Islomda e'tiqodiy jihatdan bir-birlari bilan ahil-inoq, hamjihat va birdam bo'lgan ahli sunna val-jamoa deb atalmish to'rt fiqhiy mazhab bor. Ya'ni, hanafiylik, molikiylik, shofe'iylik va hanbaliylik mazhablari. Son-sanoqsiz Islom olimlari Qur'on va sunnatga eng muvofiq fiqhiy mazhablar deb, ularni ahli sunna val-jamoa deyishga ittifoq qilishgan. Biror kishi mujtahidlik darajasiga etmagan bo'lsa, unga shu to'rt mazhabdan biriga ergashishni shart qilishgan. Bu asosga bir necha asrlar davomida og'ishmay, hech qanday ixtilofsiz amal qilinib kelingan. Bu to'rt fiqhiy mazhab imomlarini deyarli barcha Islom ulamolari tan olishgan. Ularga ergashish Qur'on va sunnatga ergashish kabidir deb bilishgan. Bu imomlar yolg'on, aldov, tuhmat va bo'hton kam bo'lgan baxtli zamonlarda, havoyu nafslar shataloq otmagan chog'larda, ilm va amal rivoj topgan asrlarda, avvalgi maqtalgan uch asr—asri-saodatlarda yashashgan. O'sha texnika taraqqiyotga yuz tutmagan vaqtlarda hech qanday texnologiyasiz faqat va faqat ilm va amal bilan yuz minglab e'tiborli musulmonlar va muhaqqiq olimlarning olqishlariga sazovor bo'lishgan.
Islom olamida mazhab atamasi umumiy tarzda zikr qilinganda yuqorida aytilgan ana shu to'rt haq mazhabdan birini ifoda etishi odatga aylangan. Ommabop va yo ilmiy asarlarda ham, shunchaki og'zaki suhbatlarda ham mazhab so'zidan barchaning zehnida ma'lumu mashhur bo'lib ketgan hanafiylik, molikiylik, shofe'iylik va hanbaliylik mazhablari iroda etiladi. Islomda bir necha o'nlab oqimlar, yo'nalishlar, irmoqlar bo'lishiga qaramasdan mazhab so'zi ijobiy ma'no o'laroq faqatgina to'rt haq fiqhiy yo'nalishdan boshqasini ifoda etmaydi.
O'z navbatida “bemazhab” atamasidan ham shu to'rt mazhabdan birortasida subuti bo'lmagan musulmonlar ko'zda tutiladi. Atama salbiy ma'no kasb etib, xoh to'rt mazhabdan birortasiga aloqasi yo'q yo'nalishlar bo'lsin, yoki shu to'rt mazhab ichida betayinlik ila ayrim masalada hanafiy, yana boshqa masalada hanbaliy va hokazo amal qiluvchi mulaffiqlar bo'lsin bariga nisbatan “bemazhab” atamasi qo'llanaveradi.
Ayni damda “mulaffiq”, “talfiq” atamalariga qisqacha izoh berib o'tish o'rinlidir:
Talfiq – ijtihod shartlarini o'zida o'zlashtira olmagan holda, mustaqil hukm chiqarish va fatvo berishga salohiyatsiz kishining turli mazhablardan o'zi xohlagan fatvolariga amal qilishdir. To'rt haq mazhab ulamolari talfiqdan qaytarishgan. Masalan, hanafiylardan shayx Ibn Obidin “Bahrur-roiq”ning hoshiyasida aytadi: “Muayyan mazhab muftiysining o'z mazhabida aniq ko'rsatilgan masalada boshqa mazhab yo'lini tutishi va u bo'yicha fatvo berishi mumkin emas”. (6-jild, 289-bet).
Molikiylardan imom Nafroviy “Favokehud-devoniy”da aytadi: “To'rt imomdan biriga ergashish vojibligiga musulmon ummatining ijmosi tuzilgandir. Faqat ijtihod ahllari bundan mustasno”. (2-jild, 357-bet).
Shofe'iylardan Jaloluddin Mahalliy “Jam'ul-javome'”ning sharhida aytadi: “Eng sahih so'z shuki, omiylar modomiki ijtihod martabasida bo'lmas ekan, ularga muayyan bir mazhabga taqlid qilish lozim bo'ladi. U xoh boshqa mazhabni o'z mazhabi bilan teng va yo arjah deb e'tiqod qilsin, buni ahamiyati yo'q”. (2-jild, 440-bet).
Hanbaliylardan Mardoviy “al-Insof”da aytadi: “Rioyatul-kubro”da aytiladiki, har bir muqallidga biror muayyan mazhabga taqlid qilishi lozim bo'ladi. Ijtihod ahli bundan mustasno. Ahli sunna olimlaridan “muayyan mazhabga taqlid lozim emas” deganlar ham bor. Ammo ular bu so'zlarida ijtihod shartini ham o'rtaga qo'yishgan” (11-jild, 194-bet).
Ba'zi mulaffiqlar “bemazhab” atamasining ma'nosini izohlashda chalg'ituvchi iboralar bilan o'z qarashlarini haspo'shlashga urinadi. Ularning iddaosicha “bemazhab” degan tushuncha mutlaqo noto'g'ridir. Emishki, to'rt mazhabdan birortasida subuti bo'lmagan musulmonlar ham ilojsiz biror olimning so'ziga, va yo biror oqim yo yo'nalish ta'limotiga suyanadi, demak ular bemazhab emas. Zotan mazhab bu—kimningdir yo'nalishi demakdir. To'rt mazhabdan boshqasiga ergashganlarni yoki to'rt mazhab ichida aralash-qurash tarzda amal qiluvchi mulaffiqlarni “bemazhab” deb tanqid qilish noto'g'ri, axir ular ham qaysidir bir olim ijtihodiga suyanmoqda-ku?! Balki bu tanqid mazhabparastlikdir!—deb o'z amaliy va aqidaviy yo'nalishlarini oldin qatorga olib chiqishga urinadilar.
Shu o'rinda ular tomondan to'rt haq fiqhiy mazhabdan birida sobitqadamlik ila amal qiluvchi musulmonlarga nisbatan “mazhabparast, mutaassib” degan atamalarni qo'llash masalasiga to'xtalib o'tsak:
Mutaassib, mazhabparast so'zlari odatan salbiy ma'noda qo'llanuvchi so'zlar bo'lib, noto'g'ri narsaga ko'r-ko'rona ishonish, shu narsada qaysarlik bilan oyoq tirab olish, nohaq dushmanlik qilishga aytiladi. To'g'ri yo'lda yoki to'g'ri fikrda mustahkam turganlarni mazhabparast yo mutaassib emas, aksincha haq ustida sobitqadam deyiladi. Dinimiz ham aslida shunga amr qiladi. Noto'g'ri yo'lda, ishda va fikrda oyoq tirab turib olganlarga ega «mutaassib», «qaysar» va «ko'rko'rona ergashib ketuvchi gumroh» deyiladi. Aslida bu laqablar to'rt haq fiqhiy mazhablardan birortasida sobitlikni xushlamaydigan, o'zlaricha amal qiluvchi o'zboshimcha musulmonlarga qo'llansa to'g'riroq va mosroq bo'ladi.
Aslida, esa “bemazhab” atamasi ahli sunnaning so'zi e'tiborli olimlari tomondan to'rt haq mazhabdan birida sobitlikni inkor etib, ijtihod da'vosi bilan o'rtaga chiqqan va ommani ham shunga undovchi kishilarning “biz mazhabga qaramaymiz, mazhabni bid'at deymiz, o'zimiz Qur'on va hadisdan ijtihod qilamiz, mazhab ahlidan emasmiz, biz sahobalar davridagi kabi ibodat qilamiz“ deb jar soluvchi bemazhablarga nisbatan aytilgan hukmdir!
Ular to'rt mazhabdan boshqa mazhabda ekanliklarini da'vo qilsalar sizga ularning bu jim-jimador so'zlariga aldanib qolmaslikni maslahat beramiz. Negaki, birinchidan, ular “mazhabbosh”lari kim ekanliklarini ochiq aytishmaydi.
Ikkinchidan, ularning “mazhabbosh” rahnamolarini biror ahli sunna olimlari tarafdan e'tirof etilmagan.
Uchinchidan, farazan beshinchi mazhabni tashkil etsalar, to'rt mazhabdan ijtihod borasida ustun ekanliklarini hali biror yo'nalishda isbot qila olishmagan. Ular ham mazhablari bo'yicha Qur'on va sunnatga muvofiq ijtihod qilib bizni qoyil qoldirsinlar, ko'raylik.
To'rtinchidan, e'tirofli to'rt mazhabni rad etish orqali qancha-qancha oyatu hadisni tan olmaslik harakatida bo'lishadi va ba'zilari shuni teskari ta'vil qilishga urinishadi. To'rt mazhab vakillari esa hamma oyatu hadisni bir xil ko'rishadi. Ilmlari kuchli bo'lmaganligi yuzasidan, qaysi oyat yoki hadis nosix mansuxligini anglashga, ulardan hukm chiqarishga ojizligi, havoyu nafslariga moslab hukm chiqarib olmasliklari uchun butun dunyo tan olgan ulug' mujtahidlarga ergashishlikni afzal bilishadi. Zero bugungi kunda bu mazhabboshi imomlarday ilm va taqvo sohibiga aylanish, faqat orzu ekanligi hammaga ma'lum va mashhurdir.
Unutmang! Bu to'rt haq mazhabga bir necha asrlar davomida qancha-qancha olimlar amal qilishdi. Ergashganlar xato qilishdimi?!
Ular taqvo, ilm, ibodat va tafakkurda bizdan kuchli emasmidilar?!
Nima uchun bunday mo''tabar zotlarga ergashmasdan, ilmi, amali, ibodati, parxezkorligi, dinga do'st yoki dushmanligi kabi faoliyatlari aniq va ishonchli bo'lmagan shaxslarga ittibo' qilishimiz kerak ekan?!
Bugungi fitna urchigan, insonning asl shaxsiyatini bilish qiyin kechadigan zamonlarda etiqodiy betayin kimsalarga ergashmasdan, butun dunyo tan olgan to'rt buyuk imomlarning biriga ergashishligimizda nima jihat bizni mazhabparast yoki mutaasib deb haqorat qilishlariga asos bo'lmoqda?! Ular o'z ilm va taqvosi orqali necha yuzminglab olimu fozillarni o'zlariga ergashtira olmadilarmi?! Din uchun mislsiz xizmat qilmadilarmi?! Qancha-qancha g'ayridinlarni musulmon bo'lishligiga sababchi bo'lmadilarmi?! Javob: Ha, xuddi shunday bo'lgan!
“Mazhabparast”, “mutaassib” degan laqablarni kimlar o'ylab topganini ozgina tafakkur qiling! Ey ikkilanayotgan kishilar shu tushunchalar doirasida musulmonlarni ikkiga bo'lib tashlaganini ham biroz tushunib etarsiz. Tafriqaga kim ajratayotganini, fitnalarni kim uyushtirayotganini hassoslik bilan sezishga harakat qilarsiz…
Qachonki to'rt fiqhiy mazhabdan ustun yoki barobar keladigan mazhabni dunyo olimlari ijmosiga binoan bu ham ahli sunnaning beshinchi mazhab deb tan olinmaguncha, to'rt mazhabdan birida mustahkam yurmaydiganlar bemazhab—ya'ni, to'rt haq mazhabdan birortasida subutsiz, deb aytilaveradi. Bu butun islom ummati tan olgan haqiqatdir! Shuni ham alohida ta'kidlash jizki, imom G'azzoliy, Navaviy, Faxruddin Roziy kabi ulamolar to'rt imomdan boshqa, mujtahidi mutlaq darajasiga eta olgan, mustaqil fiqhiy mazhabga asos solish darajasidagi olimni dunyo hali shu kungacha ko'rgani yo'q, deb ta'kidlaganlar!
Muhtaram o'quvchi, muqadimada aytib o'tagnimizdek to'rt fiqhiy mazhabning e'tiqodiy qarashlari yagona ta'limot asosiga barpo etilgandir. Ibodat ko'rinishlari to'rt xil bo'lsada aqidada bir yoqadan bosh chiqarib e'tiqod qiladilar. Bir-birlarini kofir yo bid'atchi deb haqorat qilishmaydi. Bir-birlarini o'ldirishga fatvo berishmaydi. Bu esa ayni Islom nizomidan ko'zlangan bosh maqsaddir. Ha, Islom dini musulmonlarni bir-birlari bilan ahil-inoqlikka, mafkuraviy birdamlikka, hamdo'stlikka, aqidaviy ixtiloflardan yiroqlikka, urush va buzg'unchiliklardan xazar qilishga, isyonkorlik, bog'iylik kabi fitnalarga qo'shilmaslikka chaqiradi! Bu ta'limot aynan to'rt haq fiqhiy mazhabning e'tiqodiy ta'limotida o'z aksini topgan, balki asosini tashkil etadi! Shunday ekan siz ham shu to'rt mazhabdan birortasiga qarshi chiqishdan, uni nohaq deyishdan, ajrab chiqib ketishdan, bir-biriga aralshatirib amal qilishdan saqlaning!
Hikmatulloh Ibrohim
2025 yil 10 iyul kuni Qur’oni Karim xodimi, ustoz, shayx Alijon qori Fayzulloh Maxdum boshchiligida «Qur’on va tajvidni o‘rgatish» bo‘limi xodimlari O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasiga tashrif buyurishdi.
Ma’lumki, kutubxonada turli mavzudagi nodir qo‘lyozma asarlar, Qur’oni Karim qo‘lyozma nusxalarining namunalari saqlanadi. Mana shunday nodir manbalardan biri Hazrati Usmon mus'hafi hisoblanadi. Qur’oni Karimning ushbu noyob va qadimiy qo‘lyozma nusxasi tadqiqotchilar va keng jamoatchilikning doimiy e’tiborida bo‘lib kelgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev rahbarligida 2023 yil 22 dekabr kuni o‘tkazilgan Respublika ma’naviyat va ma’rifat kengashining kengaytirilgan yig‘ilishida muzeylar faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha yetti yillik dastur qabul qilinishi e’lon qilindi. Ushbu yig‘ilish davomida berilgan topshiriqlar bo‘yicha 50-son Bayonnomaning 47-bandida Muqaddas kitob – Usmon Qur’oni sahifalarining konservatsiya va restavratsiya qilinishini ta’minlash belgilangan. Mazkur dasturni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Madaniyat va san’atni rivojlantirish jamg‘armasi qo‘llab quvvatlovi ostida xorijlik mutaxassislar, jumladan, Kembrij universitetidan Kristine Rose, fransiyalik restavratorlar Aksell Deleau va Koraliye Barbe, Istanbul qo‘lyozmalar ustaxonasi va arxiv bo‘limi mudiri Nil Baydar Usmon mus'hafini bosqichma-bosqich ta’mirlash rejasini ishlab chiqib, kelgusida muhofaza qilish bo‘yicha tavsiyalarni berdilar. Jumladan, «yengil restavratsiya ishlari»ni amalga oshirishdan avval Hazrati Usmon Qur’oni sahifalarini skaner qilish va matnini kodikologik tadqiq qilish bo‘yicha yo‘nalishlar belgilab olindi.
Ushbu xayrli ishlarning davomi sifatida O‘zbekiston musulmonlari idorasi kutubxonasida Hazrati Usmon Mus'hafi matnini kodikologik tadqiq qilish bo‘yicha muhim yig‘ilish bo‘lib o‘tdi. Unda «Qur’on va tajvidni o‘rgatish» bo‘limi mudiri shayx Alijon qori Fayzulloh va Kutubxona mudiri Kamoliddin Mahkamov boshchiligida bo‘lim xodimlari ishtirok etishdi. Yig‘ilishda «Mo‘yi muborak» madrasa-muzeyida saqlanayotgan Hazrati Usmon Mus'hafining tarixi va bugungi kundagi ahamiyati haqida so‘z yuritilib, uni kelajak avlodlar asrab-avaylashga xizmat qiladigan muhim masalalar muhokama qilindi. Jumladan, Hazrati Usmon Qur’oni sahifalari va fondda saqlanayotgan 1905 yilda Sankt-Peterburgda olingan nusxasini kodikologik tadqiq qilish bo‘yicha taklif va mulohazalar bildirilib, kelgusida qilinadigan ishlar rejalashtirildi.
AlQuranuz