Sayt test holatida ishlamoqda!
19 Oktabr, 2025   |   27 Rabi`us soni, 1447

Toshkent shahri
Tong
05:21
Quyosh
06:39
Peshin
12:13
Asr
15:53
Shom
17:40
Xufton
18:52
Bismillah
19 Oktabr, 2025, 27 Rabi`us soni, 1447

Imom Abu Hanifa mazhabida fiqhiy dalillarning o‘rni

22.02.2018   9736   10 min.
Imom Abu Hanifa mazhabida fiqhiy dalillarning o‘rni

Mazhabimizni o‘rganamiz 

Yakka tartibda rivoyat qilgan hadislarga furu’iy masalalarda amal qilish borasida Imom Abu Hanifa va as'hoblari hamda ulardan keyingi hanafiy olimlar Ray – fikr bildirish masalasida boshqa faqihlar (islom huquqi olimlari) va barcha muhaddislar qo‘ygan shartlarga amal qilishgan. Bu roviyning adolati va zabti, ya’ni hadisni xotirasida mustahkam saqlashidir. Hanafiy faqihlar “zabt” ma’nosining tafsirida boshqalarga qaraganda qattiqroq bo‘lishdi. Faxrul islom Imom Bazdaviy o‘zining “Usul” kitobida buni juda daqiq bayon qilgan. U shunday deydi: Zabt – mukammal bilishdan murod roviy hadisni juda yaxshi eshitgan bo‘lishi va undan iroda qilingan ma’noni yaxshi fahmlashi hamda eshitganini mukammal holda yodida saqlashi va eshitgan hadisni batafsil hifzida saqlashida sobit turishi, hadisni rivoyat etgunga qadar o‘ziga talabchan bo‘lishida bardavom bo‘lishidir. Bu holat ikki xil bo‘ladi:

birinchisi, hadis matni tartibi va lug‘aviy ma’nosini to‘la bilishi;

ikkinchisi, bunga qo‘shimcha ravishda mazkur hadisni fiqh  va shariat nuqtayi nazaridan yaxshi bilishi ham qo‘shiladi. Bu mukammallik bo‘lib hisoblanadi.

Mutloq yaxshi bilish o‘z ichiga kamolotni oladi. Shuning uchun ham roviyning xilqiy g‘aflati, ya’ni bilmasligi yoki bilimsizligi roviy zabtida hadis tarkibi va ma’nosini mukammal bilish mavjud emasligiga hujjat bo‘ladi. Natijada qaysi hadis kuchliroq yoki undan murod nima ekanini bilishda fiqhni yaxshi bilgan roviyning rivoyati fiqhni yaxshi bilmagan roviyning rivoyatidan ustun bo‘ladi.

Yuqoridagi mazmundan ma’lum bo‘ladiki, hanafiy mazhab fuqaholari “zabt” ya’ni yaxshi bilish va anglashni nozik qirralarini yaxshi bilgan va roviyning faqih bo‘lishida “zabt” ma’nosini batafsil bayon qilishgan. Ammo ular roviyning rivoyatini qabul qilishda uni olish shart ekaniga e’tibor qilishmaydi. Balki roviyning hadisi ishonchliroq bo‘lishini shart qilishadi. Agar ikki rivoyat bir-biriga zid bo‘lsa: birinchi, faqih, ya’ni bilimdon roviy rivoyat qilgan bo‘lsa, ikkinchisini esa faqih bo‘lmagan roviy rivoyat qilgan bo‘lsa, hanafiy mazhabi fuqaholari faqih rivoyatini afzal biladilar, zero bu zabtliroqdir, bilishda kuchli, dinni ko‘proq biladi va anglaydi. Biz bu holatni ya’ni roviyning faqih bo‘lishi muhim ekanligini Imom Abu Hanifa, Imom Abu Zoiy rahimahulloh bilan bayon qilgan munozarasini o‘zining tilidan rivoyat qilamiz.

“Sufiyon ibn Uina rivoyat qilib, bunday dedi: Imom Abu Hanifa rahimahulloh Makkada tikuvchilar hovlisida Imom Avzoiy rahimahulloh bilan birga bo‘ldi. Imom Abu Zoiy Imom Abu Hanifaga dedi: “Nima uchun sizlar namozda rukuga borganda va undan ko‘tarilganda qo‘llaringizni ko‘tarmaysizlar?” Imom Abu Hanifa aytdi: “Shuning uchunki namozni boshlash vaqtidan tashqari ruku va undan turishdan tashqari Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qo‘llarini ko‘targanlari haqidagi hadislar sahih emas”. Imom Avzoiy: “Bu qanday? Menga Zuhriy u Salimdan, u otasidar rivoyat qilgan hadisda Rasululloh qo‘llarini ko‘targanliklarini bayon qilingan-ku?” dedi. Shunda Abu Hanifa aytdi: Bizga Hammod u Ibrohimdan, u Alqama va Avsdan, u Abdulloh ibn Mas’uddan rivoyat qilgan hadisdan Rasululloh alayhii vasallam namozni boshlashdan boshqa biron bir holatda qo‘llarini ko‘tarmaganliklari haqida rivoyat qilingani haqida bayon etilgan.

Shunda Imom Avzoiy  rahimahulloh dedi: “Men sizga Zuhriydan, u Salimdan, u otasidan rivoyat qilgan hadisni aytsam, siz Hammoddan, u Ibrohimdan rivoyat qilgan hadisni keltirdingiz-a?” dedi. Imom Abu Hanifa dedi: Hammod Zuhriyga qaraganda faqihroq, Ibrohim Salimga qaraganda faqihroq, Alqama ham Abdulloh ibn Umardan kam emas, agarchi Abdulloh sahoba bo‘lsa ham Asvadning fazilati ko‘p.

Boshqa bir rivoyatda shunday keladi. Ibrohim Salimga qaraganda faqihroq. Abdulloh ibn Umar sahobalik fazilati bo‘lmaganda Alqama Abdulloh ibn Umardan ko‘ra faqihroq derdim. Abdulloh esa ibn Mas’uddir. Uning darajasiga esa zikr etilganlarning birontasi ham yetolmaydi.

Mazkur munozara shunga dalolat qiladiki, Imom Abu Hanifa rahimahulloh hadis ustivorligida roviyning faqih bilimdonligini mulohaza etgan. Shuning uchun ham faqihroq bilimdonroq roviyning rivoyatini yuqori darajaga qo‘ygan. Bir so‘z bilan aytganda, Imom Abu Hanifa rahimahulloh,  o‘z asrida hadisni boshqalarga qaraganda yaxshiroq bilgan va tushungan. Hadis zabtiga doir shartlariga rioya qilganligi uchun ham hadis rivoyatlari ko‘p emas.

Ilmiy  munozarada nomlari zikr etilgan faqehlarning muxtasar siyratlari:

  1. Shom ahli, Mag‘rib va Andalus imomi nomi bilan mashhur bo‘lgan Abu Amr ibn Yuhmad Avzoiy  (rahimahulloh) 88 hijriy sanada (707 milodiy) Livanning Ba’labakka shahrida tavallud topdi. U umaviylar va abbosiylar davrida yashadi. Imom Avzoiy yashagan zamonda ilmu ma’rifat yuksak darajaga ko‘tarilgan edi. Uning nisbasi Yaman qabilalaridan biri Avzoiy qabilasiga mansubdir. Uning asrida Molik ibn Anas, Ja’far Sodiq, Sufyon Savriy, Hasan Basriy, Muhammad Sirrin, Abu Hanifa No‘mon, Lays ibn Sa’d va boshqalar hayot bo‘lishgan. Imom Avzoiy 13 yoshidan boshlab fiqh masalalari haqida fatvo bera boshlagan, 17 yoshida esa aqidaviy masalalar borasida fatvo bergan. U “Ilm talabida safar qilish farz” degan islom qoidasiga bor vujudi va iymoni bilan ishongan va amal qilgan holda Shom, Yaman, Madinai munavvara, Baytul maqdis va boshqa  shaharlarga ilm talabida safar qildi. Bir necha bor haj qildi. Imom Avzoiy yashagan zamonda jamiyat ichida turli bid’at va tortishuvlar avjiga chiqqan vaqtda Islom dini va Payg‘ambar sunnatlarini u qattiq himoya qildi. Imom Avzoiy 157 hijriy sanada (774 milodiy) Bayrutda vafot etdi. Uning janozasida musulmonlar, nasorolar, yahudiylar va qibtiylar ishtirok etishdi. Rivoyat qilinishicha, Makkai mukarramada Imom Avzoiy bilan Sufyon Savriy o‘rtalarida ham “namozda qo‘l ko‘tarish” haqidagi masala ustida munozara bo‘lib o‘tgan.    
  2. Faqih, Hofiz, Muhaddis, Kalom ilmi olimi Abu Bakr Muhammad ibn Muslim ibn Ubaydulloh ibn Abdulloh Shihob Zuhriy 58 hijriy sanada Madinai munavvarada tavallud topdi. Shu yili mo‘minlarni onasi Oisha roziyallohu anho vafot etgandilar. Imom Zuhriyning Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilgan hadislari 2200ga yetgan. Undan Imom Buxoriy, Imom Muslim, Abu Dovud, Imom Termiziy, Nasoiy, Ibn Moja hadis rivoyat qilishgan. Imom Zuhriy 124 hijriy sanada 66 yoshda vafot etdi.

Imom Zuhriy Qur’oni karim ilmlari, arablar nasabini yaxshi bilar edi. Uning xotirasi juda o‘tkir va mustahkam bo‘lgan. Shuning uchun u xotirani zaiflashtiradi deb nordon olma yemas, doim asalli sharbat ichardi. Uning ustoz va shogirdlari ziyoda ko‘p bo‘lgan.

  1. Muhaddis Abu Umar Solim ibn Abdulloh ibn Umar ibn Xattob roziyallohu anhu madinalik tobeinlardan bo‘lib, Payg‘ambarimizdan ko‘plab hadis rivoyat qilgan roviylardan biri. O‘z zamonasida Madinada muftiylik qilgan. Madinadagi yetti faqihlardan biri. U hazrati Usmon ibn Affon zamonasida tavallud topib, hijratning 106 sanasida Madinada vafot etgan, Jannati Baqi’ qabristoniga dafn etilgan.
  2. Imom, Hofiz, Faqih, Qoriy, Mujtahid Abu Shibl Alqama ibn Qays ibn Abdulloh ibn Molik ibn Salmon Nahaiy Ko‘fiy Payg‘ambarimiz zamonida Madinada tavallud topgan. Ammo Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni ko‘rmagan. Keyin Iroqdagi Ko‘fa shahrida yashagan. U Abdulloh ibn Mas’uddan ta’lim oldi. U Ibn Mas’udga juda ham o‘xshashga harakat qilardi. Abdulloh ibn Mas’ud va Ali ibn Abu Tolib vafot etganlaridan keyin fatvo berishni boshlagan, hatto ba’zan sahobalar undan masalalar haqida so‘rashardi.

U yetuk faqih, mufassir, muhaddis, olim sifatida o‘ziga o‘xshagan yetuk ilmli ko‘plab Umar, Usmon, Ali, Salmon, Abu Dardo, Xolid, Xuzayfa, Oisha, Sa’d, Ammor rahimahulloh kabi sahobalardan hadis rivoyat qilgan.

Alqama hijriy 62 sanada 90 yoshda vafot etgan. Vafoti oldidan shunday vasiyat qilgan edi: “Vafotim yaqinlashsa oldimda menga “La ilaha illalloh”ni aytib turadigan kishini hozir qilinglar, vafot etsam meni darhol qabrimga  dafn etinglar, zero, vafotim xabari johiliyat xabariga o‘xshashidan qo‘rqaman.

  1. Faqih imom Hammod ibn Abi Sulaymon rahimahulloh kufalik faqihlardan biri, U Imom Abu Hanifa No‘mon rahimahullohning ustozi. Abu Hanifa undan o‘n sakkiz yildan ko‘proq fiqh ilmidan ta’lim olgan. Imom Hammod Kufadagi tobein faqihlardan bo‘lib, imom Ibrohim Nahiydan fiqh ilmini o‘rgangan edi. Imom Hammod rahimahulloh 120 hijriy sana (737 milodiy) vafot etgan.
  2. Faqih, imom Abu Imron Ibrohim ibn Yazid Naxaiy rahimahulloh kufalik faqih, qoriy, muhaddis bo‘lib, hijriy sananing 47 da Yamanda tavallud topib, 96 hijriy yilda Kufada vafot etgan. U nihoyat darajada parhezkor, zohid edi, kunora ro‘zador edi. Faqih Ibrohim rahimahulloh o‘zining amakisi Alqama ibn Qays Naxaiy va tog‘asi Asvad ibn Yazid Naxiy va boshqa ko‘plab roviylardan hadis rivoyat qilgan. Imom Ahmad ibn Hanbal u haqda shunday degan: “Ibrohim zakiy, hofiz va sunnat sohibi edi”. 

Manbalar

  1. Usul Faxrul Islom. 2juz, 717 bet.
  2. Hujjatulloh al bolig‘a. Dehlaviy. 1 juz. 231 bet.
  3. Kashf ul asror, 2 juz, 818 bet.
  4. Siyar a’lom annubalo.
  5. Attabaqot al kubro. Ibn Sa’d.
  6. Tarix Damashq. Ibn Asokir.
  7. Albidoya va annihoya. Ibn Kasir.
  8. Jomi bayon alilm va fazlihi. Ibn Abd albar.
  9. Tazkira al xuffoz. Xofiz Zahabiy.
  10. Alisoba fi tamyiz as sahoba. Ibn Xajar Asqaloniy.

 

Abdulhamid TURSUNOV,

O‘MI raisi maslahatchisi

 

Fiqh
Boshqa maqolalar

Uyimda suvdan boshqa hech narsa yo‘q

17.10.2025   5681   3 min.
Uyimda suvdan boshqa hech narsa yo‘q

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Bir kishi Nabiy sollallohu alayhi vasallamga kelib: «Men qiynalgan kishiman», dedi. Ya’ni, och ekanini bildirdi.

Nabiy sollallohu alayhi vasallam xotinlaridan biriga ovqat so‘rab odam yubordilar. «U zotni haq ila jo‘natgan zotga qasam ichib aytamanki, uyimda suvdan boshqa hech narsa yo‘q!», dedi u.

Xuddi shunday qilib barcha xotinlariga ovqat so‘rab odam jo‘natdilar. Ularning bari yuqoridagidek javob berdi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

«Bu kecha bu odamni kim mehmon qiladi, Alloh unga rahm qilsin», dedilar. Shunda ansorlardan bir kishi turib: «Yo Allohning Rasuli! Uni men mehmon qilaman», dedi. So‘ngra uni uyiga olib ketdi. Borib xotiniga shunday dedi:

- Bu odam Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning mehmonlari. Unga taom hozirla!

Xotin dedi:

Bolalarimizning ovqatidan boshqa ovqat yo‘q.

Er dedi:

- Bolalaringni uxlatib ovqatni olib kel. Mehmon ovqatga qo‘l uzatganida chiroqni o‘chirib qo‘y. Biz qorong‘uda o‘zimizni ovqat yeyayotgandek ko‘rsatamiz. Ammo yemaymiz. Mehmon shunda ozgina ovqatga to‘yadi.

Ular shunday qilib och uxlashdi. Mehmon to‘ydi. Ertalab ular Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga borishgach, u zot dedilar:

- Alloh taolo sizning ishingizdan ajablandi. Siz haqingizda Qur’on nozil qildi: «Garchi o‘zlarining hojatlari bo‘lsa ham, (boshqalarni) o‘zlaridan ustun ko‘radilar. Kim o‘z nafsining baxilligidan saqlansa, unday kishilar, ha, ana o‘shalar najot topguvchilardir» (Hashr surasi, 9-oyatdan).


Dunyo charxpalakdir. Zamon aylanib turadi. Bugun puling bor. Ertaga yo‘q, ishing orqaga ketadi. Bugun faqirsan, ammo ertaga boyib ketishing mumkin. Faqirlik ayb emas, boylik fazilat emas. Muhimi qalbdagi narsadir, cho‘ntakdagi emas. Muhimi insonning boylik va faqirlik paytidagi axloqidir.

Tasavvur qilyapsizmi, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hech bir ayollari uyidan ovqat topilmayapti! U kishi Allohning Rasuli bo‘lish bilan birga rahbar ham edilar. Uylarida suvdan boshqa hech vaqo yo‘g‘-a?!

Faqirlikni uqubat, boylikni esa mukofot deb o‘ylashdan ehtiyot bo‘ling. Dunyo bor-yo‘g‘i imtihon, xolos. Imtihon savollari qanchalar qiyin bo‘lmasin, o‘tirib qolmang.

Aqlli inson boshqalarning hojatini chiqarishga harakat qiladi. Ularni qiyin ahvolda qoldirmaydi. Kishilarga ehson qilganingizda ular o‘zini aybdor va nuqsonli sanashmasin!

Bemor kishining faqirligini bilib qolsangiz, u so‘rashidan oldin ahvolidan xabar olishingiz oqilona ishdir. Ba’zilarning iffati so‘rashdan to‘sadi. In’omning eng afzali insonlarning iffatni ehtirom qilib, obro‘larini muhofaza qilib berilgan in’omdir!

Ehson qilishning ham odoblari bor. Bir kishiga hammaning oldida sadaqa yoki ehson bersangiz, uni xijolatga qo‘yasiz, iffatini jarohatlaysiz, ojizligini yuziga solgandek bo‘lasiz... Bunaqa sadaqa-ehson qilgandan ko‘ra, qilmaganing afzaldir!

Ansoriyning odobiga boqing. Ovqati ozligi uchun xotiniga chiroqni o‘chirishni buyurdi. Maqsadi mehmonni xijolat qilmaslik edi. Chiroq yonib turganida mehmon ovqatning kamligini ko‘rib, uyalib, ovqat barchaga yetishi uchun ehtimol to‘yib yeya olmasdi.

Kishilardan noqulaylikni ketkazish ham ularni xotirjam qilishdir. Xotirjam qilish esa, ibodatdir!

«Nabaviy tarbiya» kitobi asosida tayyorlandi