لِّلَّذِينَ يُؤۡلُونَ مِن نِّسَآئِهِمۡ تَرَبُّصُ أَرۡبَعَةِ أَشۡهُرٖۖ فَإِن فَآءُو فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ٢٢٦
226. Hotinlariga yaqinlashmaslikka qasam ichganlarga kutish to'rt oydir. Agar qaytishsa, Alloh albatta kechiruvchi, rahmlidir.
Ya'ni, kim "xotinimga yaqinlashmayman" deb qasam ichsa (ya'ni iylo qilsa), to'rt oy ichida xotiniga yaqinlashsa, ichgan qasamiga kafforat beradi va xotini nikohida qolaveradi. Lekin qasamdan keyin to'rt oy o'tib ketsa, bu holatda xotini taloq qilingan bo'ladi. Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: "Rasululloh sollallohu alayhi vasallam xotinlarini iylo qildilar, ya'ni bir oy birga turmayman, deb qasam ichdilar. Oyoqlari yorilib (sinib) ketgan bo'lib, xonalarida yolg'iz o'zlari yigirma to'qqiz kun turdilar. Keyin ayollarining huzuriga kirdilar. Shunda ular: "Ey Allohning Rasuli, bir oyga qasam ichgan edingiz-ku!" deyishdi. U zot: "(Bu) oy yigirma to'qqiz kundir", dedilar". Nofe'dan bunday rivoyat qilinadi: "Ibn Umar roziyallohu anhumo iylo haqida so'zlab: "Erlar Alloh taolo amriga muvofiq xotinlarini idda muhlati tugaganidan so'ng yaxshilik bilan nikohlarida saqlab turishlari yoki taloq qilishga azm qilishlari lozim bo'ladi", degan" (Buxoriy rivoyati).
وَإِنۡ عَزَمُواْ ٱلطَّلَٰقَ فَإِنَّ ٱللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٞ٢٢٧
227. Agar taloqni qasd qilishsa, Alloh albatta eshituvchi, biluvchidir.
Agar erning qasamidan keyin to'rt oydan o'tib ketsa, ular orasiga taloq tushadi. Bunda taloq qasd qilingan bo'lsa, albatta ajralishlari lozim, chunki Alloh taolo bandalarining qalbida kechayotgan, ular niyat qilgan narsalarni eshituvchi va biluvchidir. Nofe' aytadi: "Ibn Umar: "Agar xotinini iylo qilganiga to'rt oydan oshsa, uni taloq qilguniga qadar uyida ushlab turadi. Bunda to taloq qilguniga qadar xotini taloq hisoblanmaydi", deganlar" (Buxoriy rivoyati).
“Iylo” so'zi lug'atda «qasam ichish, qasam bilan biror narsadan kechish» ma'nolarini bildiradi. Shariatda esa erning to'rt oy va undan ko'proq muddatga xotini oldiga kirmaslik va unga jinsiy yaqinlik qilmaslikka Alloh nomi bilan qasam ichishi «iylo» deyiladi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam xotinlaridan birini iylo qilganlari haqida Ummu Salama onamizdan sahih hadis rivoyat qilingan. To'rt oydan oz muddatga qasam ichish iylo emas. Iyloning sharti erning taloqqa salohiyatli bo'lishi va ayolning ham nikohli bo'lishidir. Bolaning va telbaning iylosi haqiqiy emas. Qur'oni karim oyati bilan (Baqara, 226-227) bu hukmni joriy qilish ila Islom xotinlar ustidan johiliyatning yana bir zulmini olib tashladi.
Allohning Rasuli sollallohu alayhi vasallam iymon keltirganlarga ushbu baqosiz dunyoga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lishni va bu masalani hech qachon aql ko‘zi va qalb ko‘zining diqqat e’tiboridan chetda qoldirmaslikni qayta-qayta eslab kelganlar. Gap bu yerda odamlarning dunyoda o‘zlarini yo‘lovchiday tutishlari haqida bormoqda. Bu eslatma bandani dunyoga ko‘r-ko‘rona muhabbat qo‘yishdan himoya qiladi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam dedilar: “Bu dunyoda g‘arib (musofir) va yo‘lovchiday bo‘ling. Va o‘zingizni dunyoni tark etganlar qatorida hisoblang. Tong otganda nafsingizga shom haqida, kech kirganda esa ertangi tong haqida gapirmang (ungacha yashayman deb chamalamang, kafolatingiz yo‘q). Kasallik kelguncha sog‘liqdan, qarilik kelguncha yoshlikdan, biror ish bilan band bo‘lguncha bo‘sh paytingizdan, o‘lim kelguncha yashab turgan hayotingizdan foydalaning! Haqiqatda ertaga sizni kim deb atashlarini[1] bilmaysiz” (Ibn Umardan rivoyat qilingan, Termiziy rivoyati).
Imom Junayd Bag‘dodiy quddisa sirruhudan:
– Qaysi ilmlar ko‘proq foydali? – deb so‘rashganida u zot quddisa sirruhu javob berdilar:
– Bu Seni Allohni tanish – ma’rifatullohga va nafsga itoat etmaslik yo‘liga eltuvchi bilimlardir. Foydali ilmlar o‘z sohibini shikastanafaslik, hilm, kamtarinlik (tavozu), nafs bilan betinim kurash, ko‘ngilni poklash yo‘lida riyozatlar chekish, o‘zini nazorat qilish, Allohdan qo‘rqish, dunyo matohlaridan va ularga intiluvchilardan ko‘ngil uzish yo‘liga olib boradi. Bunday ilmlar oz bilan qanoatlanishga, bu dunyoga mukkasi bilan ketganlardan uzoqlashishga, bu olami foniyni shu olamning boyliklari uchun yashayotganlarga qoldirishga, odamlarga samimiy ustoz va maslahatchi bo‘lishga, ularga nisbatan chiroyli muomala va mehribonlik ko‘rsatishga, tariqat ahllari bilan hamsuhbat bo‘lish kabi narsalarga yetaklaydi”.
Ali ibn Tolib roziyallohu anhu mo‘minlarni bu o‘tkinchi dunyoning mevalari bo‘lgan hoyu havaslar girdobida mastu mahliyo bo‘lishlik, nafsning xohishlariga qul bo‘lishlik ofatidan ko‘p ogohlantirardilar:
“Siz uchun ikki sababga ko‘ra xavfsirayman: uzundan-uzoq orzu-havaslar girdobida qolishligingiz va nafsoniy talablarga erk berishlaringizdan. Shunday ekan, bu o‘tkinchi dunyoning emas, abadiy hayotning farzandlari bo‘ling!”.
“Axloqus solihiyn” (Yaxshilar axloqi) kitobidan
Yo‘ldosh Eshbek, Davron Nurmuhammad
tarjimasi.
[1] Ertaga sizni o‘liklar yoki tiriklar orasida eslashlarini bilmaysiz. Muharrir.