Shar’iy musofirning zimmasiga Jum’a farz bo‘lmasdan, boshqa kunlardagidek, Peshin namozini o‘qish farzdir. Shuning uchun musofir biror shaharda o‘n besh kun turishni niyat qilmagan bo‘lsa, Jum’a farz bo‘lmaydi. Lekin Jum’a namozida imomlik qilayotgan odamga iqtido qilsa, zimmasiga farz bo‘lgan Peshin namozi soqit bo‘ladi. Agar o‘n besh kundan ko‘p turishni niyat qilgan bo‘lsa, unga xuddi shaharliklarga farz bo‘lganidek, Jum’ani o‘qish farzdir.
Yuqorida «Musofirga Jum’a farz bo‘lmaydi. Lekin Jum’a namozini o‘qiyotgan imomga iqtido qilsa, zimmasiga farz bo‘lgan Peshin namozi soqit bo‘ladi», degan edik. Agar musofir Jum’a namozida imom bo‘lishi kerak bo‘lib qolsa, iqtidosi joiz bo‘lganidek, imomligi ham joizdir.
أَنَّ الْمُسَافِرَ لَمَّا الْتَزَمَ الْجُمُعَةَ صَارَتْ وَاجِبَةً عَلَيْهِ، وَلِذَا صَحَّتْ إمَامَتُهُ فِيهَا.
«Musofir jum’a (namozi)ni o‘qishni lozim tutsa, jum’a uni zimmasiga vojibga aylanadi va uni imomati sahih bo‘ladi» (Raddul muxtor).
Agar musofirlar Jum’a joiz bo‘lmagan joylarda «Jum’a qasr bilan barobar», deb o‘ylab, Jum’a o‘qishsa, qaytadan peshin namozini o‘qiydilar.
قُلْتُ أَرَأَيْتَ مُسَافِرًا صَلَّى بِقَوْمٍ مُسَافِرِيْنِ وَنَوَى الْجُمُعَةَ وَنَوَى الْقَوْمُ ذَلِكَ قَاَل لا تُجْزِيهِمْ وَعَلَيْهِمْ أَن يُصَلُّوا الظُّهْرَ قُلْتُ لم قال لأَنَّهُمْ لَمْ يَنْوُوا الظّهْرَ وَ إِنَّمَا نَوَوا الْجُمُعَةَ فَلا تُجْزِيهِمْ مِنَ الْجُمُعَة لأَنَّهُمْ مَعَ غَيْرِ إِمَامٍ فِي غَيْرِ مِصْرَ.
«Musofir musofir qavmga imom bo‘lib, jum’ani niyat qilsa, qavm ham o‘shani niyat qilsa, nima bo‘ladi» dedim. «Joiz bo‘lmaydi va peshin namozini o‘qishlari lozim bo‘ladi» dedi. «Nimga» dedim. «Chunki, peshinni niyat qilmay jum’ani niyat qildilar va shu bilan bir qatorda misrdan tashqarida va imom bilan birga emaslar» dedi» (Mabsut)
Biror sabab bilan Jum’a namoziga iqtido qilgan musofirning namozi fosid bo‘lsa, qayta qo‘shilishga ulgursa, «Jum’a» deb qo‘shiladi, ulgurmasa, peshin namozini qasr qilib o‘qiydi.
Shu holat muqim kishida voqe’ bo‘lsa, aytaylik, musofir tushgan joyida peshinni o‘qib, masjidga kelsa, jum’a o‘qilayotgan ekan, buning hukmi ikkitadir:
Namoz botil bo‘lgan holatlarda o‘sha namozni qayta o‘qish zarur bo‘lib, avvalgi namozi naflga aylanadi.
Musofir odam jum’a kuni peshinni masjidlarda jamoat jum’ani o‘qib bo‘lganidan keyin o‘qishi mustahab, oldin o‘qishi esa makruhi tanzihiydir.
إنْ أَدَّى الظُّهْرَ ثُمَّ سَعَى إلَى الْجُمُعَةِ فَأَدْرَكَهَا مَعَ الْإِمَامِ بَطَلَ ظُهْرُهُ سَوَاءٌ كَانَ مَعْذُورًا كَالْمُسَافِرِ وَالْمَرِيضِ وَالْعَبْدِ أَوْ غَيْرِهِ وَإِنْ لَمْ يُدْرِكْهَا فَإِنْ خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ وَالْإِمَامُ فَرَغَ مِنْهَا لَا يَبْطُلُ إجْمَاعًا وَإِنْ خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ وَالْإِمَامُ فِيهَا فَقَبْلَ أَنْ يَصِلَ إلَيْهِ فَرَغَ مِنْهَا بَطَلَ ظُهْرُهُ عِنْدَ أَبِي حَنِيفَةَ - رَحِمَهُ اللَّهُ تَعَالَى - خِلَافًا لَهُمَا وَإِنْ خَرَجَ لَا يُرِيدُ الْجُمُعَةَ لَا يَبْطُلُ إجْمَاعًا، كَذَا فِي الْكَافِي.وَإِنْ سَعَى إلَى الْجُمُعَةِ وَكَانَ سَعْيُهُ مُقَارِنًا لِفَرَاغِهِ لَا يَبْطُلُ هَكَذَا فِي التَّبْيِينِ
«Peshinni o‘qib, jum’aga otlansa va imom bilan u (jum’a)ni o‘qisa, musofir, kasal, qul va shu kabilar singari uzurli bo‘lsa ham (o‘qigan) peshin namozi botil bo‘ladi. Agar yetib kelmasa, ya’ni (hisoblab qarasa) uyidan chiqqanida imom jum’ani o‘qib bo‘lgan bo‘lsa, ijmoan (o‘qigan peshin namozi) botil bo‘lmaydi. Agar uydan chiqqanida imom un (jum’a namozi)da bo‘lsa va (imomga) yetib kelishidan oldin (imom) u (jum’a)ni tugatsa, ikkalalariga xilof o‘laroq Abu Hanifa rahmatulloh nazdilarida (o‘qigan) peshn (namoz)i botil bo‘ladi. Agar uydan jum’ani niyat qilmay chiqsa, ijmoan o‘qigan peshini botil bo‘lmaydi. «Kofiy»da shunday deyilgan. Jum’aga otlanayotgan vaqtda (imom jum’ani) tugatsa, o‘qigan peshini botil bo‘lmaydi. «Tabyiyn»da shunday deyilgan» (Mabsut).
Jum’a o‘qiladigan joylarda jum’a kuni peshinni jamoat bo‘lib o‘qish esa musofir uchun makruhi tahrimiydir.
(وَكُرِهَ) تَحْرِيْمًا (لِمَعْذُورٍ وَمَسْجُونٍ) وَمُسَافِرٍ (أَدَاءُ ظُهْرٍ بِجَمَاعَةٍ فِي مِصْرٍ) قَبْلَ الْجُمُعَةِ وَبَعْدَهَا.
«Musofir, mahkum va uzurli kishilar jum’adan oldin yoki keyin shaharda jamoat bilan peshin o‘qishlari makruhi tahrimiydir» (Raddul muxtor).
Manba: Fiqh.uz
O‘MI Matbuot xizmati
Bu mavzuda salaflarimizdan kelgan bir qancha ta’sirli rivoyatlar bor. Quyida ularning ayrimlarini keltiraman:
1. Shaqiq Balxiy rahimahulloh aytadi:
"Men xushu’ni Isroil ibn Yunusdan o‘rgandim. Biz uning atrofida edik, u o‘ng tomonida kim bor, chap tomonida kim borligini bilmasdi — oxirat haqida tafakkur qilardi".
2. Yusuf ibn Asbat rahimahulloh aytadi:
"Sufyon ibn Uyayna rahimahulloh menga xufton namozidan so‘ng: "Tahorat idishini (obdasta) bergin", dedi. Unga berdim. U o‘ng qo‘li bilan olib, chap qo‘lini o‘ng qo‘lining ustiga qo‘ydi va tafakkurga cho‘mdi. Men uxlab qoldim, so‘ng saharda turdim — qarasam, idish hali ham qo‘lida. "Tong otdi", dedim. U esa bunday dedi: "Sen idishni bergan paytingdan buyon shu holda oxirat haqida tafakkur qildim".
3. Abdulloh ibn Muborak rahimahullohdan rivoyat:
U Suhayl ibn Adiyni sukunatda, tafakkurda ko‘rib:
"Qaysi nuqtaga yetding?" deb so‘radi.
U: "Sirot ko‘prigidaman", deb javob berdi.
4. Muhammad ibn Vase’ rahimahullohdan rivoyat:
Basralik bir kishi Abu Zarr vafotidan keyin uning xotini Ummu Zarrga borib, uning ibodatini so‘radi. U bunday dedi: "Abu Zarr kun bo‘yi uyning bir chetida tafakkur qilib o‘tirardi".
5. Ummu Dardo (Abu Dardoning xotini) aytadi:
"Abu Dardo roziyallohu anhuning eng afzal ibodati — tafakkur va ibrat olish edi".
6. Sirriy Saqatiy rahimahulloh aytadi:
"Har kuni burnimga qarayman — yuzim qorayganmi, deb. Tanish joyda o‘lishni yoqtirmayman — yer meni qabul qilmay qo‘ysa, sharmanda bo‘lishdan qo‘rqaman".
7. Abu Shurayh rahimahulloh haqida:
Bir kuni u yurib ketayotgan edi, to‘xtab, ko‘ylagini boshiga tashlab, yig‘lashga tushdi.
Uni ko‘rib: "Nima uchun yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U bunday javob berdi: "O‘tgan umrimni, kam amalimni, yaqinlashgan ajalimni tafakkur qildim".
8. Umar ibn Xattob roziyallohu anhu bir kuni yig‘ladi. Sababini so‘rashdi. U bunday dedi: "Dunyo va uning shahvatlari haqida o‘yladim. Ular tugamay turib, achchiq alam bilan almashadi. Agar buning o‘zida ibrat bo‘lmasa ham, aqlli kishi uchun unda pand nasihat bor. Endi o‘z holingizga qarang, ahli oilangiz, yaxshi ko‘rgan kishilaringiz bilan bugun jam bo‘lib turibsiz, ertagachi? Ertaga esa, albatta ulardan ajralish bor".
9. Dovud Toiy rahimahullohning holati:
U to‘lin oy kechasi uyning tomiga chiqdi. Osmonga qarab Osmon va yerning yaratilishi haqida tafakkurga cho‘mdi va yig‘lay boshladi. Shunchalik qattiq ta’sirlandiki, tomdan qo‘shnisining hovlisiga yiqilib tushganini sezmay qoldi. Qo‘shni uni o‘g‘ri deb o‘ylab, qilichiga yopishdi. Ammo kelib qarasa — Dovud ekan. "Qanday qilib tomdan tushib ketding?" - deb so‘radi. Dovud: "Qanday yiqilganimni sezganim yo‘q", deb javob berdi.
10. Sufyon Savriy rahimahulloh haqida:
U do‘stlari bilan o‘tirgan edi, chiroq o‘chib qoldi. Hamma yoqni zulmat qopladi. Keyin chiroqni yoqishdi. Qarasalar, Sufyonning ko‘zlaridan oqayotgan yoshi yuzi yuvyapti. Undan: "Senga nima bo‘ldi, nega yig‘layapsan?" deb so‘rashdi.
U: "Shu onda qabr zulmatini esladim…", deb javob berdi.
Xulosa:
Salafi solihlar har bir holatda tafakkur qilganlar — taom yeganda, yurganda, yotganda, hatto suv idishini ushlab turgan paytda ham oxiratni eslab yig‘lardilar. Ular uchun tafakkur — ibodatning qalbi edi.
Homidjon qori ISHMATBЕKOV