Sam’oniyning “Al-ansob” kitobida va Zahabiyning “Tazkiratul huffoz” kitobida sayyoh, hofiz[1] Abul Fityon  - Umar ibn Abdulkarim ibn Sa’duvayh Dihistoniy Ravvosiy (427/1036−503/1110) rahmatullohi alayh haqida quyidagi ma’lumotlar keladi:

“O‘z asrining hofizlaridan edi. Ilm yo‘lida Xuroson, Iroq, Shom, Hijoz, Misr, Arabistonga safar qilib, ilm o‘rganib ularni kitoblarga bitgan olimlardan edi. Uni  kallapurush, deb ham nomlashardi. Chunki, otasi Dihistonda chorva hayvonlarining kallalarini sotar edi. Bir kuni Abu Mas’ud Ahmad ibn Muhammad ibn Abdulloh Bajaliy, Roziy Dihistonga kelib, Abul Fityonning otasi Abul Hasandan yeyish uchun kalla sotib oladi. Abul Hasan Abu Mas’udga qarab: “Ko‘rinishingizdan olim insonga o‘xshaysiz, sizdek inson uchun do‘konda o‘tirib narsa yeyishingiz ma’qul emas, masjidga kirsangiz kallani o‘zimiz olib borib berar edik”, dedi.

Shunda Abu Mas’ud masjidga kirib o‘tirgach, Abul Hasan o‘g‘li Abul Fityondan qovurilgan chiroyli kalla, sirka, piyoz va shirmoy nonni berib yubordi. Abul Fityon o‘shanda hali yoshgina bola edi. Abu Mas’ud mazkur ishdan mamnun bo‘lib, Abul Hasanning qilgan ishiga tasanno aytdi. Kallani yeb bo‘lgach, unga tashakkurlar aytdida va menga juda ham chiroyli muomala qilding. Menda buning evaziga senga beradigan hech narsam yo‘q. Agar xohlasang, o‘g‘lingni oldimga jo‘nat, unga Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning hadislaridan aytib beraman.

Otasi bundan juda hursand bo‘ldi. Shu bilan Abu Mas’ud Abul Fityonni o‘zi bilan Dihiston shayxlarining oldilariga olib borar va unga hadis aytib berar va ularning ba’zilarini o‘zgalarga aytishini buyurardi. Shundan so‘ng Abul Fityonga bu ish juda yoqib, unda ilmga bo‘lgan muhabbat paydo bo‘ldi. Keyinchalik o‘zi ham safar qilib, juda ko‘p hadis to‘pladi. Hatto tengdoshlari bilmaydigan hadislarni eshitib jamladi.

Ibn Nuqta aytadiki: Ahli ilmlarni juda ko‘pidan eshitdim, ularning aytishicha, Abul Fityon 3600 ta shayxdan ilm o‘rgangan ekan. Adib Xuzayma ibn Ali Marvaziy aytadi: “Umar Ravvosiyning barmoqlari safarda yurganida sovuq sababli uzilib tushgan.

Hofiz Abu Ja’far Muhammad ibn Ali Hamadoniy aytdi: Bu diyorda Abul Fityondan ko‘ra zehni o‘tkir insonni ko‘rmadim, balki butun dunyoda ham unga o‘xshashi yo‘q. Go‘yo sayohatchi kitob edi. Dunyoni hadis o‘rganib aylanib chiqdi. Uni Makkada uchratib qoldim. Barcha shayxlar uni maqtashardi, u haqda go‘zal so‘zlarni aytishardi. So‘ng Jurjonda uchratib qoldim, shu yerda u bilan qadirdon bo‘lib qoldik.

Bu fanda (hadis) ko‘zga ko‘ringan peshvolardan edi. Hattoki ustozi Abu Bakr Xatib Bag‘dodiy va Abu Homid G‘azzoliy undan hadis rivoyat qilgan. Xususan, Abu Homid G‘azzoliy bu zotdan ikki sahih kitobini o‘tkazib olgan. Shuningdek, Abu Hafs Umar ibn Muhammad Jurjoniy va juda ko‘p muhaddisu faqihlar undan hadis o‘rganganlar.

Ibn Makulo aytadi: Ravvosiy mendan hadis yozib oldi va ayni paytda men ham undan hadis yozib oldim. Uni zakovatli ekanini bildim. Sam’oniy aytadi: “Ahmad ibn Muhammad Saraxsiydan eshitdim: “Umar Ravvosiy Saraxsga kelgan paytda u joyda hadis aytib, talabalarga yozdirar edi. Uning darsiga juda ham ko‘p odamlar kelar edi. Umar Ravvosiy darslari haqida shunday der edi: “Men darsimga kelgan talabalarning barchasini ismini birinchi bor kelganlarida yozib qo‘yaman va ular ikkinchi bor darsga kelganlarida ularning ismlarini yoddan aytib beraman. Ulardan so‘rashimning ham hojati bo‘lmaydi”. Aytishlaricha: “U kishining darsiga kelgan jamoat yetmish kishidan iborat bo‘lar ekan”.

Abdulg‘ofur ibn Ismoil aytdi: Umar Ravvosiy hadis sanadlarini yaxshi biladigan mashhur inson edi. Ko‘p kitoblar yozgan va ko‘p ma’lumotlarni boblarga ajratib jamlagan, tez yozadigan kishi edi. Hayoti salaflar hayotiga o‘xshash kambag‘al va ko‘p farzandli edi. Naysoburdan Tusga qarab yo‘l oldi. U yerda Imom G‘azzoliy u zotga ko‘p hurmat ko‘rsatib o‘zining uyiga tushirdi va U zotdan “Sahihul Muslim”ni eshitdi. Shundan so‘ngina ketishga ruxsat berdi.

So‘ng Tusdan chiqib Marvga Imom Abu Bakr Sam’oniy (“Ansob” kitobi muallifining otasi)ni ziyorat qilish uchun yo‘lga tushadi. Zero, Abu Bakr Sam’oniy u zotni chorlagan edi. Bundan maqsadi u zotning ilmi-u irfonlaridan olish edi. Umar Ravvosiy Marv tomoniga yurar ekan o‘ziga o‘zi: “Men Marvga ketmoqdaman-u, lekin aytishlaricha yo‘lim ustida bo‘lgan Saraxs shahri “ilmning qabristoni” ekan. Ish qilib, menga ham biror narsa bo‘lmasaydi”, deydi va yo‘lida davom etadi. Haqiqatdan ham u zot qo‘rqqan narsa bo‘ladi. U zot 503 yil robi’ul oxir oyida, Saraxsga kelganida ajali yetadi”. Bu ma’lumot Umar Ravvosiyning qabrtoshiga yozib qo‘yilgan. Alloh o‘z rahmatiga olsin!

Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti katta o‘qituvchisi Faxriddin Mamanosirov

[1] Hadis ilmida biladiganlari ko‘p bo‘lib, bilmaydiganlari kam bo‘lgan kishiga hofiz deyiladi.