Muqadas dinimizda ilm olish va uni o‘rgatishga katta ahamiyat beriladi. Ilm egasi hamisha qadrlanadi va maqtaladi. Ayniqsa, ilm o‘rgatuvchi – ustozning boshqa kasb egalariga qaraganda martabasi, sharafi, rutbasi baland bo‘ladi. Shu bois payg‘ambarlarning meroslarini insonlarga o‘rgatuvchi muallim go‘zal xulq bilan ziynatlanishi va o‘ziga nomunosib ishlardan tiyilishi hamda zarur odoblarni o‘zida mujassam etishi suv va havodek zarur hisoblanadi.

Muhammad ibn Hasan Abu Hanifa rahimahullohdan rivoyat qiladilar: “Men uchun ulamolar haqidagi hikoyalar fiqhdan ko‘ra sevimliroqdir. Chunki ularda qavmning odob–axloqlari bor”. Hubayb ibn Shahid o‘g‘liga dedi: “Ey, o‘g‘ilcham! Faqihlar va olimlar bilan ko‘proq hamrohlik qil, ularning odoblariga razm sol! Sening mana shunday qilishing menga hadisni ko‘p bilishingdan ko‘ra mahbubroqdir”. Imom Shofe’iyga aytildi: “Odobga xohishingiz qanday?” U kishi javob berdilar: “Odobdan o‘zim bilmagan bir harfni bilib olaman. Bas, a’zolarim unga muhabbat qo‘yadi va har biri eshituvchiga aylanadi. So‘ng odob bilan huzurlanadi”. Yana aytildi: “Odob o‘rganishga talabingiz qanday?” Imom Shofe’iy: “Xuddi ona yakkayu yagona bolasini yo‘qotib qo‘yib qidirayotgani kabi”, deya javob bergan ekanlar.

Demak, ilm beruvchiga ham odob mana shunday zarur va u quyidagilarga amal qilishi matlub:

• Niyatni xolis qilish. Ya’ni ilm berishi orqali Buyuk Allohning rizoligini istashi, ilmini dunyoviy maqsadlarga erishish vositasi qilmasligi kerak. Zero, amallarning qabul bo‘lishi ixlosga va chiroyli niyatga bog‘liq.
• Ilmli ekanini da’vo qilmasligi. Qur’onda bu haqida quyidagicha aytiladi:

وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ

“Har bir ilm egasi uzra (undan) bilimdonroq (olim) bordir” (Yusuf surasining  76-oyati).

Shayx Zarruq Molikiy aytadi: “Men olimman”, “Men sendan yaxshiroqman”, “Men sendan ko‘ra qoriroqman” deyishdan yiroqda bo‘ling. Chunki bunga o‘xshash gaplar mana bu uchtasini halok qilgan:

• Shayton. “Men undan yaxshiman”, so‘zini ilk bor iblis aytgan va halok bo‘lgan.

 قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ

(Alloh) aytdi: “Senga buyurganimda sajda qilishingga nima monelik qildi?” U dedi: “Men undan yaxshiman, meni olovdan yaratgansan. Uni (Odamni esa) loydan yaratding” (A’rof surasining 12-oyati).

• Fir’avn. O‘ziga mumkin bo‘lmagan gap va da’voni qilib halok bo‘lgan:

 فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى

“Men sizlarning oliy Parvardigoringizdirman”, – dedi (Naziat surasining  24-oyati)

• Qorun. O‘z ilmi bilan mag‘rurlanib halok bo‘lgan.

قَالَ إِنَّمَا أُوتِيتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِي أَوَلَمْ يَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعًا وَلَا يُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ

«(U:) «Men unga faqat o‘zimdagi bilim sababligina erishdim»,– dedi*. Axir, u o‘zidan avval Alloh undan ko‘ra quvvatliroq va zaxirasi ham ko‘proq (qanchadan-qancha) avlodlarni halok qilganini bilmaganmi?! Jinoyatchilardan gunohlari haqida so‘rab o‘tirilmas!» (Qasas surasining 78-oyati)

* Qorunning badavlat bo‘lishiga Alloh sabab qilgan ilm qay biri ekani xususida ba’zi tafsirda Tavrotni yaxshi bilishi deyilsa, boshqasida u puxta bilgan kimyo ilmi, deb yozilgan. Ikkinchi tafsir haqiqatga yaqinroqdir.

• “Bilmayman”, deb ko‘p aytish. Ahli ilmlar bu so‘zni ko‘p aytishardi. Mashhur imomlardan biriga o‘ttizdan ortiq masala yuzasidan savol berildi. Ulardan to‘rttasiga javob berib, qolganlariga “bilmayman” dedi.

Qurofiy “Zaxira”larida ba’zi fuzalolarning gaplarini keltirib o‘tadilar: “Agar bilmayman desang, to bilguningcha o‘rgatilaverasan. Aksincha bilaman desang, to bilmay qolguningcha so‘ralaverasan. Shunday ekan, “bilmayman” deyish ilmga olib boruvchi vosita bo‘lsa, “bilaman” deyish jaholatga yetaklovchidir”.

• Yosh, nasab va mansab jihatdan o‘zidan past insondan bo‘lsa-da bilmaganlarini o‘rganishni or sanamaslik. Chunki hikmat mo‘minning yo‘qotgan narsasi bo‘lib, qayerda topsa olaveradi. Nabiy solallohu alayhi vasallam aytdilar: “Ikki narsaga qiziqqan kishi ikki narsaga to‘ymaydi: Ilmga qiziqqan ilmga to‘ymaydi. Dunyoga qiziqqan esa unga to‘ymaydi”. (Bayhaqiy rivoyati)

Sa’d ibn Jubayr aytadilar: “Kishi ta’lim olgani sayin ilmli bo‘lib boraveradi. Agar ta’lim olishni tark etsa, o‘zini behojat sezsa va o‘zida bor narsa bilan chegaralanib qolsa, eng johil insonga aylanadi”.

Ibn Jamoa Al Kinoniy “Tazkira”da keltiradilar: “Salafi solihlarimizdan ko‘plari o‘zlari bilmagan narsalarini talabalaridan o‘rganib olar edilar”. Ahmad ibn Hanbal: “Bizga Imom Shofe’iy aytar edi: “Sizlar hadis ilmida mendan bilimdonsiz. Agar sizning nazdingizda biror hadis sahih bo‘lsa, menga ham ayting, sizdan o‘rganib olaman”. Nabiy sallollohu alayhi vasallam ham Ubay ibn Ka’bdan qiroat qilib berishini so‘raganlar.

• Ilmni muhofaza qilish. O‘tgan ulamolarimiz asraganlaridek ilmni asrashi hamda Alloh ato etgan izzat va sharaf maqomida turishi lozim. Ya’ni, arzimas dunyo matohlari uchun ilmni bir vosita qilib, pastkash dunyoga mukkasidan ketganlarning oldiga biror uzrsiz borib, ilmni xor etmaslikdir.

Zuhriy aytadilar: “Ilm bilan xorlanish uni o‘rganuvchining uyiga olib bormoqlikdir”.

Ibn Iyoz at-Tamimiy al-Marvaziy Zohid aytadilar: “Agar ilm ahllari o‘zlarini hurmat qilsalar, ilmning haqqiga rioya etsalar, uni asrab, Alloh tushirgan manzilga qo‘ysalar edi... hokimlarning bo‘yinlari ular uchun egilardi. Insonlar o‘zlariga yo‘lboshchi qilib oladilar. Insonlar nazdida Payg‘ambarlar maqomida bo‘lardilar. Afsuski, ular dunyo egalari uchun o‘zlarini past oldilar, bas xor bo‘ldilar, azizliklari qo‘ldan ketdi... Inna lillahi va inna ilayh roji’uun! Naqadar ulkan musibat bu...

Qozi Jurjoniy Aliy ibn Abdulazizning quyidagi misralari ayni o‘rinlidir:

 Ilm ahli asrasa ilmni agar,

Ilm ham alarni har nedan saqlar.

O‘zlarida ulug‘ tutsalar uni,

Ilm ham alarni sevib ulug‘lar.

Hayhot, o‘zlarin pastga qo‘ydilar,

Ilmni xor aylab, o‘zlarin shohga yo‘ydilar.

Ilm ma’yus qolib, nolon bo‘lguncha

Tama’ birlan qalbni chunon o‘ydilar.

• Ilmning omonatiga vafo qilish. Ya’ni ilmga ahl – loyiq bo‘lmagan odamga bermaslik hamda munosib bo‘lganga ilmni o‘rgatish lozim. Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Ilm talab qilish har bir musulmon uchun farzdir. Ilmni unga loyiq bo‘lmagan kimsaga o‘rgatish xuddi javohirni to‘ng‘izga ilib qo‘yganga o‘xshaydi” (Imom ibn Moja rivoyati).

Yana aytiladi: Ilmni yomon insonga o‘rgatish, xuddi qaroqchiga qilich sotish bilan tengdir.

“Hikamul Atoiyya”ning sharhida Ibn Abbod deydilar: “Ta’lim beruvchi kimga ta’lim berayotganidan xabardor bo‘lishi kerak. Zero, ilmini faqat yaxshi va solih amalar ila bezanguvchi odamga sarflashi shart” (G‘oysul mavahibil aliyya sharh hikamul atoiyya).

Bundan tashqari, Niso surasining 5-oyatida Alloh bergan mollarni aqli norasolarga berib qo‘ymaslik haqida aytib o‘tilgan.

Ilmni unga qiziqmagan, yoqtirmagan va ilmni egallasa fasod ishlarni qiladigan odamga o‘rgatish uni zoye qilish hisoblanadi. Ammo ilm olishga rag‘bati, muhabbati bor odamga hamisha ko‘makchi bo‘lish, ilmu hunarning barcha sirlaridan xabardor qilish, kasb mahorati, nozik qirralarini yashirmaslik haqiqiy ta’lim beruvchining vazifasidir. 

Ba’zan ustoz shogirdi o‘zidan o‘zishi, baland lavozimlarni egallashi, xalq uni emas, shogirdini ko‘proq e’zozlashidan qo‘rqib, hunarning ayrim sirlarini yashiradi. Haq yo‘lni ko‘rsatish o‘rniga talabani chalg‘itadi. Bu juda katta xato va ilmga vafosizlikdir.

• Ko‘p kulgu va hazilomuz ishlardan tiyilish. Albatta, muallim ochiq chehralik, muloyim, shirinso‘z, dardkash hamda mehribon bo‘lish bilan birga, o‘ziga yarashmaydigan bachkana va uyat so‘zlar, noo‘rin, beo‘xshov kulgudan tiyilishi, hazil qilsa ham yengil, og‘ir kelmaydigan tarzda qilishi maqsadga muvofiq.

Ustozning o‘ta jiddiy bo‘lishi talabani bilmagan narsasini so‘rashdan, unga yaqin bo‘lishdan va dardini bemalol aytishdan to‘sadi. Aksincha, ko‘p kulib, ko‘ringan odamga hazil qilib, har doim maza-bemaza gaplarni gapirib yuraversa viqori ketib, hurmati poymol bo‘ladi. Bundan tashqari, ko‘p va qattiq kulgu qalbni o‘ldiradi, ilm og‘izdan otilib chiqib ketishiga sababchi bo‘lib qoladi. 

• O‘ziga ravo ko‘rganini shogirdiga ham ilinib, yomon ko‘rganlarini unga ham ravo ko‘rmaslik. Ibn Abbos aytadilar: “Men bilan birga o‘tiradiganlarning eng hurmatlisi – insonlar yelkasidan-da oshib o‘tib, menga oshiqadigan kishidir. Agar qo‘limdan kelsa, unga biror pashshani ham yaqin yo‘latmagan bo‘lardim”. (“Faqih va mutafaqqih”) Ya’ni muallim o‘ziga oshiqqan, darsiga rag‘bat qilgan talabasiga hattoki bir gardni ham ravo ko‘rmaydi. Uni ko‘rmasa, darrov sog‘inib qoladi.
• Shogird haqqiga ko‘p duo qilish va uni qarg‘amaslik. Chunki ustozning duosi yoki badduosi xuddi ota-onaning farzandiga qilgan duosi kabidir.

Mujib Ar-Rahmon al-Diyraviy shunday duo qilar ekanlar: “Allohim! Ixlos, ehson, salohiyat, to‘g‘rilik, fiqh va ilmni shogirdlarim, shogirdlarimning shogirdlarida to Qiyomatga qadar bardavom qilgin!”

• Shogirdiga ilm talab qilish uchun rag‘bat uyg‘otish. Allohning ulamolarga va’da qilgan ne’matlari, ulug‘ manzillari, ular payg‘ambarlarning merosxo‘rlari ekanligi, nurdan bo‘lgan minbarlarda bo‘lishlarini tez-tez eslatib turishi juda muhim.
• Dunyo va Oxirat amallarini teng olib borishni o‘rgatish.
• Yuksak odoblar va Alloh rozi bo‘ladigan xislatlardan saboq berish.
• Shogird bemor bo‘lsa, ko‘rgani borish. Kambag‘al bo‘lsa, yordamlashish, o‘qish uchun sarf-xarajatlariga ko‘maklashish talabani ilmda bardavom bo‘lishida katta omil bo‘ladi.
• Talabalarni bir-biridan ortiq yo kam sanamaslik. Agar talaba tirishqoqlik, ko‘p dars qilish va odob jihatdan peshqadam bo‘lsa, buning zarari yo‘q. Lekin obro‘si va boyligi sababidan ajratilmaydi.
• Shogirdi yanglish ish qilsa, to‘g‘ri yo‘lga yo‘llash. Bunda dag‘allik va dilozorlikdan saqlanib, o‘tganlar hayoti, ibratli voqealar bilan talabani yana o‘z yo‘liga yo‘llab qo‘yiladi.
• Dars asnosida mo‘tadil va talaba salohiyatiga mos bir yo‘lni tanlash. Har bir insonning ma’lumot olish qobiliyati va yodda saqlash ko‘nikmasi turfa bo‘lgani sababli, talabaning shaxsiy xususiyatlariga jiddiy e’tibor berish hamda ko‘ngliga yo‘l topa bilish juda muhim.
• Dars boshlashdan avval hamd, sano va basmala aytish. Bu darsning barakasini ziyoda qilib, o‘rganuvchi qalbida ushbu darsga nisbatan hurmati ortadi.
• Ovozni bir maromda ushlash. Qattiq baqirib yoki juda past, bir tekisda dars o‘tish talabani malollantiradi. Yana o‘ta darsni cho‘zib yubormay, orada savol javoblar, qiziq ma’lumotlar aytib borish maqsadga tez erishtiradi.
• Qaysi hunar, qaysi fan o‘qituvchisi bo‘lishidan qat’i nazar, o‘z sohasini puxta bilish. Misol uchun, Qur’on o‘qituvchisi bo‘lsa-yu, o‘zi to‘liq yodlamagan yoxud tajvid ilmini puxta egallamagan bo‘lsa, lahn va xatolarga yo‘l qo‘ysa, talabalar hurmat qilmay qo‘yadi. Shu bois, muallim o‘z ustida ko‘p ishlashi, kerak bo‘lsa, talabadan ziyoda dars qilishi kerak.
• O‘ta ochiqqanda, chanqaganda, g‘azablanib turgan vaqtda dars aytmaslik. Bezovta va tashvishli holatda ham dars o‘tish tarang vaziyatni keltirib chiqaradi.
• O‘zining darsidan boshqa darslarni yomonlamaslik. Agar nahv fani o‘qituvchisi bo‘lsa, tasavvuf fanini yomonlamasligi, yoxud diniy ilm beruvchi bo‘lsa, tabiiy va dunyoviy fanlarni past sanab, talaba nafsida beparvolikni uyg‘otmasligi shart!
• O‘ziga dars topshirgan talaba boshqa ustozga dars topshirishidan xafa bo‘lmaslik. Zero, ustozning asl maqsadi talabaning foydali ilm olishidir. Faqat o‘zi bilan dars qilishga majburlash, boshqalar huzuriga borishdan man’ qilish –katta xudbinlikdir. Bu haqida Yahyo Navaviy aytadilar: “Dinda katta musibat borki, u bilan juda ko‘p muallimlar ahmoqliklari va niyatlarining buzuqligi sababli balolangandirlar. Ustozlarning ana shunday bo‘lishi esa ta’lim berish uchun Allohning rizoligini ko‘zlamaganiga ochiq-oydin dalildir”.

Ustozlik martabasiga yetish va uning omonatlariga rioya etish har birimizga nasib etsin!

“Al Hodiy ila rovzatil fiqh val fuqaho” asari asosida Toshkent islom instituti tillar kafedrasi mudiri Faxriddin Muhammad Nosir tayyorladi.