Sevikli Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamning tarixlarini, siyratlarini boshqa anbiyolardan ko‘ra ko‘proq, yaxshiroq bilamiz. Shunday bo‘lishi tabiiy hol, zotan.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning mushriklar zulmiga, kofirlar adovatiga, din dushmanlarining fisqu hasadlariga qarshi ko‘rsatgan sabru matonati, lutfu karami, hilmu sharofatini do‘stu dushman barobar e’tirof etgan. Illo, bu – buyuk haqiqat edi. Nafaqat Quraysh qabilasi, balki yon-atrofdagi barcha arablar u zotni “Al-Amin” – ishonchli, sodiq, to‘g‘ri so‘z, samimiy, pok inson, deb bilgani holda risolatlariga ishonmasdan yolg‘onchiga chiqarishdi. Ammo u Payg‘ambar alayhissalom sabr qildilar, Islomni yetkazishda sobitqadam bo‘ldilar. U zotga risolat kelgan zahoti Makka ahlini yig‘ib: «Ey qavm! Agar men ana shu tog‘ning ortida dushmanning otliq lashkari kelyapti desam ishonasizmi?» dedilar. Qavm hech ikkilanmasdan: «Ha, albatta, ishonamiz», dedi. Payg‘ambar alayhissalom bu gapni bekorga aytmadilar, asli yo‘q xabarga ishongan qavm endi eng buyuk haqiqatga – Payg‘ambar alayhissalom olib kelgan buyuk xabarga ham ishonishi kerak edi. Ammo «Unday bo‘lsa, Alloh taolo meni sizlarga Payg‘ambar etib tayinladi» deb risolatni bayon qilgan edilar, hozirgina yo‘q gapga ishonamiz deb turgan qavm bu haq so‘zga ishonmadi. U zotning risolatlarini rad qildi, o‘zlarini hali yolg‘onchiga, hali shoirga, hali sehrgarga, hatto telbaga chiqarishdi. Avvalgi payg‘ambarlarga zolim qavmi nimaiki yomonlik qilgan bo‘lsa, barchasini qildi. O‘sha davrda arablarda so‘z san’ati yuksak cho‘qqilarga ko‘tarilgan edi. Arablar o‘sha davrning eng buzilgan, eng johil, salkam yovvoyi qavmiga aylanib qolgan bo‘lsa-da, so‘z san’atida, bayonda, nutqda, tilda nihoyatda taraqqiy etgan edi. Bu davrning she’riyati dunyo nazm maydonida yetib bo‘lmas yuksaklarda edi. Biroq, ana shu ko‘klarga ko‘tarilgan she’riyat hazrati Muhammad alayhissalomga nozil bo‘lgan Qur’oni karimning eng kichkina surasi qarshisidayoq ojiz qoldi, Qur’oni karimning ilohiy hikmatlari, shomil oyatlari oldida taslim bo‘lib, bosh egishga, yengilganini tan olishga majbur bo‘ldi. Bu ulkan mag‘lubiyatning alamiga chiday olmagan qavm u zotga ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan tuhmatlarni qildi, yakkalab qo‘ydi, qizlarining oilasini buzdi, o‘g‘illari vafot qilsa, nasli uzilgan, “abtar” deb malomat qildi, ammo Muhammad sollallohu alayhi vasallam bularning barchasiga tog‘dek matonat bilan turib berdilar, shirkka, butparastlikka mukkasidan ketgan, duch kelgan narsaga oliha deb sig‘inib yurgan zalolatdagi qavmga tavhid g‘oyasini – Laa ilaaha illalloh – Allohdan o‘zga iloh yo‘q degan ilohiy haqiqatni yetkazishda sobit turdilar. U zotning metindek mustahkam, barqarorliklarini ko‘rib, mushriklar hiyla yo‘liga o‘tdi, da’volaridan qaytarish uchun hali shahvat, hali mol-dunyo, hali hokimiyat taklif qilib ko‘rdi. Biroq, Alloh subhanahu va taolo u muhtaram zotga haqiqatni ko‘rsatib, butun bashariyat taqdiri u zotga bog‘liq ekanini anglatib turar edi. Shuning uchun Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bu buyuk vazifadan bir lahza ham chekinmadilar.
Olamlarga rahmat qilib yuborilgan bu buyuk zot ana shu noshukr, g‘ofil, johil, mushrik, kofir qavmga achinar edilar, ularning oxiratda azob-uqubatda qolishini istamas edilar. Shuning uchun toshbo‘ron qilishsa ham, kavushlari qonga to‘lsa ham sabr qildilar, farishtalar kelib, yordam beraylikmi, bu qavmni yer bilan yakson qilaylikmi deb turishsa ham qavmni qarg‘amadilar, aksincha, ularning haqqiga xayrli duolar qildilar. Barcha qiyinchiliklar, jabru sitamlarga sabr qildilar, ma’naviy va moddiy tazyiqlarga chidadilar, ona Vatanlaridan quvildilar, ammo Alloh taoloning dinini ummatga yetkazdilar, insoniyatga ikki dunyo saodati yo‘lini shaxsiy namuna o‘laroq ko‘rsatib berib, dunyo tarixidagi nubuvvat va risolat silsilasini yakunlab, so‘ng rafiqul a’loga intiqol qildilar.
Dunyo hayoti turli-tuman qiyinchiliklardan, musibatlardan xoli bo‘lmasligi tabiiy. Har bir inson umri davomida musibatlarga yo‘liqadi, qiyinchiliklarga duch keladi, tuhmatlarga qoladi, yomonliklarga mubtalo bo‘ladi, fitnalarga qurbon bo‘ladi. Lekin har safar banda Parvardigorining o‘zi bilan birga ekanini unutmasligi kerak. Agar u haq yo‘lda bo‘lsa, bu nohaqliklarga, fitnalarga, tuhmatlarga sabr qilish kerak. Alloh taolo bilan roz aytishgan, vahiy orqali bog‘lanib turgan payg‘ambarlar ham musibatlarga sabr qildi, siz bilan biz sabrli bo‘laylik!
Payg‘ambar alayhissalom yomonlarni qarg‘amadilar, biz ham qarg‘amaylik!
Payg‘ambar alayhissalom ozorning eng qattig‘ini ko‘rganlarida ham odamzotning holatini, tabiatini tushundilar, ularni duoibad emas, duoixayr qildilar, biz ana shu sunnatga ergashaylik!
Holbuki, sizu bizga Muhammad alayhissalomdan ilm bilan birgalikda ummatning g‘am-tashvishi ham meros bo‘lib qoldi, zimmamizga yuklandi. Shuning uchun har bir musulmon banda Payg‘ambar alayhissalomning har bir harakatidan o‘rnak olib yashamog‘i kerak.
Rahmatulloh SAYFUDDINOV,
«Mirza Yusuf» jome masjidi imom-xatibi
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
عَنْ أَنَسٍ رَضِي اللهُ عَنْهُ قَالَ: لَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْمَدِينَةَ وَأَمَرَ بِبِنَاءِ الْمَسْجِدِ، قَالَ: يَا بَنِي النَّجَّارِ، ثَامِنُونِي بِحَائِطِكُمْ هَذَا، قَالُوا: لَا وَاللهِ، لَا نَطْلُبُ ثَمَنَهُ إِلَّا إِلَى اللهِ تَعَالَى، أَيْ فَأَخَذَهُ فَبَنَاهُ مَسْجِداً. رَوَاهُ الثَّلَاثَةُ.
Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasulalloh sollallohu alayhi vasallam Madinaga kelganlarida va masjid bino qilishga amr qilganlarida:
«Ey Bani Najjor! Men bilan mana bu bog‘ingizni baholashinglar», dedilar.
«Yo‘q! Allohga qasamki, uning bahosini faqat Allohdan so‘raymiz», deyishdi.
Bas, u zot uni olib, masjid qurdilar».
Uchovlari rivoyat qilganlar.
Bu rivoyatda Bani Najjor qabilasining o‘zlariga mulk bo‘lgan bog‘ yerini masjid qurish uchun vaqf qilganliklari haqida so‘z bormoqda.
Bani najjorliklarning bu himmatlari keyin ham barcha zamonlar va makonlarning muxlis musulmonlari tomonidan qo‘llab-quvvatlab kelinmoqda. Masjid uchun hech narsasini ayamaslik yaxshi odat bo‘lib qolgan. Faqat musulmonligini emas, balki odamiyligini ham unutganlargina boshqacha tasarruf qilishi mumkin.
عَنْ عُثْمَانَ رَضِي اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: مَنْ حَفَرَ بِئْرَ رُومَةَ فَلَهُ الْجَنَّةُ، فَحَفَرْتُهَا. رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ وَالتِّرْمِذِيُّ وَالنَّسَائِيُّ.
Usmon roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam «Kim Ruma qudug‘ini kovlasa, unga jannat bo‘lur», deganlarida uni men kovladim».
Buxoriy, Termiziy va Nasaiy rivoyat qilganlar.
Boshqa rivoyatlarda:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam Madinaga kelganlarida u yerda Ruma qudug‘idan boshqa shirin suvli quduq yo‘q edi. «Kim quduqni sotib olib, o‘z chelagini musulmonlar chelagi bilan birga qilsa, unga jannatda yaxshiroq quduq berilur», dedilar. Shunda men uni o‘zimning asl molimdan yigirma besh yoki o‘ttiz besh ming dirhamga sotib oldim», deyilgan.
U Bani g‘iforlik bir kishining bulog‘i edi. Hazrati Usmon roziyallohu anhu uni quduq qilib kovlatdilar, qurilish qildilar va musulmonlar uchun atab, o‘z chelaklarida ular bilan bir qatorda suv olib, ichib yurdilar.
عَنْ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ رَضِي اللهُ عَنْهُ أَنَّهُ قَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، إِنَّ أُمَّ سَعْدٍ مَاتَتْ، فَأَيُّ الصَّدَقَةِ أَفْضَلُ؟ قَالَ: الْمَاءُ، فَحَفَرَ بِئْرًا وَقَالَ: هَذِهِ لِأُمِّ سَعْدٍ. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَالنَّسَائِيُّ. وَزَادَ: فَتِلْكَ سِقَايَةُ سَعْدٍ بِالْمَدِينَةِ. وَاللهُ أَعْلَى وَأَعْلَمُ.
Sa’d ibn Uboda roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«U kishi roziyallohu anhu:
«Ey Allohning Rasuli, Ummu Sa’d vafot etdi. Qaysi sadaqa afzal?» dedi.
«Suv», dedilar u zot.
Bas, u quduq qazidi va:
«Bu Ummu Sa’dga», dedi».
Abu Dovud va Nasaiy rivoyat qilganlar va:
«Ana o‘sha Sa’dning Madinadagi suvxonasidir»ni ziyoda qilganlar. Alloh oliy va bilguvchiroqdir.
Ushbu rivoyatdan savobini ma’lum kishiga atab vaqf qilish joizligi kelib chiqmoqda.
O‘sha vaqtda musulmonlar jamoasining ehtiyojiga binoan, shu ish qilingan. Keyinchalik ushbu ma’noda turli vaqflar qilingan. Turar joylar, madrasalar, muhtojlarga maosh bo‘ladigan narsalar vaqf qilingan.
Hozirgi musulmonlar ham bu ishlardan o‘rnak olishlari kerak. Chunki vaqf sadaqai joriya bo‘ladi, undan doimiy ravishda savob yetib turadi.
Dinimizdagi vaqflar tushunchasini hozirgi kundagi xayriya jamiyatlari tushunchasiga o‘xshatish mumkin. Albatta, ikkisi o‘rtasidagi farq juda ham katta. Bu nozik farqlarni ularni sinchiklab o‘rgangan kishilar yaxshi anglab yetishlari mumkin.
A’zolari oliymaqom insoniy fazilatlar sohibi bo‘lgan ummatgina hayotga, taraqqiyotga va dunyoda peshqadam bo‘lishga loyiqdir. Mazkur oliymaqom insoniy fazilatlardan yaxshilik, xayr-ehson va mehru shafqat barq urib turadi hamda ulardan jamiyatdagi barcha tabaqalar bahramand bo‘ladilar.
Musulmonlar xuddi ana shu oliymaqom fazilatlar bilan butun dunyoga yaxshilik urug‘ini sochgan jamoa a’zolaridir. Ular Qur’oni Karim va Payg‘ambarlari Muhammad alayhissalomning hadislarida kelgan butun mavjudotga yaxshilik qilish haqidagi ta’limotlarga amal qilgan holda yaxshilik, xayr-ehson va mehr-shafqat ulashib kelganlar.
Musulmonlarning xayriya ishlarining barchasiga dinimizdagi vaqflar haqidagi ko‘rsatmalar asos bo‘lgan.
Mazkur xayriya ishlarini qilishda barcha musulmonlarga Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning o‘zlari bosh o‘rnak bo‘lganlar. U zot turli kishilar tark qilgan yettita bog‘ni miskinlar, faqirlar va hojatmandlar foydasiga vaqf qilganlar.
Keyin u zotga Hazrati Umar, Hazrati Abu Bakr, Hazrati Usmon, Hazrati Ali, Zubayr ibn Avvom, Mu’oz ibn Jabal kabi sahobalar ergashib, katta miqdordagi vaqflarni qilganlar. Asta-sekin bu xayrli ish kengayib borgan va deyarli imkoni bor bo‘lgan barcha sahoblar vaqflar qilganlar.
Bu haqda ulkan sahobiy Jobir ibn Abdulloh: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning muhojir bo‘lsin, ansoriy bo‘lsin, qudrati yetgan sahobalaridan biror kishining sotilmaslik, merosga qolmaslik va hadya qilinmaslik sharti ila o‘z molidan vaqf qilmaganini bilmayman», deydilar.
Keyin kelgan musulmonlar ham bu xayrli ishni sharaf bilan davom ettirdilar. Ular hisobsiz bog‘u rog‘larni, yerlarni, hovli-joylarni va boshqa turli-tuman mulklarni vaqf qildilar. Buning oqibatida hamma taraflarga xayriya muassasalari tarqaldi.
Mazkur vaqflar ikki xil bo‘lgan:
Birinchisi – davlat tomonidan tashkil qilingan vaqflar.
Ikkinchisi – shaxslar tomonidan tashkil qilingan vaqflar.
Xayriya muassasalarining eng birinchilaridan bo‘lgani masjidlardir. Musulmonlar masjid qurishda qadimdan bir-birlari bilan musobaqa qilib kelganlar.
Shuningdek, madrasalar ham bu borada Islom ummatining alohida e’tiborga sazovor ishlaridan biridir.
Vaqflar haqida so‘z ketar ekan, shifoxonalar, mehmonxonalar, zoviya – zikrxonalar, takyalar kabi muhtojlarga atalgan muassasalar haqida alohida ta’kidlash lozim bo‘ladi.
Kambag‘alligi tufayli turar-joy qura olmaydigan, uy sotib yoki ijaraga ololmaydigan oila va shaxslarga atalgan turar-joy vaqflari ham ko‘p bo‘lgan.
Yo‘lovchi va muhtojlarga suv tarqatishga atalgan alohida vaqflar ham hamma joylarda yetarli ravishda bo‘lgan. Kishilarga turli taomlar, non, go‘sht, holva va boshqa narsalarni tarqatadigan xayriya oshxonalari ham juda ko‘p bo‘lgan.
Makkai mukarrama va Madinai munavvaraga haj hamda ziyoratga kelganlarga atalgan takiyalar ham juda ko‘p bo‘lgan. Ulardan hozirga qadar ko‘pchilik foydalanib kelmoqda.
Yo‘lovchilar, ziroatlar, hayvonlar va muhtojlarni suv bilan ta’minlash niyatida hamma joylarda quduqlar qaziydigan vaqflar ham ko‘p bo‘lgan.
Musulmonlarning xayriya ijtimoiy muassasalari qatorida yo‘l va ko‘priklarni tuzatish bilan o‘z xizmatlarini taqdim qiladigan vaqflari ham bo‘lgan.
Tashlandiq va yetim bolalarga atalgan vaqflar ularni yedirish, ichirish, kiyintirish, yashash joyi bilan ta’minlash bilan birga, ularni xatna qildirishga ham katta ahamiyat berganlar.
Shuningdek, ko‘zi ojiz, shol va nogiron kishilarga atalgan vaqflar ularning huzur-halovat ila yashashlari uchun barcha kerakli narsalarni hozir qilganlar.
Qamoqdagilarga yordam beradigan, ularga oziq-ovqat va dori-darmon yetkazib beradigan vaqflar ham bo‘lgan.
Oila qurishda qiynalib qolgan yosh yigit-qizlarga oila qurishda kerakli barcha yordamlarni taqdim qiladigan vaqflar ham hamma joylarda muvaffaqiyat bilan ish olib borganlar.
Emizikli onalarni sut va qand bilan ta’minlaydigan xayriya muassasalari bo‘lib, bu kabi vaqfni birinchilardan bo‘lib, Salohuddin Ayyubiy tashkil qilgan edi. U kishi Damashq shahri qal’asi darvozalaridan biri yaqinida ikki tarnov qilib, biridan sut, ikkinchisidan qandli suv oqib turadigan qilgan edi. Onalar har haftada ikki marta kelib, bolalari uchun sut va qandli suv olib ketar edilar.
Idishlarini sindirib qo‘ygan bolalarga yordam beradigan vaqflar o‘yinqaroqlik qilib, idishlarini sindirib qo‘ygan bolalarga yangi idish berar edilar. Bolalar esa yangi idishlarni olib, xuddi hech narsa bo‘lmagandek, ota-onalari huzurlariga bemalol boraverar edilar.
Musulmonlarning xayriya tashkilotlaridan hamma barobariga foyda topar edi. Hatto qarovsiz qolgan hayvonlarga yordam beradigan xayriya tashkilotlari ham turli joylarda o‘z xizmatlarini ado etar edi.
«Hadis va hayot» kitobining 21-juzidan olindi