بسم الله الرحمن الرحيم
IJTIMOIY ILLATLAR
(Firibgarlik, o'zgalar molini nohaq eyish)
Muhtaram jamoat! Islom dini shaxsni tarbiyalash va isloh qilishga qanchalik e'tibor qaratgan bo'lsa, jamiyatni isloh qilishga undan ham ko'proq ahamiyat qaratgan. Voqe'likda firibgarlik, o'zgalar molini nohaq eyish kabi illatlar borki, ulardan jamiyatni xalos etish har bir musulmonning burchidir. Bu borada dinimiz ko'rsatmalarini o'rganib, unga amal qilish shubhasiz, yurtimizning gullab-yashnashiga katta hissa qo'shadi. Jamiyat vakillarining o'z vazifalarini suiiste'mol qilib, shaxsiy manfaatlarini birinchi o'ringa qo'yishi, davlat mol-mulkidan noqonuniy foydalanishi, jamiyatning turli jabhalarida o'sish va rivojlanishdan to'xtab qolishi, oddiy xalqning islohotlarga bo'lgan ishonchining yo'qolishi va boshqa shu kabi salbiy oqibatlarga olib keladi.
Taassufki, aksariyati musulmonlardan iborat bo'lgan diyorimizda firibgarlik, o'zgalar molini nohaq eyish kabi ota-bobolarimiz qattiq hazar qilgan gunohlar ro'y berib turibdi.
Holbuki, dinimizda birovning molini aldov, firibgarlik, chuv tushirish yo'li bilan o'zlashtirishdan qattiq qaytarilgan. Qur'oni karimda bu haqda shunday bayon etilgan. Alloh taolo aytadi:
وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ
ya'ni: “Mol va boyliklaringizni o'rtalaringizda botil yo'llar bilan emangiz. Shuningdek, bila turib, odamlarning haqlaridan bir qismini gunoh yo'l bilan eyish maqsadida uni hukm chiqaruvchilarga havola etmangiz” (Baqara surasi, 188-oyat).
Albatta, zarurat uchun qarz olish yoki sherikchilik bilan shug'ullanish joiz. Biroq, olgan qarzini paysalga solmay qaytarish, sherikchilikda esa xiyonat qilmaslik lozim. Aks holda boshlangan ishlar ortga ketib, kasodga uchrashi tayin. Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam shunday marhamat qilganlar:
"مَنْ أَخَذَ أَمْوَالَ النَّاسِ يُرِيدُ أَدَاءَهَا أَدَّى اللَّهُ عَنْهُ وَمَنْ أَخَذَها يُرِيدُ إِتْلَافَهَا أَتْلَفَهُ اللَّهُ" (رواه الامام البخاري).
ya'ni: “Kim odamlarning molini qaytarib berish maqsadida olsa, Alloh taolo unga yordamchi bo'ladi. Kim odamlarning moliga talofat etkazish (chuv tushirish) uchun olsa, Alloh taolo uning o'zigi talofat etkazadi” (Imom Buxoriy rivoyatlari).
Ayniqsa, savdo-sotiq vaqtida haridorga firib berish, masalan, aybli molni aybini yashirib sotish yoki soxta molni asl mol, deb sotish eng og'ir gunohdir. Quyidagi hadislar bunga ochiq dalil bo'ladi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam don sotayotgan odamning yonidan o'tib qolibdilar. Uning doni orasiga qo'l tiqib ko'rsalar, namlanib qolgan ekan. “Bu nimasi?”, deb so'radilar. Sotuvchi: “Ey Rasullulloh, unga yomg'ir tegibdi”, dedi. Shunda Rasullulloh sallallohu alayhi vasallam: “Uni ustiga chiqarib quymaysanmi, odamlar ko'rar edi”, dedilar va:
ﻣَﻦْ ﻏَﺸَّﻨَﺎ ﻓَﻠَﻴْﺲَ ﻣِﻨَّﺎ (رواه الإمام الحاكم).
ya'ni: “Kim bizni aldasa, u bizdan emas”, dedilar (Imom Hokim rivoyatlari). Imom Tabaroniyning rivoyatlarida esa:
ﻭَﺍﻟﻤَﻜْﺮُ ﻭَﺍﻟﺨّﺪِﻳْﻌَﺔُ ﻓِﻲ ﺍﻟﻨّﺎﺭِ (رواه الإمام الطبراني).
ya'ni: “Makr va aldov do'zaxdadir” deganlari ziyoda qilingan.
Demak, aldov, firibgarlik, biror narsani soxtalashtirish musulmonning ishi emas.
O'zgalar molini nohaq eyishning bir misoli poraxo'rlikdir. “Pora” yoki arabcha “rishva” so'zini islom ulamolari quyidagicha ta'riflaganlar: “Pora – kishi haqli bo'lmagan narsasiga erishish yoki zimmasiga lozim bo'lgan narsadan qutulish uchun taqdim etgan mol yoki manfaat”.
Ta'rifdan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin. Birinchidan, pora pul shaklida bo'lishi shart emas ekan. Balki biror ishini qilib berish kabi xizmatlar orqali to'langan narsalarni ham o'z ichiga olar ekan.
Ikkinchidan, pora beruvchining niyati yaxshi bo'lmas ekan. U o'zi haqli bo'lmagan narsaga erishishni, ya'ni etarli ilm va malakaga ega bo'lmasdan oliy o'quv yurti talabasi yoki biror korxona, tashkilotda mansabdor bo'lmoqchi bo'ladi.
Uchinchidan, pora oluvchining buzg'unchiligi esa juda katta ekan. U botil yo'l bilan, oson yo'l bilan mo'may pul topib, haqli bo'lmagan insonlarni yuqori mansablarga ko'tarilishiga sababchi bo'lib, jamiyat taraqqiyotini orqaga ketishida katta hissa qo'shadi.
Islomda elga xizmat qilish eng oliy maqomlardan biri hisoblanadi. Ammo uning asosiy sharti adolat va sidqidil bilan xizmat qilish kerak bo'ladi. Qur'oni karimda bunday deyiladi:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
ya'ni: “Albatta, Alloh adolatga, ezgu ishlarga va qarindoshga yaxshilik qilishga buyuradi hamda buzuqchilik, yovuz ishlar va zulmdan qaytaradi. Eslatma olursiz, deb (U) sizlarga (doimo) nasihat qilur” (Nahl surasi 90-oyat).
Odatda ko'pchilik poraxo'rlar porani hadya, sovg'a sifatida berdi, deb gumon qiladigan bo'lib qolgan. Beruvchilar ham ko'ngildan chiqdi, atadik va boshqa chiroyli so'zlar bilan qabih niyatlarini amalga oshirishga odatlanishgan. Shuning uchun ushbu o'rinda hadyani ham ta'riflab o'tish to'g'ri bo'ladi. “Hadya” – birortasiga foydalanishi uchun molni hech qanday evazsiz berish. Hadyani odatda berilayotgan odamning mehrini, muhabbatini qozonish yoki shunchaki uni ehtiromini joyiga qo'yish yoki unga ehson qilish yoki qilgan yaxshiligiga yarasha muomala qilish kabi maqsadlar nazarda tutiladi. Undan biror narsani nohaq undirish niyati bo'lmaydi. Mana shu narsa hadyaning poradan asosiy farqini ko'rsatib turibdi.
Poraxo'rlar shuni yaxshi bilishlari kerakki, ular bu ishlari bilan o'z vazifalariga, davlatga, xalqqa xiyonat qilmoqdalar.
Abu Humayd So'idiy raziyallohu anhu rivoyat qiladi:
اسْتَعْمَلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ رَجُلًا مِنَ الْأَسْدِ، يُقَالُ لَهُ: ابْنُ اللُّتْبِيَّةِ - قَالَ عَمْرٌو : وَابْنُ أَبِي عُمَرَ - عَلَى الصَّدَقَةِ، فَلَمَّا قَدِمَ قَالَ: هَذَا لَكُمْ، وَهَذَا لِي، أُهْدِيَ لِي، قَالَ: فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى الْمِنْبَرِ، فَحَمِدَ اللَّهَ، وَأَثْنَى عَلَيْهِ، وَقَالَ: مَا بَالُ عَامِلٍ أَبْعَثُهُ، فَيَقُولُ: هَذَا لَكُمْ، وَهَذَا أُهْدِيَ لِي، أَفَلَا قَعَدَ فِي بَيْتِ أَبِيهِ، أَوْ فِي بَيْتِ أُمِّهِ، حَتَّى يَنْظُرَ أَيُهْدَى إِلَيْهِ أَمْ لَا؟ وَالَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ، لَا يَنَالُ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنْهَا شَيْئًا إِلَّا جَاءَ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَحْمِلُهُ عَلَى عُنُقِهِ بَعِيرٌ لَهُ رُغَاءٌ، أَوْ بَقَرَةٌ لَهَا خُوَارٌ، أَوْ شَاةٌ تَيْعِرُ (رواه الإمام مسلم).
ya'ni: “Rasululloh sallallohu alayhi vasallam sadaqa (zakot) yig'ishda Ibn Lutbiya ismli Baniy Sulaymlik kishining xizmatidan foydalandilar, u zakot yig'ib kelib hisob-kitob berayotganda: “Bu (zakot) sizniki, bunisini esa menga hadya qilishdi”, – dedi. Shunda Nabiy alayhissalom minbarga chiqib: “Nega men yuborgan xizmatchi: “Bu sizga, bunisi esa menga”, – deb aytadi? Otasi yoki onasining uyida qolganda, unga hadya olib kelisharmidi? Mening jonim Uning qo'lida bo'lgan Zotga qasamki, kimki o'ziga tegishli bo'lmagan narsani olsa, Qiyomat kuni elkasida o'kirayotgan tuyani yoki marayotgan sigirni yoki barayotgan qo'yni olib keladi”, deb aytdilar” (Imom Muslim rivoyatlari).
Demak, har bir vazifador kishi uyda o'tirganimda shu “hadya” menga berilarmidi, degan savolga insof bilan javob berib ko'rishi lozim.
Boshqa bir hadisda Adiy ibn Umar raziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sallallohu alayhi vasallam: “Kimni biror ishga boshliq qilsag-u, u ignadek narsani yashirsa, Qiyomat kuni omonatga xiyonat qilgani uchun javobgarlikka tortiladi”, dedilar. Shunda al-Ansor qabilasiga mansub qora tanli bir kishi Nabiy alayhissalomning yonlariga kelib: “Ey Allohning Rasuli! Menga topshirgan ishingizni qaytarib oling (ya'ni zakot va sadaqa yig'ish vazifasini)”, deb aytdi. Rasuli akram alayhissolatu vasallam: “Senga nima bo'ldi?” – deb so'raganlarida haligi odam: “Siz shunday-shunday deganingizni eshitdim”, deb javob berdi. Shunda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam: “Hozir yana qaytarib aytaman, kimni biror ishga boshliq qilsak, oziniyam, ko'piniyam yashirmay olib kelsin. Nimani bersak, uni olsin. Nimadan qaytarsak, uni olishdan o'zini tiysin”, dedilar” (Imom Muslim rivoyatlari).
Joylarda kam ta'minlanganlar, boquvchisini yo'qotganlar, nogironlar va boshqalar kabi aholining nafaqaga muhtoj qatlamiga davlat tomonidan ajratilgan mablag'larini suiste'mol qilish, noqonuniy o'zlashtirish kabi holatlarni eshitib qolamiz. Bu boradagi dinimiz ta'limotlariga qarasak, ularning qanchalik gunoh qilayotganini ko'rishimiz mumkin.
Havla binti Amr raziyallohu anho Payg'ambarimiz alayhissalomdan rivoyat qiladilar: “Rasululloh sallallohu alayhi vasallam: “Ba'zi bir odamlar Allohning mulki (jamoat pullari)ga xiyonat qiladi. Qiyomat kuni ular jahannamga ravona bo'lishadi” (Imom Buxoriy rivoyatlari).
Poraxo'rlar va ularga ushbu razil maqsadlarini amalga oshirishda ko'maklashayotganlar uchun dinimizda nihoyatda og'ir hukmlar kelgan bo'lib, har qanday musulmon uchun bu o'ta jiddiy ogohlantirishdir.
Abdulloh ibn Umar Rasululloh sallallohu alayhi vasallamdan rivoyat qiladilar:
لعنَ رسولُ اللَّهِ صلَّى اللَّهُ عليهِ وسلَّمَ الرَّاشيَ والمُرتشيَ
ya'ni: “Rasululloh pora berganni ham, pora olganni ham la'natladilar” (Imom Ibn Moja rivoyatlari).
Korruptsiya, ya'ni tanish-bilishchilik borasida ham dinimiz ko'rsatmalari qattiq. Bu haqida rivoyat qilingan hadisda Oisha raziyallohu anho aytadilar: “Mahzum qabilasidan bo'lgan bir ayol qarzga narsa olib, uni qaytarmas va tan olmas edi. Jinoyati isbotlangach, Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam unga jazo berishni buyurdilar. Ayolning qarindosh-urug'lari Usoma ibn Zaydning oldiga kelib, jazoni yumshatishni iltimos qilishdi. Usoma Payg'ambarmiz sallallohu alayhi vasallamga ayol haqida gapirgan edi, u zot sallallohu alayhi vasallam: “Ey Usoma, Alloh azza va jallaning had(jazo) laridan biri borasida ham o'rtaga tushasanmi?”, dedilar. So'ng odamlarga o'tgan qavmlar agar oralarida sharafli, obro'li kishilar jinoyat qilsa, avf etib, zaif kishi jinoyat qilsa, jazolaganlari sababli halok bo'lganlarini aytdilar. Yana qasam ichib aytdilarki, agar qizlari Fotima jinoyat qilsa ham, jazosiz qolmaydi. Keyin jinoyatchiga jazo berildi” (Imom Muslim, Imom Ahmad va Imom Nasoiy rivoyatlari).
Dinimizda pora berganni ham olganni ham baravar azobga duchor bo'lishi xabari berildi. Bundan poraxo'rlikka qarshi kurashish jamiyatning har bir a'zosining burchi deb, xulosa qilish mumkin.
Alloh taolo barchamizni haq yo'lda sobitqadam qilsin, jamiyatimizni turli illat va balolardan asrasin! Omin!
Hurmatli imom-domla! Kelasi juma ma'ruzasi “Hikmatning boshi – Allohdan qo'rqishdir” haqida bo'ladi, inshaalloh.
O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi xabar berishicha, may oyining 13-sanasida bir kunda 3 mlrd so‘mlik energoresurslarini talon-toroj qilish holatlari aniqlangan. Afsuski, bugun bunday gaz va elektr energiyaga yashirincha ulanib, davlatga milliardlab zarar yetkazgan kimsalar haqidagi xabarlarni tez-tez o‘qib qolamiz.
Birovning, ayniqsa, xalq haqidan qo‘rqmay o‘g‘rilik orqali manfaat topmoqchi bo‘layotgan insonlar oramizda ko‘plab topiladi. Bundaylarning nazdida gaz, suv, elektr energiya tuganmas boylik. Undan har kim o‘z manfaati yo‘lida foydalanishi mumkin. Biroq bu ne’matlar xonadonlarga kirib borishi uchun minglab insonlar mehnat qilishini, davlat esa milliardlab mablag‘ sarflashini, ular ham bir kun tugab qolishini xayoliga ham keltirmaydi.
Aslida ushbu ne’matlardan oqilona foydalanish, isrof qilmaslik nafaqat fuqarolik majburiyatimiz, balki insoniy vazifamiz, mo‘minlik burchimizdir.
Aytish joizki, uyda, ishda, ko‘chada kommunal to‘lovlar atrofida aylanayotgan qator muammolar haqida ko‘p eshitamiz, ba’zan o‘zimiz uning guvohi yoki bevosita ishtirokchisiga aylanamiz. Lekin bu muammolar to‘lovni o‘z vaqtida amalga oshirmaslik yoki ayrim nobop kimsalarning qilmishi oqibatida yuzaga chiqayotgani yodimizga ham kelmaydi. To‘lovlarni imkon bo‘la turib asossiz bahonalar yoki o‘z vaqtida to‘lamaslik yoki hisoblagich jihozlarini teskariga aylantirish yoxud har xil hiylalar ishlatib, ularni to‘lashdan qochish davlatning va xalqning haqini yeyish hisoblanadi. Chunki tabiiy boyliklar davlat va xalq mulkidir.
Qolaversa, kommunal xizmatlardan foydalanish uchun har bir xonadon ta’minotchilar bilan shartnoma tuzib, qo‘l qo‘ygan va o‘zaro kelishuvda to‘lovni o‘z vaqtida ado etishga kelishgan. Shu bois to‘lovlarni vaqtida ado etishimiz shar’an ham joiz.
Ta’kidlash lozimki, xalqning mulkida barcha fuqarolar, xususan, kam ta’minlanganlar, nogironlar, yetim-yesirlar, keksalarning haqi bor. Ulardan foydalanishga kelganda faol bo‘lib, to‘lovga kelganda qochayotgan, paysalga solayotganlar yuqorida zikr etilgan qatlamlarning ham haqini o‘zlashtirib, nohaq yeyayotganini bilib olsinlar. Zero, Qur’oni karimda: “Ey iymon keltirganlar, bir-birlaringizning mollaringizni botil yo‘l bilan yemanglar” (Niso surasi 29-oyat), deya ogohlantirilgan. Shunday bo‘lgach, har bir fuqaro o‘zgalarning moliga, ayniqsa, jamoat mulkiga xiyonat etmasligi darkor! Bunga e’tiborsizlik oxiratda yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Havla binti Amr roziyallohu anho rivoyat qilgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi va sallam bunday deganlar: “Ba’zi bir odamlar Allohning mulki (jamoat pullari)ga xiyonat qiladi. Qiyomat kuni ular jahannamga ravona bo‘lishadi” (Imom Buxoriy rivoyati). Shunday ekan, bu masalaga jiddiy yondashishimizga to‘g‘ri keladi.
Shuningdek, gaz, elektr energiya va suv kabi ne’matlardan oqilona foydalanish ham dinimiz talabidir. Zero, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi va sallam: “Iqtisod qilgan kimsa kambag‘al bo‘lmas, maslahat qilgan pushaymon bo‘lmas” (“Mushkotul nasobih”), deb tavsiya berganlar.
Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisi sharifda Nabiy sollallohu alayhi va sallam: “Solih hidoyat, go‘zal ko‘rinish va iqtisodli bo‘lish nabiylikning yetmishdan bir juzidir”, dedilar (Imom Buxoriy rivoyati).
Demak, doim ahli solihlardan bo‘lib, tejamkor bo‘lish, isrofga yo‘l qo‘ymaslik, har bir narsani o‘z o‘rnida, me’yorida tasarruf qilish, keragidan ortiq, behudaga sarflamaslik nabiylikning yetmish juzidan bir juz, yetmish bo‘lagidan bir bo‘lak ekan. Buni har bir mo‘min-musulmon yaxshi anglab, hayotiga tatbiq qilishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, halollik inson hayotini xotirjam, osoyishta va farovon qiladi. Shunday ekan, kommunal to‘lovlarni o‘z vaqtida to‘lab, xalq haqiga xiyonat qilmaylik, azizlar!
G‘ayrat BOZOROV,
Dehqonobod tumani
“Oqrabot ota” jome masjidi
imom-xatibi