Sayt test holatida ishlamoqda!
13 Iyul, 2025   |   18 Muharram, 1447

Toshkent shahri
Tong
03:20
Quyosh
05:01
Peshin
12:34
Asr
17:40
Shom
20:00
Xufton
21:33
Bismillah
13 Iyul, 2025, 18 Muharram, 1447

Fiqhda lug‘atga oid birinchi kitobni bilasizmi?

26.05.2018   10462   4 min.
Fiqhda lug‘atga oid birinchi kitobni bilasizmi?

Barchamizga ma’lumki, qadim Movarounnahr diyoridan Islom tamadduni uchun o‘zlarining beqiyos hissalarini qo‘shgan yetuk va mo‘tabar allomalar yetishib chiqqan. Misol tariqasida imom Buxoriy, imom Termiziy, imom Moturidiy va imom Zamaxshariy va boshqalarni esga olamiz. Islom olamida  turli ilmlarga oid bitilgan asarlarda Buxoro, Xorazm, Samarqand, Balx va Nasaf kabi joy nomlariga duch kelamiz. Bu diyorlarda ilm maktablari rivojlangan bo‘lib, o‘zining hosilini butun dunyoga mashhur qilgan. Misol uchun, Buxoro imom Buxoriy bilan, Xorazm imom Zamaxshariy bilan, Samarqand  imom Moturidiy bilan, Balx  imom Termiziy bilan, Nasaf esa  nasafiylar bilan tanilgan. Birgina Nasaf (hozirgi Qarshi) diyorida yuzlab allomalar yashab, turli ilmlarda ijod qilganlar. Ulardan biri Imom Abu Hafs Umar Nasafiy hazratlaridir.

       Imom Abu Hafs Nasafiynig to‘liq ismlari Najmiddin Umar ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ismoil ibn Muhammad ibn Luqmon bo‘lib, kunyasi Abu Hafsdir. Imom Nasafiy tug‘ilgan yillari hijriy 461 (milodiy 1068) bo‘lib, Nasafda tavallud topgan. U kishi yuksak hifz bilan tanilgan imomlardan biri bo‘lib, fozil imom, mutakallim, mufassir, muhaddis, faqih, hofiz, adib va nahvshunos bo‘lganlar. Islom ilmlarining barchasida mohir bo‘lib, shu ilmlarda ijod qilgan, kitoblar tasnif etgan. Ustozlari ko‘p bo‘lib, shulardan biri Sadrul islom Abul Yusr Muhammad Bazdaviydir. Undan fiqhni ta’lim olgan. Kalom ilmini mashhur mutakallim imom Abu Muin Nasafiydan ta’lim olgan. Shogirdlari ham ko‘p bo‘lib, mashhurlari: o‘g‘li Abu Lays Ahmad Nasafiy va “Hidoya” sohibi imom Burhoniddin Marg‘inoniydir.

       Imom Abu Hafs Najmiddin Nasafiy o‘zidan islom merosiga ko‘plab qimmatli va mo‘tabar asarlar qoldirgan bo‘lib, bu asarlar turli fanlarga bag‘ishlangan. Shulardan biri “Tilbatut talaba” asaridir. Bu kitob fiqh ilmiga bag‘ishlangan bo‘lib, to‘liq nomi “Tilbatut talaba fil istilahatil fiqhiya ’ala alfazil kutubil hanafiya”dir. Ya’ni, “Hanafiy fiqhi kitoblarida kelgan fiqhiy istilohlar borasida talabalarning izlaganlari” degan ma’noni anglatadi.

       “Tilbatut talaba” asari fiqhda lug‘atga oid birinchi kitob bo‘lib, zamonaviy til bilan aytganda ensiklopedik kitobdir. Muallif unda hanafiy ulamolari o‘z asarlarida qo‘llagan lafzlar va so‘zlarning ma’nolarini to‘plagan. Asarda muallif faqat hanafiy fiqhiga doir istilohlarni keltirib, boshqa mazhablarga murojaat qilmagan. Bu haqda olim asarning tahorat bobida shunday deydi: “Bu kitobni tasnif etishdan maqsadim - hanafiy mashoyixlarimiz o‘z kitoblarida keltirgan lafzlarni sharhlashdir”.

       Asarda imom Nasafiy ilm toliblarining bilishi qiyin bo‘lgan fiqhiy ta’riflarni ifoda etishga harakat qiladi. Birinchi, har bir lafzning lug‘aviy ma’nosini keltirib, izidan fiqhiy istilohiy ma’nosini keltiradi. So‘ngra o‘sha lafzga tegishli Qur’on oyatlari va hadisi sharifdan shohidlarni keltiradi.

       Muallif asarni fiqh boblari tarzida yoritadi. Misol uchun, tahorat bobidan boshlab, istihlof va tazkiya bobida tugatadi. Har bir bobga tegishli istilohlarni mavzuga bo‘lmasdan to‘g‘ri keltiradi. Masalan, tahorat kitobini “tahur” (طهور) bahsi bilan boshlab, undan keyin “istinjo” bahsiga o‘tadi.Chunki, istinjo mavzusi fiqhiy kitoblarda tahorat bobining so‘ngida keladi.  Bundan bilinadiki, muallif bu borada tartibga e’tibor bermagan.        Imom Nasafiy asarni tasnif qilishda ba’zi fiqh va lug‘atga doir kitoblar, tafsir va hadis kitoblaridan foydalanadi va ularning nomlarini ochiq zikr qiladi. Bazilarining nomlarini  esa zikr qilmaydi.

       Imom Nasafiy asarning muqaddimasida kitobning yozilishi sababini keltirib, shunday deydi: “Bir jamoa ahli ilm mendan fiqh lug‘atidag‘i begona lafzlarni tushunmagan va mashoyixlarimiz kitoblarida zikr qilingan arab lafzlarini bilishda mohir bo‘lmaganlar uchun mushkil istilohlarni sharhlashni so‘rashdi. Allohdan yordam so‘rab, bu kitobni jamladim”.

       Xulosa o‘rinda shuni aytamizki, bu kitob ilm toliblari foydalanadigan nodir kitoblardan biridir. Kelgusida bu kitob borasida ilmiy ish va tadqiqotlar olib borilib, ona tilimizga tarjima qilinadi,  degan umiddamiz.

Manbalar asosida

Toshkent islom instituti

talabasi

Xalilulloh YUSUF

tayyorladi

Fiqh
Boshqa maqolalar
Maqolalar

Otam o‘rgatgan uch amal

11.07.2025   2278   1 min.
Otam o‘rgatgan uch amal

Otam menga o‘rgatgan uchta ishni hech qachon unutmayman. Sizlarga ham ular haqida aytib bergim keldi.

Birinchisi, otam mening qo‘limdan tutib, yozishni o‘rgatardi. Men o‘qish va yozishni otamdan o‘rgandim. Hayotim mobaynida nimaiki yaxshi narsa o‘qisam, yozsam, uning savobidan otamga ham nasiba borib turadi, inshoalloh.

Ikkinchisi, otam tirnoqlarimni olib qo‘yar, menga bu ishning ahamiyati, tirnoq ostidagi mikroblarning zarari, xususan, ovqat paytidagi ziyoni haqida gapirib berardi. Biroz kattaroq bo‘lganimda tirnog‘imni o‘zim olishimni o‘rgatdi. Har tirnoq olganimda shularni eslab, haqiga duo qilib qo‘yaman.

Uchinchisi, otam nonushta qilmay uydan chiqishimga yo‘l qo‘ymasdi. Sog‘lom bo‘lishda ertalabki nonushtaning ahamiyatini keyin bilib oldim. Har nonushta qilganimda ham otamning haqqiga duo qilaman.

Ma’ruzalarimdan birida yig‘ilganlardan: «Farzandlaringizga har kuni qo‘llaydigan uchta ajoyib odatingiz bormi?» deb so‘radim. Bir ota dedi: «Ishga ketishimdan oldin ularni o‘pib qo‘yaman, asr namozini o‘qib bo‘lgach, ularing har biri uchun duo qilaman, uyquga yotishlaridan oldin ularni bag‘rimga bosaman».

Siz ham o‘zingizdan so‘rab ko‘ring-chi, otangiz yoki onangiz siz uchun bajaradigan uchta eng yaxshi ishni eslay olasizmi? Yoki o‘zingiz bolangizga uchta yaxshi odatni o‘rgatyapsizmi?.. 

Abdulloh Muhammad Abdulmu’tiyning

"FARZAND TARBIYASIDA 700 SABOQ" kitobidan

Ibratli hikoyalar