Madinai munavvara Nabiy alayhissalomning hijratgohlari bo‘ldi, bu pok shaharda Qur’oni Karimning fiqhiy ahkomlariga oid oyatlari nozil bo‘ldi. Ayni shu shaharda Islom dinining tarixiga oid ko‘plab hodisalar bo‘lib o‘tgan. Rasululloh (sollaallohu alayhi vasallam) muborak hadislarining ko‘pini shu yerda aytganlar. Madinai Munavvara Islom davlatining poytaxti, bosh shahri, ilmiy va fiqhiy markazi hisoblanib, sahobalarning kattalari, xalifalarning roshidlari yashagan joydir.
Shuning uchun Madinai Munavvaraning fiqh madrasasi boshqa madrasalarga qaraganda kuchli va mashhur bo‘lishi turgan gap. Albatta, katta sahobalarning bu ma’nodagi hissalari benazir. Ammo Madinai Munavvarada ilmga mutaxassis bo‘lgan va fiqhiy madrasaga asos solgan sahobalarning nomlarini tarixchilarimiz alohida tilga oladilar. Ularning ichida Zayd ibn Sobit va Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhumo o‘zlariga xos manzilaga egalar.
Zayd ibn Sobit ibn Zahhoq Ansoriy al-Xazrajiy roziyallohu anhuning (kunyalari Abu Sa’iyd) ikkita katta fazilatlari mashhurdir. Birinchisi, xalifaning yo‘qligida uning vazifasini vaqtincha bajarib turishlari. Ikkinchisi, Islom davlati poytaxtida tengi yo‘q olim bo‘lganlari.
Ibn Sa’d Amr ibn Diynordan rivoyat qilinadi: “Ibn Umar katta faqihlardan hisoblanar edi”. Ibn Abdul Barr o‘z kitobida yozishicha, Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhu shunday degan:
“Ilm uch narsadir: notiq kitob, o‘tuvchi sunnat va “bilmayman”. Ya’ni: Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhuda ilmning ushbu uch turi ham yetarlicha bor edi. U kishi Alloh taoloning kitobini va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini juda yaxshi bilar edilar. Shu bilan birga, bilmagan narsalarini ham darhol tan olar va o‘z joyida “bilmayman” deyish bilan fahrlanar edilar. Shu o‘rinda shar’iy dalillarga ham to‘xtalib o‘tsak:
Shar’iy dalillardan murod Qur’oni Karim, Muhammad sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari tushuniladi. Fariy hukmlardan murod esa shahobcha, kichik ahamiyatli narsalardir.
Shariat ibodat va muomilatlarni o‘z ichiga oluvchi hukmlardir. Lekin oyat va hadislarda zikri kelmagan masalalar ham bor. Bu turdagi masalalarni hal qilishda esa faqihlarga ijtihod eshiklari keng ochilgan. Alloh taologa qurbat hosil qilishning eng ulug‘i bu din hukmlariga insonlarni qiziqtirishdir. Ayniqsa fiqhiy jabhalarda, jumladan, ibodat, amal va muomilat masalalarida aniq bir hujjatga ega bo‘lsinlar. Islom fiqhi zamonlar osha musulmonlarning talablariga javob berib kelmoqda va o‘zining barcha zamonlar hamda makonlarga mos ekanini isbot qilmoqda.
Butun dunyoga mashhur adib va faylasuf Bernard Shou “Men doim islom dinini g‘oyatda ehtirom qilaman. Menimcha, faqat ushbu dingina harakatlantiruvchi kuchga egadir. Va barcha zamonlarda bashariyatning foydasiga xizmat qila oladi”, degan. Ingliz tarixchisi Vilz o‘zining “Insoniyat tarixi ifodalari” kitobida quyidagilarni aytadi: “Yevropa o‘zining idoriy va tijoriy qonunlari bo‘yicha islomdan qarzdordir”. Fransuz tarixchisi Sidyu: “Napaleonning qonuni Imom Molik mazhabidagi “Sharhi Dirdir ’ala matni halil” nomli fiqh kitoblaridan ko‘chirmadir”, deb yozadi. Fiqh fani g‘arbda Islamik Lav, muslim Lav (ingliz tilida), le Droit musulman (fransuz tilida), Islamische Gesetz (nemis tilida ) kabi nomlar bilan yuritiladi.
Fiqh so‘zi atama sifatida Qur’on va hadislarda qo‘llaniladi. Fiqh islom dini vujudga kelib halifalik qaror topishi bilanoq darhol tarkib topgan emas. Fiqhning qaror topishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hadislari va sahobalarning aytgan gaplarini yozib olish bilan birga davom etgan. Zayd ibn Hasanning “Majmul fiqh”, Molik ibn Anasning “Al-Muvatto”, Ahmad ibn Hanbalning “Al-Musnad” kitoblari fiqhga oid dastlabki asarlar hisoblanadi. Ular muayyan tanlab olingan hadislardan iborat edi. Fiqh ilmi X asrga kelib mustaqil fan sifatida shakllangan. Fiqh bilan shug‘ullanuvchi, uni o‘rganuvchi kishi “faqih” deb atalgan. Bunda faqatgina shariat hukmlarini sodda va yuzaki bilib olib, uni yod olish yetarli emas. Balki ularning barcha sabab va hikmatlarini bilmoq va shariat asoschisining maqsadlarini anglamoq zarur hisoblanadi. Shuning uchun shariat hukmlarini sodda uslubda bilgan kishi olim deyilsa ham, faqih deyilmaydi. Faqih olimlarning ta’kidlashicha, ilm va fiqh orasida umum va xususi mutlaq bor, ya’ni ilm umumiy ma’noda, fiqh esa xos ma’noda ishlatiladi. Shu sababli ham faqih olim bo‘ladi, ammo har bir olim faqih emas deyilgan.
Ma’rifat ESONOVA
Xadichai Kubro ayol-qizlar
o‘rta-maxsus islom
bilim yurti talabasi
O‘MI Matbuot xizmati
O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi Kengaytirilgan ilmiy kengashining navbatdagi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Unda Kengash a’zolari to‘g‘ridan to‘g‘ri va onlayn tarzda ishtirok etishdi. Dastlab, London qirollik kolleji Arxeologiya bo‘limi ilmiy xodimi, doktor Miliana Radivoyevich Namangan viloyatidagi Axsikent mavzeida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasi bilan tanishtirdi.
Miliana Radivoyevich uzoq yillarda beri mamlakatimizda olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlarda faol ishtirok etib keladi.
— Axsikent dunyodagi eng qadimiy metallurgiya markazlaridan biri hisoblanadi. Men o‘zbekistonlik, kiprlik va buyuk britaniyalik hamkorlarimiz bilan birga Axsikentda ilk o‘rta asrlarda metallurgiya yuqori darajada rivojlanganini aniqladik. Jumladan, islom olamining dastlabki davrida tayyorlana boshlagan mashhur Damashq qilichlari ham aynan Axsikentda qazib olingan va qayta ishlangan po‘latdan foydalanganini isbotladik. Nasib etsa, Markazning ochilishi marosimida bu tarixiy voqeani alohida medialoyiha sifatida taqdim etamiz, — dedi u.
ITSM xalqaro aloqalar bo‘limi mutaxassisi Yekaterina Soboleva Kengash a’zolarini O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazining tantanali ochilishi marosimi konsepsiyasi bilan tanishtirdi. Unda ushbu marosim doirasidan joy olgan tadbirlar, “O‘tmishning boqiy merosi – buyuk kelajak asosi” mavzusidagi IX kongress kun tartibi, ishtirokchilar ro‘yxati, Imom Buxoriy majmuasining yangi binosi va innovatsion muzeyi singari qator masalalar o‘rin olgan.
O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi direktori Firdavs Abduxoliqov Markazning ochilishi munosabati bilan o‘tkaziladigan Xalqaro ko‘rgazma, xorijdan olib kelinadigan qo‘lyozmalar, eksponatlar haqida ma’lumot berdi. Xorijiy mamlakatlardagi qator muzey va kutubxonalar, shaxsiy kolleksiyalar rahbarlarning ushbu ko‘rgazmasidagi ishtiroki bo‘yicha keng qamrovli ishlar olib borilayotganini qayd etdi.
— Biz 25 aprel-2 may kunlari Buyuk Britaniyaning “Sotbis” va “Kristis” auksionlaridan O‘zbekiston madaniy merosiga oid 46 ta lotni saraladik, — dedi Markaz rahbari. — Ayni paytda ularni sotib olish va O‘zbekistonga olib kelish bo‘yicha muzokaralar davom etyapti. Biz bu tarixiy merosni qaytadan qo‘lga kiritayotganimizni jahon ilmiy jamoatchiligiga yetkazishimiz kerak. Shu bois, Buyuk Britaniya va Fransiyada shu masalada xalqaro tadbirlar o‘tkazishni rejalashtiryapmiz.
Kengash a’zolari tomonidan ushbu yirik anjumanlarga tashrif buyuradigan xorijiy mehmonlar ro‘yxati ham taqdim etildi. Kengaytirilgan ilmiy kengash a’zolari tomonidan ushbu xalqaro tadbirlarda ishtirok etadigan o‘zbekistonlik olimlar va ekspertlar ro‘yxati tasdiqlandi.
Kengash davomida, shuningdek, Islom sivilizatsiyasi markazi ilmiy xodimi Alisher Egamov O‘zbekistonning turli hududlaridagi muzey fondlaridan Markaz ekspozitsiyasida namoyish qilish uchun to‘plangan tarixiy eksponatlar haqida ma’lumot berdi. Mart-aprel oyida joylarga uyushtirilgan ekspeditsiyalar natijasida 1500 dan ortiq tarixiy eksponatlar aniqlangan. Mamlakatimiz tarixining turli davrlariga mansub bu tarixiy buyumlar orasidan saralanganlari Markazning ochilishi munosabati bilan o‘tadigan xalqaro ko‘rgazmadan joy oladi.
Shuningdek, Markaz ekspozitsiyasi uchun 2-toifali medialoyihalarning ilmiy-amaliy materiallar bazasini yaratish masalasi ham kun tartibiga qo‘yildi. Boshqa bir qator masalalar bo‘yicha Kengash a’zolari o‘z fikr-mulohazalarini bildirishdi. Kengash uchrashuvida Markaz hamda O‘zbekiston madaniy merosini saqlash, o‘rganish va ommalashtirish bo‘yicha Butunjahon jamiyati qo‘shma loyihasi - "O‘zbekiston madaniy merosi jahon to‘plamlarida" turkumidagi kitob-albomlarning 81-90 jildlarini nashr qilish masalasi ko‘rib chiqildi. Shuningdek, nashrga tayyorlanayotgan yettita sovg‘abop kitob-albom haqida ma’lumot berildi.
Bundan tashqari uchrashuvda Kengash a’zolari Qur’oni karim zalining yangi dizaynini ham tasdiqlashdi.
— Qur’on zali binoning markaziy qismidan o‘rin olgani uchun uning dizayniga alohida e’tibor berilyapti, — dedi O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi boshlig‘i Azimjon G‘afurov. — Biz Kengash a’zolari e’tiboriga Hazrati Usmon Qur’oni joylashtiriladigan ayvon ustida joylashadigan nurli installyatsiyaning ikki xil ko‘rinishini taqdim qildik. Yig‘ilishda eng maqbul variant tanlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Islom sivilizatsiyasi markaziga navbatdagi tashrifi chog‘ida xalqaro hamkorlar, jumladan, dunyoning yetakchi muzeylari, kutubxonalari va ilmiy-tadqiqot institutlari bilan hamkorlikni faollashtirish bo‘yicha topshiriqlar bergan edi. Markaz binosining ikkinchi qavatini xalqaro tashkilotlar vakolatxonalari uchun xonalar ajratish, shuningdek, Islom sivilizatsiyasi markazi uchun alohida yangi bino qurish to‘g‘risidagi qarorning muhim bandlaridan biri bo‘ldi. Qirqqa yaqin asosiy hamkor davlatlar mavjud. Markazning ikkinchi qavatida ularning faoliyati uchun barcha shart-sharoitlar yaratilib, zamon talabi darajasida tashkil etish O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazining navbatdagi kengaytirilgan ilmiy kengashi jarayonida alohida ta’kidlandi.