Qora tuynuklar nima?
Yigirmanchi asrda fazoviy jismlar va koinotdagi hodisalarga doir ko‘plab kashfiyotlar qilindi. Ulardan biri qora tuynuklarning aniqlanishidir. O‘zining butun energetik zaryadini sarflab bo‘lgan yulduz o‘z-o‘zining ichiga qarab toraya boshlaydi. Mana shu siqilish natijasida yulduzning o‘rnida zichligi cheksiz yuqori bo‘lgan, massasi esa nolga yaqin bo‘lgan qudratli gravitatsion maydon hosil bo‘ladi. Mana shu maydon astronomiyada «qora tuynuk» deb ataladi. Qora tuynuklarni eng qudratli teleskoplar bilan ham ko‘rib bo‘lmaydi, chunki ular fotonlarni yutib yuboradi, natijada inson ko‘zi sezishi mumkin bo‘lgan yorug‘likni ham yo‘qotib yuboradi va ularni mutlaqo akslantirmaydi. Qora tuynukning mavjudligini uning atrofida hosil bo‘lgan g‘oyatda kuchli magnit maydoniga qarab bilib olish mumkin.
Olimlar so‘nggi to‘rt asrdan beri koinotdagi shu g‘ayrioddiy jism haqida fikr yuritib, bu borada ba’zi kashfiyotlarni ham qilganlar.
Ulkan massaga ega bo‘lgan yulduzlar koinotda tortishish maydonlarini hosil qiladi. Qora tuynuklar o‘zlariga yaqinlashgan barcha jism va moddalarni o‘z qa’riga tortib ketadi va ularning hisobiga o‘z zichligini uzluksiz ravishda orttirib boradi. Natijada ularning tortishish kuchlari ham kuchayib boraveradi. Bu jihatdan qaraganda, so‘ngan yulduzning o‘rnida paydo bo‘lgan va atrofidagi hamma narsani o‘z domiga tortib ketadigan bunday qora nuqtalarni qora tuynukka o‘xshatish mumkin. Shu sababdan falakiyot olimlari bunday yulduzlarni qora tuynuklar deb atashgan.
Bu obyektlarning o‘ziga xosligi shundaki, ular ichida fizikaning barcha qonunlari amal qilishdan to‘xtaydi, vaqt to‘xtab qoladi, istalgan materiya va nur izsiz yo‘qoladi.
Qachon aniqlangan?
1790 yilda ingliz va fransuz olimlari samoda ko‘rinmas yulduzlar borligi haqida fikr yuritishgan.
1915 yilda Eynshteyn o‘zining “umumiy nisbiylik nazariyasi”da fazoda ulkan gravitatsiyaga ega bo‘lgan jismlar borligi, ular zamon va makonga ta’sir etishi haqidagi qarashlarni ilgari suradi.
1967 yilda amerikalik olim Djon Archibald Uiler o‘zining ma’ruzasida ilk bor “qora tuynuk” atamasini ishlatadi.
1994 yilda astrofizik olimlar Habbl teleskopi vositasida M87 galaktikasi markazida ko‘zga ko‘rinmas ulkan jism borligini aniqladilar.
Har qanday yulduz qora tuynukka aylanishi mumkinmi?
Olimlarning ta’kidlashicha, og‘irligi Quyosh vaznidan 20 marta katta bo‘lgan yulduzlar oxir-oqibat qora tuynukka aylanishi mumkin ekan. Bunga sabab ularning ulkan tortishish maydoni va yirik massaga ega ekanligidir. Lekin hajmi va massasi kichik bo‘lgan yulduzlarning qora tuynukka aylanishi uchun yetarlicha bosim bo‘lmagani sababli ular qora tuynukka aylana olmas ekan.
Nega ko‘rinmaydi?
Biror jism moddaning gravitatsiya maydonidan qutulish uchun u gravitatsiya sur’atidan tezroq harakatlanishi kerak. Aks holda u bu maydondan qutulib keta olmaydi. Masalan, Yerning tortishish maydonini yengib o‘tish uchun kosmik kema soniyasiga 11.2 kilometr tezlikda yuqoriga harakatlanishi lozim. Qora tuynukda esa jismlarning gravitatsiya ta’siridan qochish tezligi nihoyatda ulkan bo‘lishi kerak. Ammo hech bir jism bunday katta tezlikka erisha olmaydi. Hatto yorug‘lik ham. Vaholanki u soniyasiga 300 ming kilometr tezlikda harakatlanadi. Ammo qora tuynukning tortishish maydonidagi tezlik yorug‘lik tezligidan-da yuqori bo‘lgani uchun u yorug‘likni ham yutib yuboradi. Qora tuynuk yorug‘likni qaytarmagani, balki yutib yuborgani uchun ko‘rinmaydi, uni tasvirga olishning ham imkoni bo‘lmaydi. Faqat unga yutilayotgan jismlarning taratayotgan nurlari orqaligina qora tuynukni tasvirga olish mumkin.
Qur’oni Karimda qora tuynuklarga ishora bormi?
Olimlarning aytishicha, ko‘rinmas jism bo‘lgan qora tuynuk harakatlanadi va yo‘lida uchragan barcha jismlarni o‘z domiga tortib, yutib yuboradi, boshqacha qilib aytganda, yo‘lini tozalab, “supurib” o‘tadi.
Ha, olimlar qora tuynuklarning uchta xususiyatini alohida ta’kidlashadi:
- Ular ko‘rinmaydi.
- Ular ulkan tortishish maydoniga ega bo‘lgani sababli atrofidagi hamma narsani o‘z domiga tortib, atrofini “supurib” tozalaydi.
- Ular doimiy harakatda.
Ushbu ma’lumot 2006 yilda taqdim etildi. Ammo milodiy 7-asrda nozil bo‘lgan Qur’oni Karimda mana bu oyatlar bor:
فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوَارِ الْكُنَّسِ
“(Kunduzi) maxfiy bo‘luvchi(yulduz)lar bilan qasam. (Kechalari) yuruvchi, berkinuvchi(yulduz)lar bilan qasam” (Takvir surasi, 15-16-oyatlar).
Shuningdek, Qur’oni Karimdagi mana bu oyatga ham e’tibor beraylik:
فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ
«Men yulduzlarning botar joylariga qasam ichurmanki, — holbuki, bu (qasam) agar bilsangizlar, shak-shubhasiz, ulug‘-katta qasamdir» (Voqea surasi, 75-76-oyatlar).
Qora tuynuklar − bu qazosi yetib, botib ketgan, g‘oyib bo‘lgan yo‘qolgan yulduzlarning joylari, mavqe’laridir. Shuningdek, qora tuynuklar galaktikalar, yulduzlar, kometalar va boshqa koinot jismlarining botish, qulash, yutilish joylari hamdir.
Oyatning davomida “Holbuki, bu (qasam) agar bilsangizlar, shak-shubhasiz, ulug‘-katta qasamdir” deyilyapti.
Alloh taolo Qur’onda nima narsaga qasam ichsa, bu bilan qasam ichilayotgan narsaning ulkan, ahamiyatli narsa ekanligiga ishora ham qilgan bo‘ladi.
Aniqlangan qora tuynuk
Galaktikalar to‘plamida joylashgan, sayyoramizdan 3.9 milliard yorug‘lik yili uzoqlikda joylashgan RX J1532.9 +3021 nomli qora tuynuk. Rasmda o‘rtada binafsharang yorug‘lik taralyapti. Bu juda ulkan massali jismdir. Atrofida ko‘rinib turgan yorug‘liklar yulduzlar emas, galaktikalardir. Har bir galaktikada taxminan 10 milliondan 100 trilliontagacha yulduz bo‘ladi.
Endi bu qora tuynukning kattaligini tasavvur qilgandirsiz?!
Qora tuynuklarning og‘irligi
Qora tuynuk moddasidan kattaligi 9 millimetrli shar yasasak, shu sharning og‘irligi Yer sayyorasining og‘irligiga teng bo‘lar ekan. Yerning massasi 5 973 600 000 000 000 000 000 000 000 (Besh oktalon to‘qqiz yuz yetmish uch septilon olti yuz sekstilon) kilogramm.
Yuqoridagi rasmda keltirilgan qora tuynukning og‘irligi Quyosh og‘irligidan bir kvadrillion (1 000 000 000 000 000) marta og‘irroq.
Qora tuynuk rasmga olindi
Shu paytgacha internet sahifalarida va televizorlarda ko‘rsatilgan qora tuynuklar kompyuter grafikasida ishlangan yoki boshqa dasturlarda chizilgan rasmlar edi. Chunki olimlar qora tuynuk haqida nazariy ma’lumotlarni taqdim etsalarda, ammo ularni tasvirga olishning imkoni bo‘lmagan edi.
Shu yilning 10 aprel kuni butun dunyo bo‘ylab bir vaqtda bo‘lib o‘tgan 6 ta matbuot-anjumanda qora tuynukning tarixdagi ilk surati dunyoga taqdim qilindi. Olimlar insoniyat tarixida ilk bor koinotdagi qora tuynuk soyasini suratga olishga muvaffaq bo‘ldilar.
Ushbu qora tuynuk Yerdan 55 million yorug‘lik yili masofada joylashgan. Bu soniyasiga 300 ming kilometr tezlikka ega yorug‘lik nuri qora tuynukka 55 million yilda yetib borishini anglatadi. Qora tuynukning astronomlar suratga olgan holati aslida uning 55 million yil avvalgi ko‘rinishidir.
Ushbu obyekt M87 galaktikasi markazida joylashgan.
Fotosurati olingan qora tuynukning massasi Quyoshnikidan 6,5 milliard marta katta. Quyosh massasi esa Yernikidan 333 ming marta katta. Bizning Somon yo‘li galaktikamiz markazidagi qora tuynuk undan ancha kichik – taxminan 4,5 million Quyosh massasiga teng. Yana bir jihati bu qora tuynuk konotdagi eng kattasi emas. Bunaqalardan millionlab uchrashi mumkin.
Ushbu rasm galaktikada mavjud qora tuynukning soyasi bo‘lib, uning tasviri dunyo bo‘ylab 8 ta teleskopni birlashtirgan “Event Horizon Teleskope” loyihasi doirasida olingan.
Qora tuynukni aslida ko‘rib bo‘lmaydi va shu sababli suratda uning atrofidagi soyani ko‘rish mumkin. Markazdagi obyekt esa aynan qora tuynuk hisoblanadi.
Koinotning ushbu burchagini kuzatish ishlari 2017 yilning aprel oylarida yakunlangan bo‘lsa-da, yig‘ilgan ma’lumotlarni qayta ishlash yana ikki yilni talab qiladi.
Olimlarning ta’kidlashicha, koinotda qora tuynuklar mavjudligi haqidagi ilmiy farazlar o‘z isbotini topdi.
kaheel7.com, Quran.uz va boshqa internet
saytlari ma’lumotlari asosida
Nozimjon Iminjonov tayyorladi
Iymon 
Namoz 
Ro'za 
Zakot 
Haj 
Qur'on 
Islom saboqlari 
Aloqa 
