Fiqh – Islomdagi eng mo‘tabar fanlardan biri. Paydo bo‘lish tarixi ham o‘zoq o‘tmishga borib taqaladi. Fiqh keng qamrovli ilmlardan bo‘lib, ko‘plab shahobchalarga bo‘linib ketadi. Fiqh islomning avvalida paydo bo‘lib, bugungi kunimizga qadar o‘z qadrini yo‘qotmay davom etib kelayotgan va qiyomat kuniga qadar saqlanib qoladigan ilmlardan biridir.
Tarix davomida ko‘plab fuqaholar yetishib chiqdi. Ular bu ilmga oid son-sanoqsiz asarlarni ta’lif va tasnif etdilar. Bu kitoblarning sanog‘ini aniq bilishning iloji ham yo‘q. Bu, musulmon ulamolarining yuksak e’tiborlari nishonasi desak ayni haqiqat bo‘ladi.
Fiqh – Insonning o‘zi o‘ziga, o‘zidan boshqalarga va Robbisiga nisbatan haq-huquqlar, axloq odob me’yorlari, yoqimli va yoqimsiz ishlar borasidagi tutgan o‘rnini nozik va nafis jihatlarigacha o‘rganadigan, asl va furu’(asosiy va ikkinchi darajali hukmlar)da mukammal tarzda bahs olib boruvchi ilm hisoblanadi.
Fiqh – ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida uchraydigan turli masalalar xususida bahs yuritib bu masalalarga nisbatan shari’atning tutgan o‘rnini belgilab beruvchi ilmdir.
Fuqohalar: “Biron bir voqea hukmdan holi bo‘lmaydi”-deydilar.Ya’ni sodir bo‘layotgan har bir voqea hodisotlarga tegishli, o‘ziga xos hukm chiqarilishi lozim bo‘ladi.
Fiqhning lug‘atdagi ma’nosi;
Fiqh, aslida bilim va fahm demoqdir! “Lisonul arab” nomli kitobda fiqh so‘zi lug‘oviy jihatdan quyidagicha tahlil qilingan;
“Fiqh – Biror narsani bilish, uni fahmlash va anglash”.
Fiqh kalimasi Qur’oni karimning ko‘plab oyatlarda lug‘oviy ma’noda kelgan.
Alloh ta’olo shunday deydi;
قال تعالى: ﴿لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِهَا
Ularda qalblar bor, (lekin) ular bilan «anglamaydilar». (A’rof – 179)
وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ
Mo‘minlar yoppasiga (jangga) chiqishlari shart emas. Ularning har bir guruhidan bir toifa chiqmaydimi?! (Qolganlari Payg‘ambardan) dinni o‘rganib, qavmlari ularga (jangdan) qaytib kelgach, (gunohdan) saqlanishlari uchun ularni ogohlantirmaydilarmi?! (Tavba - 122)
Fiqhning istilohdagi ma’nosi;
Ulamolar fiqhga quyidagi ta’riflarni beradilar:
“Oxirat sa’odatiga erishish uchun, aniq shar’iy dalillar asosida far’iy amaliy hukmlarni chiqarib olish”.
Aniq shar’iy dalillar deyilganda Qur’oni karim oyatlari va Payg‘ambarimiz Muhammad alayhis salomning sunnatlarini tushunamiz.
Far’iy amaliy hukmlar, asliy hukmlardan ajrab chiqadigan ikkinchi darajali hukmlar sanalib, shari’atda ibodat va muomalotlarni o‘z ichiga oladi.
Qur’on va sunnatda mavjud bo‘lgan aniq dalillar asosida shar’iy hukmlarni anglash, tegishli hukmlarni ishlab chiqish ularni, musulmon kishi zimmasidagi hayotning turli sohalarida duch keladigan ishlar va ibodatlarni tartibga solib turivchi fan fiqh deb nomlanadi.
Fiqh – Biror narsaga nisbatan halol, harom, farz, vojib, mandub, makruh va shu kabi bir qancha hukmlarni tayin qiladi.
Fiqh – ibodatlar, odamlar o‘rtasidagi madaniy aloqa va muomalalar, nikoh va ajrim masalalari, jinoyat va jazo, savdo sotiq shuningdek ko‘plab hukmlarni o‘z ichiga oladi.
Islom fiqhi nazariy jihatdan bir qancha ilmlarni o‘z ichiga oladi. Jumladan:
Fiqhga bo‘lgan zarurat va ehtiyoj
Inson Alloh ta’ologa iymon keltirganidan keyin, Unga qullikni izhor qilganidan so‘ng, islom dinini tan olib, dinning o‘z shari’ati va qonun-qoidalari borligini anglaydi va bu qoidalarga bo‘ysinish lozim ekanini tushunib yetadi.
Mo‘min kishi, islom shari’atinig qonun-qoidalariga mos amaliy hatti-harakatlarni hayotning barcha sohalarida aniq va tiniq belgilab olishi zarur.
Mo‘min, duch kelgan biron bir masala yoki muammoni shunchaki tashlab qo‘ysinmi? Yoki uni yechimini topsinmi? Uni shariatning qaysi yo‘rig‘iga binoan tasarruf qilsin?
Mo‘min qachonki masala va muammoning yechimini aniq belgilab olsa va shari’at yuklaganidek uning buyruq va qaytariqlariga amal qilsa, albatta Alloh, taqvodor bandalariga va’da qilgan jannatga loyiq bo‘ladi. Abadiy saodatga erishadi.
Biroq, shari’atning hukmlari barchaga ochiq-oydin, mukammal suratda osonlik bilan ma’lum bo‘lsa, amaliy hatti-harakatlarning chegarasi har bir shaxs uchun juda oson ish bo‘lib qoladi. Chunki, har bir inson o‘zining amaliy harakatlarini vojib amallarda “qilmoq kerak”, harom ishlarni “qilmaslik lozim”, muboh amallarni “xoxlasa qiladi, xoxlamasa qilmaydi, u ixtiyoriy ishlar”- deb belgilab oladigan bo‘lsa, inson amallarini chegaralab beruvchi juda keng ma’nodagi ilmiy bahs va munozaralarga ehtiyoj sezmaydi. Biroq haqiqat undoq emas.
Islom qonun-qoidalari joriy bo‘lgan zamondan yiroqlashganimiz, shari’at hukmlaridan ko‘pining o‘zimizga nisbatan noaniq va chigal suratlarda saqlanib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Inson sodir bo‘lgan qandaydir voqeaga nisbatan shari’atning belgilab bergan hukmi farzmi, vojibmi, sunnatmi, harom yoki muboh darajasida ekanini bilmasa o‘zining bu voqeaga nisbatan harakatlarini aniq yo‘naltirolmaydi.
Ana shu asosga binoan, har bir sodir bo‘lgan voqea-hodisotlarga shari’at tushunchalaridan kelib chiqadigan, har qanday chigal va yechimini topmayotgan masalalarga oydinlik kirita oladigan ilmning bo‘lish zarurati yuzaga keladi. Aynan mana shunday muhim ishni kafolatlaydigan ilm bu fiqh ilmidir!
“Ko‘kaldosh” o‘rta maxsus islom bilim yurti o‘qituvchisi T. Karimov
Nur tarqatuvchi sahifalar: Islom markazida noyob qo‘lyozmalar jamlanmoqda
Turkiy dunyodan Movarounnahrgacha bo‘lgan Qur’onlar
O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi muzeyi ekspozitsiyasining Qur’on zali bo‘limida yuksak ilmiy va ma’naviy ahamiyatga ega “114 Qur’on” loyihasi amalga oshirilmoqda. Loyihaning asosiy maqsadi — dunyo muzeylari va arxivlarida saqlanayotgan, O‘zbekiston tarixiy merosiga aloqador Qur’on qo‘lyozmalarini saralab olib, ularni keng jamoatchilikka taqdim etishdir.
Yaqinda Markazda bo‘lib o‘tgan ilmiy kengash yig‘ilishida Istanbul universiteti professori Emek Ushenmez ushbu loyiha bo‘yicha keng qamrovli taqdimot o‘tkazdi. U o‘z ma’ruzasida tayyorlanayotgan albom haqida atroflicha ma’lumot berib o‘tdi.
Albom “Kirish” qismi va to‘rt asosiy bo‘limdan tashkil topib, VII asrdan XX asrgacha bo‘lgan davrda yaratilgan Qur’on qo‘lyozmalarini qamrab oladi. Bu asarlar orasida Usmon mus'hafi, Katta Langar Qur’oni, Moviy Qur’on kabi jahon miqyosida tan olingan nusxalar bilan bir qatorda, Somoniylar, G‘aznaviylar, Temuriylar va boshqa sulolalarga tegishli nodir sahifalar ham o‘rin olgan.
Albomda har bir qo‘lyozmaning tilla suvi bilan bezatilgan ikki sahifasi faksimile shaklida taqdim etiladi. Bu sahifalar orqali Qur’oni karimning to‘liq vizual manzarasini yaratish ko‘zda tutilgan. Hozirda 103 ta qo‘lyozma sahifalanib, albomning 90 foizi tayyor holga keltirilgan. Qolgan 11 ta qo‘lyozma yaqin kunlarda to‘liq yakunlanishi kutilmoqda.
Ayni paytda, albomda Amir Temur nabirasi Muhammad Sultonning qizi Shodmulk xotun tomonidan 1467 yilda ko‘chirilgan Qur’on nusxasi hamda Qo‘qon xoni Amir Umarxon tomonidan Usmoniylar sultoni Mahmud II ga tuhfa etilgan nusxa ham o‘rin olishi rejalashtirilgan. Shuningdek, 1318 yilda Oltin O‘rda xoni O‘zbekxonga bag‘ishlab tilla varaqda yozilgan, 700 yillik tarixga ega Qur’on sahifalari ham loyihaning eng muhim qismlaridan biri sifatida taqdim etilishi ta’kidlandi.
Yig‘ilishda ekspozitsiya uchun mo‘ljallangan Qur’on nusxalari davriy asosda joylashtirilishi ma’lum qilindi.
Albomning umumiy hajmi 500 sahifaga yaqin bo‘lib, O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazining Qur’on zali bo‘limida ushbu meros dunyo tamadduni tarixi va ma’naviy ulkan boyligini jonli tarzda namoyon etadi.
Shuningdek, yig‘ilishda mazkur loyihaning muqova dizayni ham taqdim etildi. Ushbu muqova o‘zining shakli, bezagi va estetik yechimi bilan Ka’baning tashqi ko‘rinishini eslatishi qayd etildi. Kengash a’zolari bu taklifni ma’qullashdi.