bo‘layotgan insonlar oramizda ko‘plab topiladi. Bundaylarning nazdida gaz, suv, elektr energiya tuganmas boylik. Undan har kim o‘z manfaati yo‘lida foydalanishi mumkin. Biroq bu ne’matlar xonadonlarga kirib borishi uchun minglab insonlar mehnat qilishini, davlat esa milliardlab mablag‘ sarflashini, ular ham bir kun tugab qolishini xayoliga ham keltirmaydi.
Aslida ushbu ne’matlardan oqilona foydalanish, isrof qilmaslik nafaqat fuqarolik majburiyatimiz, balki insoniy vazifamiz, mo‘minlik burchimizdir.
Aytish joizki, uyda, ishda, ko‘chada kommunal to‘lovlar atrofida aylanayotgan qator muammolar haqida ko‘p eshitamiz, ba’zan o‘zimiz uning guvohi yoki bevosita ishtirokchisiga aylanamiz. Lekin bu muammolar to‘lovni o‘z vaqtida amalga oshirmaslik yoki ayrim nobop kimsalarning qilmishi oqibatida yuzaga chiqayotgani yodimizga ham kelmaydi. To‘lovlarni imkon bo‘la turib asossiz bahonalar yoki o‘z vaqtida to‘lamaslik yoki hisoblagich jihozlarini teskariga aylantirish yoxud har xil hiylalar ishlatib, ularni to‘lashdan qochish davlatning va xalqning haqini yeyish hisoblanadi. Chunki tabiiy boyliklar davlat va xalq mulkidir.
Qolaversa, kommunal xizmatlardan foydalanish uchun har bir xonadon ta’minotchilar bilan shartnoma tuzib, qo‘l qo‘ygan va o‘zaro kelishuvda to‘lovni o‘z vaqtida ado etishga kelishgan. Shu bois to‘lovlarni vaqtida ado etishimiz shar’an ham joiz.
Ta’kidlash lozimki, xalqning mulkida barcha fuqarolar, xususan, kam ta’minlanganlar, nogironlar, yetim-yesirlar, keksalarning haqi bor. Ulardan foydalanishga kelganda faol bo‘lib, to‘lovga kelganda qochayotgan, paysalga solayotganlar yuqorida zikr etilgan qatlamlarning ham haqini o‘zlashtirib, nohaq yeyayotganini bilib olsinlar. Zero, Qur’oni karimda: “Ey iymon keltirganlar, bir-birlaringizning mollaringizni botil yo‘l bilan yemanglar” (Niso surasi 29-oyat), deya ogohlantirilgan. Shunday bo‘lgach, har bir fuqaro o‘zgalarning moliga, ayniqsa, jamoat mulkiga xiyonat etmasligi darkor! Bunga e’tiborsizlik oxiratda yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Havla binti Amr roziyallohu anho rivoyat qilgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bunday deganlar: “Ba’zi bir odamlar Allohning mulki (jamoat pullari)ga xiyonat qiladi. Qiyomat kuni ular jahannamga ravona bo‘lishadi” (Imom Buxoriy rivoyati). Shunday ekan, bu masalaga jiddiy yondashishimizga to‘g‘ri keladi.
Shuningdek, gaz, elektr energiya va suv kabi ne’matlardan oqilona foydalanish ham dinimiz talabidir. Zero, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam: “Iqtisod qilgan kimsa kambag‘al bo‘lmas, maslahat qilgan pushaymon bo‘lmas” (“Mushkotul nasobih”), deb tavsiya berganlar.
Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisi sharifda Nabiy sollallohu alayhi va sallam: “Solih hidoyat, go‘zal ko‘rinish va iqtisodli bo‘lish nabiylikning yetmishdan bir juzidir”, dedilar (Imom Buxoriy rivoyati).
Demak, doim ahli solihlardan bo‘lib, tejamkor bo‘lish, isrofga yo‘l qo‘ymaslik, har bir narsani o‘z o‘rnida, me’yorida tasarruf qilish, keragidan ortiq, behudaga sarflamaslik nabiylikning yetmish juzidan bir juz, yetmish bo‘lagidan bir bo‘lak ekan. Buni har bir mo‘min-musulmon yaxshi anglab, hayotiga tatbiq qilishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, halollik inson hayotini xotirjam, osoyishta va farovon qiladi. Shunday ekan, kommunal to‘lovlarni o‘z vaqtida to‘lab, xalq haqiga xiyonat qilmaylik, azizlar!
G‘ayrat BOZOROV,
Dehqonobod tumani “Oqrabot ota”
jome masjidi imom-xatibi