Barchamizga ma’lumki, qadim Movarounnahr diyoridan Islom tamadduni uchun o‘zlarining beqiyos hissalarini qo‘shgan yetuk va mo‘tabar allomalar yetishib chiqqan. Misol tariqasida imom Buxoriy, imom Termiziy, imom Moturidiy va imom Zamaxshariy va boshqalarni esga olamiz. Islom olamida turli ilmlarga oid bitilgan asarlarda Buxoro, Xorazm, Samarqand, Balx va Nasaf kabi joy nomlariga duch kelamiz. Bu diyorlarda ilm maktablari rivojlangan bo‘lib, o‘zining hosilini butun dunyoga mashhur qilgan. Misol uchun, Buxoro imom Buxoriy bilan, Xorazm imom Zamaxshariy bilan, Samarqand imom Moturidiy bilan, Balx imom Termiziy bilan, Nasaf esa nasafiylar bilan tanilgan. Birgina Nasaf (hozirgi Qarshi) diyorida yuzlab allomalar yashab, turli ilmlarda ijod qilganlar. Ulardan biri Imom Abu Hafs Umar Nasafiy hazratlaridir.
Imom Abu Hafs Nasafiynig to‘liq ismlari Najmiddin Umar ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ismoil ibn Muhammad ibn Luqmon bo‘lib, kunyasi Abu Hafsdir. Imom Nasafiy tug‘ilgan yillari hijriy 461 (milodiy 1068) bo‘lib, Nasafda tavallud topgan. U kishi yuksak hifz bilan tanilgan imomlardan biri bo‘lib, fozil imom, mutakallim, mufassir, muhaddis, faqih, hofiz, adib va nahvshunos bo‘lganlar. Islom ilmlarining barchasida mohir bo‘lib, shu ilmlarda ijod qilgan, kitoblar tasnif etgan. Ustozlari ko‘p bo‘lib, shulardan biri Sadrul islom Abul Yusr Muhammad Bazdaviydir. Undan fiqhni ta’lim olgan. Kalom ilmini mashhur mutakallim imom Abu Muin Nasafiydan ta’lim olgan. Shogirdlari ham ko‘p bo‘lib, mashhurlari: o‘g‘li Abu Lays Ahmad Nasafiy va “Hidoya” sohibi imom Burhoniddin Marg‘inoniydir.
Imom Abu Hafs Najmiddin Nasafiy o‘zidan islom merosiga ko‘plab qimmatli va mo‘tabar asarlar qoldirgan bo‘lib, bu asarlar turli fanlarga bag‘ishlangan. Shulardan biri “Tilbatut talaba” asaridir. Bu kitob fiqh ilmiga bag‘ishlangan bo‘lib, to‘liq nomi “Tilbatut talaba fil istilahatil fiqhiya ’ala alfazil kutubil hanafiya”dir. Ya’ni, “Hanafiy fiqhi kitoblarida kelgan fiqhiy istilohlar borasida talabalarning izlaganlari” degan ma’noni anglatadi.
“Tilbatut talaba” asari fiqhda lug‘atga oid birinchi kitob bo‘lib, zamonaviy til bilan aytganda ensiklopedik kitobdir. Muallif unda hanafiy ulamolari o‘z asarlarida qo‘llagan lafzlar va so‘zlarning ma’nolarini to‘plagan. Asarda muallif faqat hanafiy fiqhiga doir istilohlarni keltirib, boshqa mazhablarga murojaat qilmagan. Bu haqda olim asarning tahorat bobida shunday deydi: “Bu kitobni tasnif etishdan maqsadim - hanafiy mashoyixlarimiz o‘z kitoblarida keltirgan lafzlarni sharhlashdir”.
Asarda imom Nasafiy ilm toliblarining bilishi qiyin bo‘lgan fiqhiy ta’riflarni ifoda etishga harakat qiladi. Birinchi, har bir lafzning lug‘aviy ma’nosini keltirib, izidan fiqhiy istilohiy ma’nosini keltiradi. So‘ngra o‘sha lafzga tegishli Qur’on oyatlari va hadisi sharifdan shohidlarni keltiradi.
Muallif asarni fiqh boblari tarzida yoritadi. Misol uchun, tahorat bobidan boshlab, istihlof va tazkiya bobida tugatadi. Har bir bobga tegishli istilohlarni mavzuga bo‘lmasdan to‘g‘ri keltiradi. Masalan, tahorat kitobini “tahur” (طهور) bahsi bilan boshlab, undan keyin “istinjo” bahsiga o‘tadi.Chunki, istinjo mavzusi fiqhiy kitoblarda tahorat bobining so‘ngida keladi. Bundan bilinadiki, muallif bu borada tartibga e’tibor bermagan. Imom Nasafiy asarni tasnif qilishda ba’zi fiqh va lug‘atga doir kitoblar, tafsir va hadis kitoblaridan foydalanadi va ularning nomlarini ochiq zikr qiladi. Bazilarining nomlarini esa zikr qilmaydi.
Imom Nasafiy asarning muqaddimasida kitobning yozilishi sababini keltirib, shunday deydi: “Bir jamoa ahli ilm mendan fiqh lug‘atidag‘i begona lafzlarni tushunmagan va mashoyixlarimiz kitoblarida zikr qilingan arab lafzlarini bilishda mohir bo‘lmaganlar uchun mushkil istilohlarni sharhlashni so‘rashdi. Allohdan yordam so‘rab, bu kitobni jamladim”.
Xulosa o‘rinda shuni aytamizki, bu kitob ilm toliblari foydalanadigan nodir kitoblardan biridir. Kelgusida bu kitob borasida ilmiy ish va tadqiqotlar olib borilib, ona tilimizga tarjima qilinadi, degan umiddamiz.
Manbalar asosida
Toshkent islom instituti
talabasi
Xalilulloh YUSUF
tayyorladi
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
عَنْ أَنَسٍ رَضِي اللهُ عَنْهُ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْمَدِينَةَ وَأَمَرَ بِبِنَاءِ الْمَسْجِدِ، قَالَ: يَا بَنِي النَّجَّارِ، ثَامِنُونِي بِحَائِطِكُمْ هَذَا، قَالُوا: لَا وَاللهِ، لَا نَطْلُبُ ثَمَنَهُ إِلَّا إِلَى اللهِ تَعَالَى، أَيْ فَأَخَذَهُ فَبَنَاهُ مَسْجِداً. رَوَاهُ الثَّلَاثَةُ.
Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasulalloh sollallohu alayhi vasallam Madinaga kelganlarida va masjid bino qilishga amr qilganlarida:
«Ey Bani Najjor! Men bilan mana bu bog‘ingizni baholashinglar», dedilar.
«Yo‘q! Allohga qasamki, uning bahosini faqat Allohdan so‘raymiz», deyishdi.
Bas, u zot uni olib, masjid qurdilar».
Uchovlari rivoyat qilganlar.
Bu rivoyatda Bani Najjor qabilasining o‘zlariga mulk bo‘lgan bog‘ yerini masjid qurish uchun vaqf qilganliklari haqida so‘z bormoqda.
Bani najjorliklarning bu himmatlari keyin ham barcha zamonlar va makonlarning muxlis musulmonlari tomonidan qo‘llab-quvvatlab kelinmoqda. Masjid uchun hech narsasini ayamaslik yaxshi odat bo‘lib qolgan. Faqat musulmonligini emas, balki odamiyligini ham unutganlargina boshqacha tasarruf qilishi mumkin.
عَنْ عُثْمَانَ رَضِي اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: مَنْ حَفَرَ بِئْرَ رُومَةَ فَلَهُ الْجَنَّةُ، فَحَفَرْتُهَا. رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ وَالتِّرْمِذِيُّ وَالنَّسَائِيُّ.
Usmon roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam «Kim Ruma qudug‘ini kovlasa, unga jannat bo‘lur», deganlarida uni men kovladim».
Buxoriy, Termiziy va Nasaiy rivoyat qilganlar.
Boshqa rivoyatlarda:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam Madinaga kelganlarida u yerda Ruma qudug‘idan boshqa shirin suvli quduq yo‘q edi. «Kim quduqni sotib olib, o‘z chelagini musulmonlar chelagi bilan birga qilsa, unga jannatda yaxshiroq quduq berilur», dedilar. Shunda men uni o‘zimning asl molimdan yigirma besh yoki o‘ttiz besh ming dirhamga sotib oldim», deyilgan.
U Bani g‘iforlik bir kishining bulog‘i edi. Hazrati Usmon roziyallohu anhu uni quduq qilib kovlatdilar, qurilish qildilar va musulmonlar uchun atab, o‘z chelaklarida ular bilan bir qatorda suv olib, ichib yurdilar.
عَنْ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ رَضِي اللهُ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنَّ أُمَّ سَعْدٍ مَاتَتْ، فَأَيُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ؟ قَالَ: الْمَاءُ، فَحَفَرَ بِئْرًا وَقَالَ: هَذِهِ لِأُمِّ سَعْدٍ. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِيُّ. وَزَادَ: فَتِلْكَ سِقَايَةُ سَعْدٍ بِالْمَدِينَةِ. وَاللهُ أَعْلَى وَأَعْلَمُ.
Sa’d ibn Uboda roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«U kishi roziyallohu anhu:
«Ey Allohning Rasuli, Ummu Sa’d vafot etdi. Qaysi sadaqa afzal?» dedi.
«Suv», dedilar u zot.
Bas, u quduq qazidi va:
«Bu Ummu Sa’dga», dedi».
Abu Dovud va Nasaiy rivoyat qilganlar va:
«Ana o‘sha Sa’dning Madinadagi suvxonasidir»ni ziyoda qilganlar. Alloh oliy va bilguvchiroqdir.
Ushbu rivoyatdan savobini ma’lum kishiga atab vaqf qilish joizligi kelib chiqmoqda.
O‘sha vaqtda musulmonlar jamoasining ehtiyojiga binoan, shu ish qilingan. Keyinchalik ushbu ma’noda turli vaqflar qilingan. Turar joylar, madrasalar, muhtojlarga maosh bo‘ladigan narsalar vaqf qilingan.
Hozirgi musulmonlar ham bu ishlardan o‘rnak olishlari kerak. Chunki vaqf sadaqai joriya bo‘ladi, undan doimiy ravishda savob yetib turadi.
Dinimizdagi vaqflar tushunchasini hozirgi kundagi xayriya jamiyatlari tushunchasiga o‘xshatish mumkin. Albatta, ikkisi o‘rtasidagi farq juda ham katta. Bu nozik farqlarni ularni sinchiklab o‘rgangan kishilar yaxshi anglab yetishlari mumkin.
A’zolari oliymaqom insoniy fazilatlar sohibi bo‘lgan ummatgina hayotga, taraqqiyotga va dunyoda peshqadam bo‘lishga loyiqdir. Mazkur oliymaqom insoniy fazilatlardan yaxshilik, xayr-ehson va mehru shafqat barq urib turadi hamda ulardan jamiyatdagi barcha tabaqalar bahramand bo‘ladilar.
Musulmonlar xuddi ana shu oliymaqom fazilatlar bilan butun dunyoga yaxshilik urug‘ini sochgan jamoa a’zolaridir. Ular Qur’oni Karim va Payg‘ambarlari Muhammad alayhissalomning hadislarida kelgan butun mavjudotga yaxshilik qilish haqidagi ta’limotlarga amal qilgan holda yaxshilik, xayr-ehson va mehr-shafqat ulashib kelganlar.
Musulmonlarning xayriya ishlarining barchasiga dinimizdagi vaqflar haqidagi ko‘rsatmalar asos bo‘lgan.
Mazkur xayriya ishlarini qilishda barcha musulmonlarga Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning o‘zlari bosh o‘rnak bo‘lganlar. U zot turli kishilar tark qilgan yettita bog‘ni miskinlar, faqirlar va hojatmandlar foydasiga vaqf qilganlar.
Keyin u zotga Hazrati Umar, Hazrati Abu Bakr, Hazrati Usmon, Hazrati Ali, Zubayr ibn Avvom, Mu’oz ibn Jabal kabi sahobalar ergashib, katta miqdordagi vaqflarni qilganlar. Asta-sekin bu xayrli ish kengayib borgan va deyarli imkoni bor bo‘lgan barcha sahoblar vaqflar qilganlar.
Bu haqda ulkan sahobiy Jobir ibn Abdulloh: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning muhojir bo‘lsin, ansoriy bo‘lsin, qudrati yetgan sahobalaridan biror kishining sotilmaslik, merosga qolmaslik va hadya qilinmaslik sharti ila o‘z molidan vaqf qilmaganini bilmayman», deydilar.
Keyin kelgan musulmonlar ham bu xayrli ishni sharaf bilan davom ettirdilar. Ular hisobsiz bog‘u rog‘larni, yerlarni, hovli-joylarni va boshqa turli-tuman mulklarni vaqf qildilar. Buning oqibatida hamma taraflarga xayriya muassasalari tarqaldi.
Mazkur vaqflar ikki xil bo‘lgan:
Birinchisi – davlat tomonidan tashkil qilingan vaqflar.
Ikkinchisi – shaxslar tomonidan tashkil qilingan vaqflar.
Xayriya muassasalarining eng birinchilaridan bo‘lgani masjidlardir. Musulmonlar masjid qurishda qadimdan bir-birlari bilan musobaqa qilib kelganlar.
Shuningdek, madrasalar ham bu borada Islom ummatining alohida e’tiborga sazovor ishlaridan biridir.
Vaqflar haqida so‘z ketar ekan, shifoxonalar, mehmonxonalar, zoviya – zikrxonalar, takyalar kabi muhtojlarga atalgan muassasalar haqida alohida ta’kidlash lozim bo‘ladi.
Kambag‘alligi tufayli turar-joy qura olmaydigan, uy sotib yoki ijaraga ololmaydigan oila va shaxslarga atalgan turar-joy vaqflari ham ko‘p bo‘lgan.
Yo‘lovchi va muhtojlarga suv tarqatishga atalgan alohida vaqflar ham hamma joylarda yetarli ravishda bo‘lgan. Kishilarga turli taomlar, non, go‘sht, holva va boshqa narsalarni tarqatadigan xayriya oshxonalari ham juda ko‘p bo‘lgan.
Makkai mukarrama va Madinai munavvaraga haj hamda ziyoratga kelganlarga atalgan takiyalar ham juda ko‘p bo‘lgan. Ulardan hozirga qadar ko‘pchilik foydalanib kelmoqda.
Yo‘lovchilar, ziroatlar, hayvonlar va muhtojlarni suv bilan ta’minlash niyatida hamma joylarda quduqlar qaziydigan vaqflar ham ko‘p bo‘lgan.
Musulmonlarning xayriya ijtimoiy muassasalari qatorida yo‘l va ko‘priklarni tuzatish bilan o‘z xizmatlarini taqdim qiladigan vaqflari ham bo‘lgan.
Tashlandiq va yetim bolalarga atalgan vaqflar ularni yedirish, ichirish, kiyintirish, yashash joyi bilan ta’minlash bilan birga, ularni xatna qildirishga ham katta ahamiyat berganlar.
Shuningdek, ko‘zi ojiz, shol va nogiron kishilarga atalgan vaqflar ularning huzur-halovat ila yashashlari uchun barcha kerakli narsalarni hozir qilganlar.
Qamoqdagilarga yordam beradigan, ularga oziq-ovqat va dori-darmon yetkazib beradigan vaqflar ham bo‘lgan.
Oila qurishda qiynalib qolgan yosh yigit-qizlarga oila qurishda kerakli barcha yordamlarni taqdim qiladigan vaqflar ham hamma joylarda muvaffaqiyat bilan ish olib borganlar.
Emizikli onalarni sut va qand bilan ta’minlaydigan xayriya muassasalari bo‘lib, bu kabi vaqfni birinchilardan bo‘lib, Salohuddin Ayyubiy tashkil qilgan edi. U kishi Damashq shahri qal’asi darvozalaridan biri yaqinida ikki tarnov qilib, biridan sut, ikkinchisidan qandli suv oqib turadigan qilgan edi. Onalar har haftada ikki marta kelib, bolalari uchun sut va qandli suv olib ketar edilar.
Idishlarini sindirib qo‘ygan bolalarga yordam beradigan vaqflar o‘yinqaroqlik qilib, idishlarini sindirib qo‘ygan bolalarga yangi idish berar edilar. Bolalar esa yangi idishlarni olib, xuddi hech narsa bo‘lmagandek, ota-onalari huzurlariga bemalol boraverar edilar.
Musulmonlarning xayriya tashkilotlaridan hamma barobariga foyda topar edi. Hatto qarovsiz qolgan hayvonlarga yordam beradigan xayriya tashkilotlari ham turli joylarda o‘z xizmatlarini ado etar edi.
«Hadis va hayot» kitobining 21-juzidan olindi