Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdulloh ibn Hamdavayh ibn Muhammad ibn Na'iym Zobiy Naysoburiy hijriy 359 yilda Naysobur (hozirda Eronning Mashhad shahri g'arbida joylashgan shahar)da tavallud topdi.
Ilk diniy saboqlarni otasidan, so'ngra amakisidan oldi. Keyinchalik, Iroq Hijoz, Huroson va Mavorounnahrga ilm olish maqsadida safar qildi. U erlarda ikki mingga yaqin ustozlardan ilm oldi, hadislar to'pladi.
Abu Sahl Sa'lukiy, Abu Bakr Ahmad ibn Sulaymon, Abulabbos, Da'laja ibn Ahmad, Ibn Ahzom, Abu Ali Nasobiruy, Doraqutniy kabi yirik ulamolardan hadis ilmini egalladi. O'z navbatida Imom Bayhaqiy, Abulfattoh ibn Abulfavoris, Abu Zarr Hiraviy, Abu Solih Hiraviy kabi zabardast shogirlarga ustozlik qildi.
O'z yurti – Naysoburga qaytib, u erda qozilik bilan shug'ullandi. Shuning uchun uni Hokim deb atashgan. Boshqa shahar qozilari agar biror qiyinchilikka duch kelishsa, Imom Hokimga maktub yozib, shu ishning hukmini so'rardilar. Keyin javobga qarab hukm qilardilar. Ammo Imom Hokim bir muddat ilm egallash va asarlar yozish maqsadida qozilikni tark qildi.
Imom Hokim rahimahulloh umrining asosiy qismini hadis ilmini o'rganishga bag'ishladi. “Ilal”, “Amoliy”, “Favoidul shuyux”, “Ma'rifat ulum al-hadis”, “Tarixu ulamoi Naysobur”, “Madxalu ila ilmi as-sahih”, “Mustadrak ala sahihayni”, “Mustalah al-hadis” va boshqa ko'plab asarlar yozdi, 1500 juzdan ortiq katta ilmiy-ma'naviy meros qoldirdi.
Hokim Naysoburiy rahmatullohi alayh “Ma'rifat ulum al-hadis” (“Hadis ilmlarini bilish”) asarida bir qator ishonchli roviylar tomonidan rivoyat qilingan, ammo zaif va nuqsonli deb bilgan hadislarni keltirib, “hadislardagi yolg'onni aniqlash uchun isnodni chuqur tahlil etish kerak”, deb yozadi. Olimning hadis sohasida yozgan asarlari mazkur yo'nalishda tadqiqotlarning rivojlanishiga turtki bo'ldi.
Imom Hokim rahimahullohning yuksak ilmiy salohiyatini bir qancha olimlar e'tirof, madh etganlar. Jumladan, Ibn Hallikon: “Imom Naysaburiy o'z davrining imomi, qator kitoblar muallifi, hadis va fiqh olimlaridan edi”, degan.
Abu Hozim aytadilar: “Naysoburda Muslim ibn Hajjojdan keyin hadis ilmida eng mashhuri Imom Hokim edi. Hijoz, Shom, Iroq, Tobariston va Hurosonda unga teng keladigan olim topilmagan”.
Hofiz ibn Kasir: “Imom Hokim omonatdor, xotirasi mustahkam va taqvodor muhaddis edi”, degan.
Muhaddis Imom Hokim rahimahulloh hijriy 405 yili vafot etdi.
Imom Hokim rivoyat qilgan hadislardan namunalar:
Abdulloh ibn Amr ibn Os roziyallohu anhumo rivoyat qiladi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Alloh taolo rizosi ota-ona roziligida bo'ladi. Ota-ona g'azab qilganga Alloh ham g'azab qiladi”, dedilar (Imom Hokim rivoyati).
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Insonlarni jannatga eng ko'p kiritadigan narsa taqvo va go'zal xulqdir”, deganlar (Imom Hokim rivoyati).
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Sizlarning yaxshilaringiz – uzoq umr ko'rib, ko'proq yaxshi amallar qiladiganlaringizdir”, deganlar (Imom Hokim rivoyati).
Davron NURMUHAMMAD
Bu mavzuda salaflarimizdan kelgan bir qancha ta’sirli rivoyatlar bor. Quyida ularning ayrimlarini keltiraman:
1. Shaqiq Balxiy rahimahulloh aytadi:
"Men xushu’ni Isroil ibn Yunusdan o‘rgandim. Biz uning atrofida edik, u o‘ng tomonida kim bor, chap tomonida kim borligini bilmasdi — oxirat haqida tafakkur qilardi".
2. Yusuf ibn Asbat rahimahulloh aytadi:
"Sufyon ibn Uyayna rahimahulloh menga xufton namozidan so‘ng: "Tahorat idishini (obdasta) bergin", dedi. Unga berdim. U o‘ng qo‘li bilan olib, chap qo‘lini o‘ng qo‘lining ustiga qo‘ydi va tafakkurga cho‘mdi. Men uxlab qoldim, so‘ng saharda turdim — qarasam, idish hali ham qo‘lida. "Tong otdi", dedim. U esa bunday dedi: "Sen idishni bergan paytingdan buyon shu holda oxirat haqida tafakkur qildim".
3. Abdulloh ibn Muborak rahimahullohdan rivoyat:
U Suhayl ibn Adiyni sukunatda, tafakkurda ko‘rib:
"Qaysi nuqtaga yetding?" deb so‘radi.
U: "Sirot ko‘prigidaman", deb javob berdi.
4. Muhammad ibn Vase’ rahimahullohdan rivoyat:
Basralik bir kishi Abu Zarr vafotidan keyin uning xotini Ummu Zarrga borib, uning ibodatini so‘radi. U bunday dedi: "Abu Zarr kun bo‘yi uyning bir chetida tafakkur qilib o‘tirardi".
5. Ummu Dardo (Abu Dardoning xotini) aytadi:
"Abu Dardo roziyallohu anhuning eng afzal ibodati — tafakkur va ibrat olish edi".
6. Sirriy Saqatiy rahimahulloh aytadi:
"Har kuni burnimga qarayman — yuzim qorayganmi, deb. Tanish joyda o‘lishni yoqtirmayman — yer meni qabul qilmay qo‘ysa, sharmanda bo‘lishdan qo‘rqaman".
7. Abu Shurayh rahimahulloh haqida:
Bir kuni u yurib ketayotgan edi, to‘xtab, ko‘ylagini boshiga tashlab, yig‘lashga tushdi.
Uni ko‘rib: "Nima uchun yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U bunday javob berdi: "O‘tgan umrimni, kam amalimni, yaqinlashgan ajalimni tafakkur qildim".
8. Umar ibn Xattob roziyallohu anhu bir kuni yig‘ladi. Sababini so‘rashdi. U bunday dedi: "Dunyo va uning shahvatlari haqida o‘yladim. Ular tugamay turib, achchiq alam bilan almashadi. Agar buning o‘zida ibrat bo‘lmasa ham, aqlli kishi uchun unda pand nasihat bor. Endi o‘z holingizga qarang, ahli oilangiz, yaxshi ko‘rgan kishilaringiz bilan bugun jam bo‘lib turibsiz, ertagachi? Ertaga esa, albatta ulardan ajralish bor".
9. Dovud Toiy rahimahullohning holati:
U to‘lin oy kechasi uyning tomiga chiqdi. Osmonga qarab Osmon va yerning yaratilishi haqida tafakkurga cho‘mdi va yig‘lay boshladi. Shunchalik qattiq ta’sirlandiki, tomdan qo‘shnisining hovlisiga yiqilib tushganini sezmay qoldi. Qo‘shni uni o‘g‘ri deb o‘ylab, qilichiga yopishdi. Ammo kelib qarasa — Dovud ekan. "Qanday qilib tomdan tushib ketding?" - deb so‘radi. Dovud: "Qanday yiqilganimni sezganim yo‘q", deb javob berdi.
10. Sufyon Savriy rahimahulloh haqida:
U do‘stlari bilan o‘tirgan edi, chiroq o‘chib qoldi. Hamma yoqni zulmat qopladi. Keyin chiroqni yoqishdi. Qarasalar, Sufyonning ko‘zlaridan oqayotgan yoshi yuzi yuvyapti. Undan: "Senga nima bo‘ldi, nega yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U: "Shu onda qabr zulmatini esladim…", deb javob berdi.
Xulosa:
Salafi solihlar har bir holatda tafakkur qilganlar — taom yeganda, yurganda, yotganda, hatto suv idishini ushlab turgan paytda ham oxiratni eslab yig‘lardilar. Ular uchun tafakkur — ibodatning qalbi edi.
Homidjon qori ISHMATBЕKOV