Ma’naviy jihatdan yetuk, yuksak madaniyatli insongina jamiyatda kechayotgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, amalga tadbiq etilayotgan keng ko‘lamdagi islohotlarning mazmun-mohiyatini to‘g‘ri anglay oladi, bu jarayonlarda ishtirok etishni fuqarolik burchi sanaydi; taqdim etilayotgan axborotlarga xolisona baho beradi; buzg‘unchiliklarga targ‘ib qiluvchi yot g‘oyalarga qarshi tura oladi.

Inson aql va e’tiqod vositasida yaxshilik va yomonlikni farqlaydi. Ana shu farqlash uning ongida ma’naviy tahdidga qarshi immunitet hosil qiladi. Banda ayni shu tanlash orqali jannatga yoki do‘zaxga kiradi – savob oladi yoki osiy bo‘ladi.

Tan kasalligi og‘izdan kirsa; ruhiy, ma’naviy kasallik ko‘z, quloqdan kirib, egasini yo‘ldan ozdiradi. Chetdan kirib kelayotgan tubanlik illatlari ularni ko‘rgan, eshitgan, taqlid qilgan yoshlarni ma’naviy bemor qiladi. Ma’naviy kasallikning isitmasi odamning niyatlarida, aytgan gaplarida, qiliq-qilmishlarida oshkor bo‘la boshlaydi. O‘z qadrdonlari orasida o‘zini o‘zgacha, yotlarcha tuta boshlaydi. Ota-bobolarining milliy urf-odat, ma’naviy qadriyatlariga bepisand qaraydi.

Ota-bobolarimiz e’tiqod qilib kelgan Islom dini har bir mo‘minni o‘z milliy qadriyatlarini qadrlashga, birovlar sirti yaltiroq qadriyatlarni ko‘z-ko‘z qilsa, o‘zi ularga ergashib ketmaslikka chaqirgan: “Va sizlar bir millat boshqa millatdan (son yo boylik jihatdan) ortiqroq bo‘lgani uchun qasamlaringizni (buzib) aldov vositasida qilishingiz bilan (ya’ni boshqa boyroq va kuchliroq qavmni topsangiz, avvalgi qasamlaringizdan kechib ketaverishingiz bilan) xuddi o‘zi to‘qigan narsasini pishiq-puxta bo‘lganidan so‘ng parcha-parcha buzib-chuvatib tashlagan xotinga o‘xshab qolmangiz! Albatta, Alloh bu (ahdga vafo qilishga buyurish) bilan sizlarni imtihon qilur va albatta qiyomat kunida sizlarga ixtilof qilib o‘tgan narsalaringizni bayon qilib berur”^[1].

Ana shu da’vat   XXI asrda qayta yangradi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida: “Tabiiyki, «ommaviy madaniyat» degan niqob ostida axloqiy buzuqlik va zo‘ravonlik, individualizm, egotsentrizm g‘oyalarini tarqatish, kerak bo‘lsa, shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo‘porishga qaratilgan xatarli tahdidlar odamni tashvishga solmay qo‘ymaydi”,  deb bizni ogohlantirdi.

Aql nafsga bo‘ysundirilsa, jinoyatlar, buzuqliklar urchiydi. “Ommaviy madaniyat” shuning tarafdori. Nafs aqlga bo‘ysundirilsa, fazilatlar, yaxshiliklar, odamning insonligi kamolga yetadi. Ota-bobolarimiz, milliy ma’naviyatimiz ana shuning tarafdori.

“Ommaviy madaniyat”ni iste’mol qilgan kishilar buzuqlik, zo‘ravonlik, individualizm, egotsentrizm, ma’naviy negizlarga bepisandlik kabi milliyligimizga xos bo‘lmagan ma’naviy kasalliklarga chalinadi.

Insonlar orasida “ommaviy madaniyat”ning avj olishi shaxsni qimmatli umrini zoye ketkazishga, vaqtini behuda narsalarga sarflashga odatlantirmoqda; unga chalingan insonlarni jamiyatdagi muhim siyosiy voqea-hodisalardan chalg‘itib, kompyuter, televizor kabilar orqali tarqatilayotgan turli ko‘rinish va saviyadagi ko‘ngilochar tomoshalariga bog‘lanib qolishiga sabab bo‘lmoqda.

“Ommaviy madaniyat” targ‘ibotchilarining qarashlariga ko‘ra, inson emas, aksincha, narsalar e’zozda, qadrli; ma’naviy dunyo emas, balki maishiy-iste’molchilik tuyg‘ulari aziz. Bu har qanday shaxsda iste’molchilik kayfiyatining qaror topishiga zamin yaratadi. Inson hayotida moddiy boylik birlamchi ahamiyat kasb etadi. Dunyodagi hech bir milliy qadriyat yoki biror din behayolikni targ‘ib qilmaydi. Ammo “ommaviy madaniyat” inson o‘z istaklari, havoyi nafsiga erk berishi lozimligi, ko‘ngli tusagan ishni istagan paytda bajarishi kerakligini targ‘ib qiladi. “Ommaviy madaniyat” maktabidan o‘tgan avlod uchun hayotning ma’nosi – avtomobil, televizor, muzlatkichga ega bo‘lish. Shuningdek, “ommaviy madaniyat” shaxs qiziqishlari, ehtiyoj va manfaatlarining xarakteriga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Uning natijasi o‘laroq, eng oliy maqsad, ulug‘vor niyatlar o‘rnini yengil-yelpi tuyg‘ular, ko‘ngilochar mashg‘ulotlar egallamoqda.

“Ommaviy madaniyat” marketing qoidalari asosida ishlaydi. Aholining madaniy ehtiyojlarini segmentlashtiradi. Bolalar, yoshlar, o‘rta yoshlilar, kattalarning ehtiyojlarini o‘rganib, buzib, o‘ziga moslaydi.

Esingizda bo‘lsa, “ommaviy madaniyat” asrimiz boshlaridayoq kirib kela boshlaganini namoyon etuvchi bir detal bor: “Shum bola” filmida bir yevropalik Toshkent bozorlaridan birida o‘zbeklarning bir tangasini olib, evaziga “oynai jahoni”dan yalang‘och ayol suratini ko‘rsatadi. Hozir o‘sha janobning nevaralari bobolari kasbini davom ettirayotir. Bu ishni industriyaga aylantirishdi. Uni odamlarning instinktlarini uyg‘otib, ularga xizmat qiluvchi, hammabop, ya’ni hammaning pullarini chiqarib, keltirib beruvchi “ommaviy madaniyat”, deb atashdi. Shuning uchun uni “ommaviy madaniyat bo‘lsa, bu hammabop, yaxshi narsa ekan-da”, deb tushunganlar ham yo‘q emas. Aslida, bu nom ham ataylab, asl niyat va mazmunni niqoblash maqsadida shunday qo‘yilgan.

“Ommaviy madaniyat” zamonaviy, texnokratik hodisa, lekin milliy emas. Shuning uchun uning muxlislari muhabbatni – ko‘ngilxushlik, mehnatni – biznes, birovga yaxshilik qilishni – zararli investitsiya, “resurslarni maqsadsiz sarflash”, hayo, andishani – imkoniyatni boy berish, ota-bobolar o‘gitlarini – eskilik sarqiti, deb biladi.

Ijtimoiy hayotimizning asosiy poydevori bo‘lmish oiladek muqaddas qo‘rg‘onning buzilishi – ma’naviy buzilish, ma’naviy aynishdan boshlanishi ma’lum. Chunki olimlar oilalarni: shoshib, o‘ylamasdan yoki hisob-kitob asosida turmush qurish; xiyonat; xarakter, qarashlarning to‘g‘ri kelmasligi; oila qurishga psixologik, amaliy tayyor emaslik, infantilizm, turmush masalalarida no‘noqlik, bir-biridan hafsalasi pir bo‘lish; ichkilikbozlik kabi illatlar parchalayotganini aniqlashgan.

O‘zbekiston dunyoda boshlanayotgan oila instituti inqirozi ta’siridan milliy ma’naviyat qo‘rg‘oni bo‘lmish oilalarni himoyalash, mustahkamlash, oilaning nufuzini oshirish masalasiga davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi deb biladi. Bu har bir oriyatli o‘zbekistonlikda iftixor uyg‘otadi.

“Ommaviy madaniyat” barcha millatlarning madaniyatlariga xuruj qilmoqda. Bunday vaziyatda o‘zligiga sodiq va zamonaviy millat yutadi. “Ommaviy madaniyat” girdobiga tushgan millat undan chiqa olmaydi.

O‘zbekning o‘zligiga sadoqati O‘zbekistonni XXI asrning ma’naviy poytaxtiga aylantiradi, inshoalloh!

Muhammadyusuf HAMIDOV,

Imom Faxriddin ar-Roziy o‘rta maxsus islom bilim yurti talabasi

[1]. Qur’oni karim ma’nolari tarjima va tafsiri. Abdulaziz Mansur. – T.: Sharq, 2013 y.