Sayt test holatida ishlamoqda!
12 Iyun, 2025   |   16 Zulhijja, 1446

Toshkent shahri
Tong
03:04
Quyosh
04:49
Peshin
12:28
Asr
17:38
Shom
20:00
Xufton
21:38
Bismillah
12 Iyun, 2025, 16 Zulhijja, 1446

Domla Ikromcha

13.01.2018   8940   5 min.
Domla Ikromcha

Movarounnahr ulamolari

Muhammad Ikrom ibn Abdussalom Buxoriy XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Buxoroning ko‘zga ko‘ringan ziyolilaridan biri edi. U 1855 yili Buxoroning Galaosiyo tumani Bog‘ikalon qishlog‘ida dunyoga keladi. Boshlang‘ich maktabdan so‘ng 1860-1880 yillari Badalbek madrasasida o‘qiydi. Qozi Abdushukur ibn Abdurasul Buxoriydan tahsil oladi. Muhammad Ikrom Buxoriyni zamondoshlari va undan keyingilar Domla Ikromcha deb atashgan.

Domla Ikromcha Buxoroning Poyi Ostona guzarida yashagan va mudarris, qozi, sudur va muftiy sifatida tanilgan. Zamondoshlari uni: “Buxoro ulamolarining ulug‘i, mudarrislarning ustozi” deyishgan. “Tazkirat ash-shuaro”da Domla Ikromcha Mir Arab madrasasida, “Afzal at-tizkor”da esa “Abdullohxon” madrasasida dars bergani aytilgan. Namanganlik shayxulislom Inoyatulloh Langariy (1836-1899)1, taniqli adib Sadriddin Ayniy (1878-1954)2, O‘rta O‘siyo va Qozog‘iston musulmonlari diniya boshqarmasining raisi, muftiy Eshon Boboxon ibn Abdulmajidxon (1860-1957)3, andijonlik taniqli ulamo Hasanxon Maxdum Vosiliy (1898-1979)4 kabilar Domla Ikromchadan saboq olgan.

Domla Ikromcha 1894-1896 yillari buxorolik mudarris Muhammad Avaz Xo‘jandiy (vafoti 1907 y.) hamrohligida hajga borib qaytadi. Istanbul, Bag‘dod, Sheroz va boshqa shaharlarning o‘sha vaqtdagi taraqqiyotini ko‘rib ta’sirlanadi. Sadriddin Ayniy yozishicha, u Hijoz safaridan qaytishi bilanoq madrasalarda ta’limni isloh etishni yoqlab chiqadi.

1896 yili Buxoroga madinalik olim Shayx Sayyid Muhammad Ali Madaniy (1846-1904) keladi va Buxoroda olti oy turib qoladi. Domla Ikromcha undan hadis ilmi bo‘yicha saboq oladi.

Domla Ikromcha yangi maktablar ochish tarafdori ekani va ularni qo‘llab turgani ma’lum. U kichik o‘g‘li Abdurahmon maxdumni jadid maktabiga o‘qishga beradi. Katta o‘g‘li Habibulloh 32 yoshda bo‘lsa ham, ushbu maktabda o‘qitib oladi. Ba’zilar jadid maktablari yomon deb fatvo berib turgan paytda muftiy Domla Ikromcha ularda o‘qish durust ekanini tasdiqlab, fatvo chiqaradi.

1910 yil 6 avgustda jadid maktabida o‘qiyotgan bolalarni imtihon qilish, maktablarni yopish yoki ochiq qoldirish masalasi ko‘riladi. Buxoroning kattayu kichik aholisi hozir bo‘lgan majlisda Domla Ikromcha mudarris va talabalarga qarata: “Men bu maktabni Islom odobiga butunlay muvofiq deb topdim. Diniy tarbiya bu maktabda eski maktablardagidan ko‘p daraja ustun ekan. Islomiyat nuqtayi nazaridan bu xil maktablarni rivojlantirish lozim deb bilaman...” deya xitob qiladi5.

Shahar ulamolari Domla Ikromchaga ta’na-dashnomlar yog‘diradi. Aslida bunday noroziliklarining sababi Domla Ikromchaning bid’atlarni qoralab yozgan asari edi. Unda bid’atchilar tanqid ostiga olingan edi. Asarning to‘liq nomi “Iyqoz annoimin va i’lom aljohilin” (“G‘ofillarni bedor qilish va johillarni ogohlantirish”) bo‘lib, 1911 yili Buxoroda chop etiladi. Asar katta shov-shuvlarga sabab bo‘ladi. Ba’zilar muallif fikrlariga qarshi chiqsa-da, kitob oddiy odamlar, yoshlar va talabalarga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. U xalq orasida “Dar bayoni bid’aoti mashhura” (“Mashhur bid’atlar bayoni”) nomi bilan taniladi va xalqning ko‘zi ochilishiga samarali ta’sir qilib, ma’rifatparvarlarning bid’atlarga qarshi kurashiga yaxshi turtki beradi. Natijada Domla Ikromcha 1912 yili qozilik bahonasi bilan Buxorodan Peshkuga jo‘natiladi. Olim ikki yil Peshku va Qorako‘l tumanlarida qozi bo‘ladi.

1917 yil aprel oyi oxirlarida bir necha mutaassiblar muftiylarga jadid maktablari shar’an “joiz emas”ligi, jadidlar bilan muloqot qilmaslik kerakligi haqidagi fatvoga muhr bostirib olishadi. Domla Ikromcha bunga qarshi chiqadi va qushbegiga norozilik xati yozadi. Qushbegi va qozikalonning aralashuvi bilan hukumat Domla Ikromchani G‘uzor viloyatiga qozilik qilish bahonasida ikkinchi bor surgun qiladi. Shu bilan olimni jarayonlardan uzoqlashtirib, ta’sir kuchini kamaytirmoqchi bo‘lishadi.

1918 yilning mart-aprel oylarida bo‘lgan voqealardan so‘ng Buxoro hukumati Domla Ikromchani hibsga oladi. Olimning uy-joyi musodara etilib, barcha kitob va qo‘lyozmalari yondiriladi.

1920 yili Buxoro Xalq Respublikasi hukumati Domla Ikromchani oilasi bilan birga ozod qiladi. Olim Buxoroga taklif qilinib, adliya vazirligi noziri etib tayinlanadi. 1922 yili o‘lkada shar’iy qozilik mahkamasi tashkil etiladi. Domla Ikromcha mahkamaning birinchi raisi bo‘ladi. Olim 1925 yil, vafotidan bir necha oy oldin nafaqaga chiqadi.

Domla Ikromchaning ibratli hayoti va faoliyatini o‘rganish, har xil bid’at- xurofotlarning kelib chiqish sabablari, uning dinga, milliy-ma’naviy qadriyatlarga zarari bayon etilgan asarini tadqiq va targ‘ib etish dolzarb vazifalarimizdandir.

 

Hamidulloh AMINOV,

tarix fanlari nomzodi

 

 

 

1Abdurahim Muhammadxon o‘g‘li. «Inoyatulloh Langariy». «Hidoyat». 2009, 3-son. 21-b.

2 Hayot Ne’mati Samarqandiy. «Domullo Ikromchai haqgo‘ ki bud?» «Ovozi tojik». 2004 yil, 1 dekabr. 94-son.

3 Shamsiddinxon Boboxonov. «Shayx Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon». Toshkent, 2001. 22-b.

4 Maxdum Vosiliy. «Marhamat ilhomlari». Toshkent, 2002. 4-b.

5 Sadriddin Ayniy. «Ta’rixi inqilobi fikriy dar Buxoro». Tehron. “Surush”, 1381. 36-b.

Maqolalar
Boshqa maqolalar

Kataraktaning davosi

21.05.2025   6759   7 min.
Kataraktaning davosi

Bismillahir Rohmanir Rohiym

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.


(Qur’oniy dori)

Savol: Ko‘zga oq tushganda jarrohlik yoki dori tomizishdan boshqa muolajalar ham bormi?

Javob: Ilmiy qo‘llanma va ilmiy nazariyalarda umumiy urinishlar bor. Ular ko‘proq proteinni almashtirishga, xususan, oq tushgan ko‘zni avvalgi holatiga qaytarishga qaratilgan. Gohida kimyoviy yo‘l bilan imkon topiladi. Bu o‘zgartirish juz’iy xolos, mukammal bo‘lmaydi. Ammo kimyoviy yo‘lni ko‘z gavharidagi proteinga qo‘llash mumkin emas.


Savol: Mana shunday nuqsonli yechimlargina mavjud bo‘lgan kasallikka qanday qilib siz Qur’oni karim orqali davo topdingiz?

Javob: Yuqorida aytib o‘tganimdek, ko‘z gavharining tashqi yuzasi parda bilan qoplangan bo‘lib, unda protein bor. O‘sha proteinning tarkibi o‘zgarsa, gavharning holati ham o‘zgarib, oqibatda xiralik kelib chiqadi. Shuning uchun biz o‘sha proteindagi fiziologik o‘zgarishni tiklashning tabiiy uslubini qidirdik. Bunda bizga Yusuf surasidagi quyidagi oyatlar yordam berdi:

«U bulardan yuz o‘girib, «Esizgina Yusuf!» dedi va qayg‘udan ko‘zlariga oq tushdi. U dardini ichiga yutdi (ojiz bo‘lib qoldi)» (84-oyat). Yusuf alayhissalom Robbimizdan kelgan vahiy sababli akalaridan otalari huzuriga ko‘ylagini olib borishni talab qildilar:

«Mana bu ko‘ylagimni olib borib, otamning yuziga tashlangiz, ko‘zi ochilur. So‘ng barchangiz ahlingiz ila huzurimga kelinglar. Karvon (Misrdan) yo‘lga chiqqan vaqtda otalari (Ya’qub alayhissalom o‘z uylarida turib, huziridagi kishilarga): «Meni aqldan ozgan demanglar u, lekin men Yusufning hidini sezmoqdaman», dedi. Ular: «Allohga qasamki, albatta, sen eski adashuvingdasan», dedilar. Xushxabarchi kelib, (ko‘ylakni) uning yuziga tashlagan edi, u yana ko‘radigan bo‘ldi. U: «Men sizlarga: «Allohdan sizlar bilmaydigan narsani bilaman», demaganmidim?» dedi» (Yusuf surasi, 93–96-oyatlar).

Yusuf alayhissalomning ko‘ylaklarida qanday shifo bo‘lishi mumkin edi? Bu haqda o‘ylab-o‘ylab, terdan boshqa narsani topmadik. Shundan so‘ng inson tanasidan ajraladigan terning tarkibiy elementlarini o‘rgandik. An’anaviy jarrohlik yo‘li bilan ko‘zdan chiqarib olingan, xiralashgan gavharni olib, terga botirib ko‘rganimizda uning biroz shaffoflashganini ko‘rdik. So‘ngra savol tug‘ildi: bu holatda terdagi barcha moddalarning shunday ta’siri bormi yoki undagi qaysidir bir moddaningmi? Javob shuki, bu uning tarkibidagi bir moddaning – karbamidning («mochevina») ta’siri ekan. Bu moddani kimyoviy usul bilan ham tayyorlab, laboratoriya sharoitida ko‘zi xiralashgan yoki ko‘ziga oq tushgan hayvonlarda sinab ko‘rildi. Biroq kuzatuvlar davomida kimyoviy yo‘l bilan tayyorlangan o‘sha malham bu kasallikni tuzatmadi, balki ko‘z gavhariga oq tushishiga sabab bo‘ldi. Bu narsa yo‘naltirilgan maxsus chiroq (slit lamp), ultratovush hamda ko‘z gavharidan akslangan ultrabinafsha nur yordamida tekshirib ko‘rildi. Bundan keyin kompyuterdagi fiziologik okulyarda 250 ming dollar to‘lab, yarim soat tajriba o‘tkazilganida uning yorug‘lik akslantirish darajasi 2 foizdan oshmadi. Lekin inson teridan tayyorlangan tomchi quyilganda 15 daqiqada 2 foizdan 60 foizga yorug‘lik darchasi ochildi. 20 daqiqada 90 foizga ziyodalashdi. 30 daqiqada 95 foizga ziyodalashdi. 60 daqiqada 99 foizga ziyodalashdi.


Savol: Bu tomchida nojo‘ya ta’sirlar kuzatildimi?

Javob: Mutlaqo. Ter tanadan ajralib chiqadigan modda bo‘lib, yuqorida aytganimizdek, uning tarkibi karbamidning tarkibi bilan deyarli bir xil. Shuning uchun bu malham konsentratsiyasini o‘n barobarga oshirib, hayvonlarda tajriba o‘tkazish lozim. Bunda malham organizmga og‘iz orqali yoki bevosita yurakning protein pardasiga kiritish orqali singdirildi. Ushbu tajribada ham nojo‘ya ta’sirlar kuzatilmadi, malham jigar, buyrak, miyaga yoki qon tarkibiga umuman ta’sir ko‘rsatmadi.


Savol: Bu tajriba quyonlar ustida o‘tkazilgan ekan. Agar buni insonning fiziologik ko‘zi ustida o‘tkazilsa, nima bo‘ladi?

Javob: Bunday tajriba 250 ta ko‘ngilli ishtirokchi ustida o‘tkazilganida 90 foizdan ko‘proq kishilarning ko‘zidagi oqlik ketib, ko‘rishi avvalgi holiga qaytdi. Klinik tekshiruvlar shuni ko‘rsatdiki, qolgan 10 foiz kishilarning ko‘z gavharida shaffoflik kuzatilgan, biroq ko‘z to‘rida boshqa kasallik bo‘lgani uchun ularning ko‘rishi yaxshilanmagan.


Savol: Ana shu tomchi ko‘zdagi kataraktadan boshqa ko‘z kasalliklariga shifo bo‘la oladimi?

Javob: Ha, ko‘zdagi shox pardaga ham shifo bo‘ladi. Ko‘z zaiflashganda oqlik yuzaga kelishi ana shu shox parda sirtida sodir bo‘ladi. Bu qon quyilgandagi yoki shox parda tarkibidagi proteinining tabiatida o‘zgarish bo‘lgandagi holatdir. Tajribalardan sobit bo‘ldiki, ushbu tomchini ikki hafta davomida har kuni ikki martadan quyib borilsa, ko‘rish xususiyati yaxshilanib, asl holiga qaytadi.


Savol:  Shox pardadagi oqlik avvallari qanday muolaja qilinar edi?

Javob: Avvallari o‘lgan kishining ko‘z shox pardasini ko‘chirib o‘tkazish orqali muolaja qilinar edi. Ilova qilib aytadigan bo‘lsak, bunda ko‘rish quvvati avvalgi holiga qaytmas edi.


Savol: Siz o‘zingizni qanday his qildingiz? Chunki siz butun insoniyatga Qur’on voqeligidan muolaja taqdim qildingiz. Vaholanki, ichimizdagi ba’zi kishilar dunyoviy ishlarga yoki ilmiy bahslarga Qur’onning aloqasi yo‘q deb hisoblashadi.

Javob: Men bu ishim bilan ilmning zakotini ado qildim, deb hisoblayman. Axir molning zakoti chiqarilganidek, ilmning ham zakoti chiqariladi-ku? Axir ilm insonlarning yaxshi kuniga xizmat qilishi kerak! Bundan tashqari, ushbu amaliy tajriba sababli Qur’oni karimning azamatini va ulug‘ligini yana bir bor his etdim. «Qur’onni mo‘minlar uchun shifo va rahmat o‘laroq nozil qilurmiz. U zolimlarga ziyondan boshqani ziyoda qilmas» (Isro surasi, 82-oyat). Shunga binoan, bu ulug‘ Kitobga qaytishni umid qilaman. Agar haqiqiy ma’noda qaytsakkina, avvalgi davrimizni qo‘lga kiritib, butun insoniyatni hidoyatga chorlay olamiz.


Savol: Bu dori bozorlarga chiqarilganida unga «Qur’oniy dori» deb ishora qilinadimi?

Javob: Ha, biz bu dorini ishlab chiqaruvchi shirkatga «Bu Qur’oniy dori», deb yozib qo‘yishni shart qilganmiz. Toki butun olam ana shu Qur’onning rostligini, dunyo va oxiratda odamlarni baxtli qilishda faol ekanini bilsin. Suhbatimiz oxirida yangi bir bahsni, Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) hadisi sharifda vasf qilganlaridek, ko‘z tibbiyotidagi boshqa bir dorini taqdim etmoqchiman. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) «Qo‘ziqorin ham bir ovqat turi bo‘lib, uning suvi ko‘z uchun shifodir», deganlar.

Inshaalloh, Allohning izni bilan mana shu bahs ham kelajakda keng qamrovli ilmlarni ochib beradi.

“Qur’on va Sunnatdagi ilmiy mo‘jizalar” kitobidan