O`zbekiston musulmonlari idorasi

Razo’ yoki islomda bola emizish masalasi

21.09.2016 22228 7 min.

Ma’lumki, islom shariati jamiyat hayotidagi deyarli barcha masalalarga javob topib kelgan. Dinimiz boshqalar arzimas deb qaragan ishlarga ham katta ahamiyat beradi. Oila - bu muqaddas dargoh, jamiyatning tayanchi. Oila sog‘lom bo‘lishi uchun nikohning ahamiyati katta. Fiqh kitoblarimizning barchasida, nikoh bobida bola emizish masalasiga alohida urg‘u berilgan.Bir qarashda arzimasdek tuyulgan bu ishda qanday hikmatlar bor va nima uchun dinimiz bu ishga shunchalar katta ahamiyat bergan?

Avvalom bor bola emizish masalasining shar’iy hukmlariga to‘xtalib o‘tsak. “Razo’” so‘zi lug‘atda emizish so‘rish ma’nosini bildiradi. Shar’iy istilohda, ikki yoshga to‘lmagan bolaning qorniga ayol kishi sutining yetib borishidir. Alloh taolo Qur’oni karimda bunday marhamat qiladi: “Volidalar bolalarini to‘liq ikki yil emizurlar. Kim emizishni batamom qilishni hohlasa”. (Baqara, 233). Shunga ko‘ra bola ikki yoshgacha bo‘lgan muddatda begona onani emsa (Imomi A’zam rahmatullohi alayh ikki yarim oygacha, deganlar) va bolaning qorniga sut yetib borgani aniq bo‘lsa emikdoshlik hukmida bo‘ladi. Bola ikki yarimdan oshganda emsa, emgani bilan sut bolaning qorniga yetib bormaganligi aniq bo‘lsa yoki suti yo‘q ayollarni emsa emikdoshlik hukmida bo‘lmaydi. Oysha (r.a)dan rivoyat qilinadi: “Nabiy (s.a.v): Nasab jihatidan nikohi harom bo‘lganlar emish jihatidan ham harom bo‘ladi”, dedilar”. Agar bir ayolni ikkita bir-biriga begona bo‘lgan bolalar emsa, ularning biri qiz va ikkinchisi o‘g‘il bola bo‘lsa,bular bir-biriga emikdosh bo‘ladi va nikohlari durust bo‘lmaydi. Agar shunday yigit va qiz bir-birlari bilan nikohlangan bo‘lsa, ularning emikdosh ekanligini adolatli ikki er kishi yohud bir er kishi va ikki ayol kishi birgalikda guvohlik bersa nikohlari to‘g‘ri bo‘lmaydi. Uqba ibn Horis (r.a) aytadi: “Bir ayolga uylandim. So‘ngra oldimizga bir qora xotin kelib, ikkovingizni emizganman, dedi. Shunda men borib Payg‘ambarmiz (s.a.v)ga xabar berdim va: “Albatta, bu ayol yolg‘onchi bo‘lsa kerak”, dedim. U Zot yuzlarini o‘girib oldilar. Men yana yuz tomonlariga o‘tib: “Albatta u yolg‘onchi”, dedim. U Zot: “Qandoq qilib, axir, u ikkovingizni emizganini da’vo qilmoqda-ku! Uni qo‘yib yubor”, dedilar”. Hozirgi zamon tibbiyoti ham qarindoshlar o‘rtasidagi nikohlarda nasl kasallari bilan kasallanish ko‘p uchrashini tasdiqlaydi. Shunday nikohlar tufayli bir qancha bolalar nogiron, mayib-majruh tug‘ilishiga hayotda guvoh bo‘lib turibmiz. Go‘dakning ikki yoshgacha asosiy oziqasi ona suti bo‘ladi. Go‘dakning o‘sishi, rivojlanishi shu sutdan oladigan oziqaga bog‘liq. Onada sut paydo bo‘lishi otadan urchish sabablidir. Demak, ona sutida ham ona, ham ota organizmidagi moddalar mavjud. Bu sutni emgan turli bolalar qarindoshlarga o‘xshab qoladi va nikohlari salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.Ba’zan ayollarimizdan tug‘ruqxonada ayrim bolalar o‘z onasini sutiga to‘ymagan paytda, yonidagi ayollar emizishini yoki sutini sog‘ib ichkazishini eshitib qolamiz. Bunday holatlarga o‘ta e’tiborli bo‘lish lozim. Avvalom bor begona bolani emizish uchun erning roziligi bo‘lishi kerak. Emizgan bolaning ota-onasini, bolani aniq bilish va eslab qolish lozim. Chunki, vaqti kelib bu go‘dak voyaga yetganda shu onaning bolalari bilan nikoh bog‘lashni hohlab qolishi mumkin. Bunday nikoh esa aslo mumkin emas. Chunki, bu bolalar bir-biriga emikdosh bo‘lib qolgan. Shuning uchun farzandlarimizni nikohlashni hohlaganimizda bu narsalarga ham alohida ahamiyat berishimiz lozim.

Shu o‘rinda yana bir narsaga e’tibor qaratishni hohlardim. Hozirgi kunda g‘arb madaniyati milliy va diniy madaniyatlarimizga katta tahdid solmoqda. Bu narsa biz gapirayotgan bola emizish masalasini ham chetlab o‘tmayapti. Do‘konda ishlaydigan bir opa: “Hozirgi yosh onalarimiz sun’iy sutlarni ko‘p xarid qiladi. Ulardan nega bolalaringizni emizmay sun’iy sutlar berasalar desam, bola emizsak qomatimiz buziladi, ba’zilari esa bola onaga o‘rganib qolib kechalari uyqu bermay halovatimiz buziladi, deb javob beradi”, deydi. Rosululloh (s.a.v) uch bora onaga yaxshilik qilishga buyurdilar, jannat onalar oyoqlari ostidadir deb marhamat qildilar. Bu aytilgan mukofotlar aynan onalarning o‘sha mashaqqatlari uchun berilmaganmi?

Ona suti o‘rnini hech qanday oziqa bosa olmaydi. Ona sutida go‘dak uchun kerakli bo‘lgan eng zaruriy oziqaviy moddalar borligini, go‘daklarni turli xil infeksiyalardan, mikrob kasalliklaridan himoya qilishini zamonaviy tibbiyot ham tasdiqlaydi. Ona sutida sigir sutida uchramaydigan yuzdan ortiq moddalar mavjud ekan. Go‘dak emizgan onalarda ko‘krak saratoniga qarshi immunitetlar paydo bo‘lishi fanda aniqlangan. Bola jismonan sog‘lom o‘sishi uchun ona sutining ahamiyati katta. Farzand uchun nafaqat jismoniy sog‘liq, balki ma’naviy sog‘lomlik ham zarur. Ona bolasini emizganda bolani bag‘riga olib, alohida mehr beradi. Ona qattiq hayajonlanganda yoki qo‘rqqanda onadan sut qochib ketish holatlarini eshitganmiz. Demak, ona ko‘kragiga sut kelishi uchun onada ruhiy sokinlik, mehribonlik tuyg‘ulari bo‘lishi lozim. Ona bolasini emizayotganda unga nafaqat sut, balki shu sutga qo‘shib alohida mehr ham beradi, ona va bola o‘rtasida mehribonlik tuyg‘ulari uyg‘unlashadi. Yoshim qirq birga to‘ldi. Har safar saksonga kirgan onamni ziyoratiga borib, onamni bag‘riga kirganimda qandaydir bir ajib hidni his qilaman. Balki bu go‘dakligimda onam bag‘riga bosib, ko‘krak suti bergan paytdagi hidmikan? Ko‘krak suti emib katta bo‘lgan bola bir insonga, ya’ni onaga qattiq bog‘lanadi, alohida mehr qo‘yadi.Sun’iy sut bilan katta bo‘lgan bolada bunday tuyg‘u bo‘lmaydi, chunki unga kim bo‘lsa ham shishadagi sutini bersa bo‘ldi. Ko‘zimizni yumib ona va bola deganda nimani tasavvur qilishni o‘ylab ko‘raylik. Ko‘z o‘ngimizga shishada bolasiga sut berayotgan ona emas, balki go‘dagini bag‘riga bosib, ko‘ksidan mehr bilan sut emizayotgan ona siymosi kelmaydimi? Yosh onalarimiz o‘z halovatlarini o‘ylayversa, qomatlarini saqlash uchun bolaning shar’iy haqqi bo‘lgan sutlarini bermasa, bu siymo asta-sekin tasavvurimizdan ham o‘chib ketmasa deb qo‘rqaman. Bola emizish onaning burchi, farzandning haqqidir. Vaqti kelib bolasi voyaga yetib onasini norozi qiladigan bo‘lsa, ona qanday qilib bergan oq sutimga rozi emasman deb ayta oladi. Qanday qilib farzandini haqqini bermay turib, undan haq talab qila oladi.

Mana shuning uchun bola emizish masalasiga jiddiy e’tibor qaratishimiz lozim. Bu nafaqat nasl-nasabni pok saqlash, balki jamiyatda ona va bola o‘rtasidagi mehribonlik rishtalarini bog‘lash masalasi hamdir. Tarixda betahorat bolalarini emizmagan onalardan dunyoga mashhur allomalar yetishib chiqqani hammamizga ma’lum.

Abdulxakim Akmalov,

Ohangaron tuman “Abduqahhor Mahsum”

jome masjidi imom-xatibi

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Abul Barakot Nasafiyning ilmiy merosi va “Tafsirun Nasafiy” asari

16.06.2025 5189 7 min.

Abul Barakot Nasafiyning ilmiy meroslari va xususan “Tafsirun Nasafiy” asari

Imom Buxoriy nomidagi

Toshkent Islom instituti talabasi

Hamidullayev No‘monxon

Annotatsiya: Mazkur maqolada mo‘g‘ullar istilosi davrida yashagan, hanafiy fiqh va moturidiy aqida yo‘nalishining yetuk vakillaridan biri bo‘lgan alloma Abul Barakot an-Nasafiyning ilmiy merosi o‘rganiladi. Uning kalom, fiqh va tafsir sohalariga oid muhim asarlari, xususan “Madorik at-Tanzil va Haqoiq at-Ta’vil” nomli tafsiri alohida tahlil qilinadi. Ushbu tafsir asari hanafiylik va ahli sunna ta’limotiga asoslangan bo‘lib, unda Zamaxshariyning “Kashshof” va Bayzoviy tafsirlaridan tanlab olingan jihatlar, ammo mo‘taziliy yondashuvlardan holi uslub qo‘llanilgan.

Muallif Qur’on oyatlarini fiqhiy, tilshunoslik va kalomiy jihatdan izohlab, tafsirni mo‘tadil, ixcham, isroiliylardan pok va ilmiy yondashuvga asoslangan holda yozgan. Shuningdek, maqolada Abul Barakot Nasafiyning boshqa mashhur asarlari va ulamolar tomonidan berilgan ta’riflar ham bayon etilgan. Bu maqola tafsir ilmi rivojiga qo‘shilgan boy ilmiy merosni ochib berish barobarida, hanafiy tafsir maktabining o‘ziga xos jihatlarini ham yoritadi.

Kalit so‘zlar: Abul Barakot an-Nasafiy, Madorik at-Tanzil, Tafsir an-Nasafiy, hanafiy mazhabi, moturidiy aqida, tafsir ilmi, Kashshof, Bayzoviy, ahli sunna val jamoa, fiqh, kalom, Qur’on tafsiri, mo‘g‘ullar davri, isroiliyat, qiroatlar, tafsir uslubi.

Nasafdan yetishib chiqqan ulug‘ olimlardan biri Abul Barakot Nasafiy o‘zining tafsir, fiqh, aqida sohalariga oid asarlari bilan mashhur bo‘lgan. U tug‘ilib, yashagan payt mo‘gullar hukmronligi davri bo‘lganligi uchun Movarounnahrda ilmiy, madaniy va iqtisodiy holat tanazzulga tushib qolgan edi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan Abul Barakot Nasafiy kabi fidoiy olimlar ilmni jonlantirishga va qayta tiklashga harakat qilganlar[1]. Abul Barakot Nasafiyning turli sohalardagi asarlari;

“Al-Musaffo fi sharh al-manzuma an-Nasafiya” (“an-Nasafiy nazmining musaffo sharhi ”) – ilmi kalomga oid;

“Al-Mustasfo fi sharh al-fiqh an-nofi” (“Tanlangan foydali fiqh sharhi”) – islom huquqshunosligiga oid;

“Umdat al-aqoid” (“Aqidalar asosi”) – kalom ilmiga oid.

Abul Barakot Nasafiyning tafsir ilmi bo‘yicha ahli ilm orasida “Tafsir an-Nasafiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan va hanafiy mazhabiga muvofiq bitilgan “Madorik at-tanzil va haqoiq at-ta’vil” (Qur’on ma’nolari va ta’vil haqiqatlari) kitobi boshqa asarlar orasida eng qimmatlilaridan biri desak, hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki boshqa tafsir kitoblari orasida katta shuhrat qozongan “Tafsir an-Nasafiy” kitobi dunyo bo‘yicha eng keng tarqalgan hanafiy mazhabiga binoan yozilgan, undagi oyatlar aynan moturidiya ta’limotiga binoan bayon etilib, o‘sha davrning ilm markazlari Buxoro va Samarqandning olimlari fikrlari bilan boyitilgandir. Bu asarni yozishda Nasafiy Zamaxshariyning “al-Kashshof an haqoiqi-t tanzil”, Bayzoviyning “Anvorut-tanzil va asrorut-ta’vil” va boshqa tafsirlardan foydalangan[2].

Alloma Laknaviy Abul Barakot Nasafiy 1310 yilda Bag‘dodga kelgani, mudarrislik qilgani va shu yerda vafot qilganlini aytib o‘tgan[3]. 1310 yili rabi al-avval oyining juma kuni kechasi Bag‘dodda vafot etgan hamda Isfahon yaqinidagi Izaj shahrida (Xuziston va Isfahon oralig‘ida) dafn qilingan.

Quyida ushbu buyuk imom haqida ba’zi ulamolarning fikrlari keltiramiz: Imom Laknaviy uni shunday ta’riflagan: “Komil imom, zamonasining ziyrak olimlaridan, fiqhda asosiy manbalarga amal qilgan, hadis va uning ma’nolarida yetuk olim”[4].

Imom Ibn Hajar uni “dunyoning allomasi”[5] deb atagan.

Ibn Kamol Pasha uning yuksak ilmiy maqomi haqida shunday degan: “U mutaqaddim faqihlar va muhaqqiqlar qatorida yuqori mavqega ega bo‘lib, zaif va mavzu' hadislarni o‘z asarlarida keltirmagan, balki mustahkam dalillarga tayangan”.

Shuningdek, u shunday degan: “Ijtihod eshigi u kishi bilan yopilgan, undan keyin hech bir mazhabda yangi mujtahid kelmagan”[6].

Abul Barakot Nasafiyning bir qator asarlari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.

Nasafiy tafsiri ta’rifi va muallifining undagi uslubi.

Bu tafsirni Imom Nasafiy rohimahulloh “Tafsirul Bayzoviy” va Zamaxshariyning “Kashshof” tafsirlaidan muxtasar qilib olgan. Lekin u Kashshofdagi mo‘tazila e’tiqodidagi fikrlarni tashlab, Ahli sunna val Jamoa mazhabiga ko‘ra ta’lif qilgan. Bu tafsir uzun tafsirlar bilan qisqa tafsirlar orasidagi o‘rtacha tafsirdir. Bu tafsirda Imom Nasafiy rohimahulloh qiroat va tarkib qoidalari o‘rtasidagi vajhlarni jamlagan. Bunga Kashshofda kelgan balog‘at qoidalari va yashirin nozik ma’nolarni kashf etishdan iborat bo‘lgan bir qancha narsalarni ham kiritgan.

Shu bilan birga, Zamaxshariy o‘z tafsirida qo‘llagan savol va javoblarni ham keltirgan. Lekin imom Nasafiy rahmatullohi alayh o‘zining bu tafsirida oyatlarni asos qilib olgan. Shuning uchun “Kashshof”ning sohibi suralarning fazilati haqida mavzu' hadislarni keltirganidek u kishi mavzu' hadislarni keltirmagan.

Imom Nasafiy rohimahulloh grammatik qoidalarga chuqur kirmay, balki yengil to‘xtalib o‘tgan. Mutavotir yetti qiroatni lozim tutib, har bir qiroatni o‘z qorisiga nisbatini bergan. Hukm oyatlarning tafsirida fiqhiy mazhablarga qisqacha to‘xtalib o‘tgan. Har bir mazhab keltirgan fikrlarni qisqacha bayon qilib, asosan, ko‘pincha o‘zining hanafiy mazhabini qo‘llab-quvvatlagan. Mazhabiga muxolif kelganlarga raddiyalar bergan. Bu tafsirda Isroiliyot rivoyatlarining zikri kamdan-kam uchraydi. Shunda ham bunday rivoyatlarni keltirib turib, so‘ngra rad qiladi.

Darhaqiqat, imom Nasafiy rohimahulloh o‘z tafsirining avvalida qisqa bir iborani keltirib, unda o‘zining bu tafsirini yozishdagi yo‘nalishi va uslubini bayon qilib, jumladan, shunday deydi: “Tafsir ilmida qiroat va tarkib vajhlarini jamlagan, «Badi' va ishorat” ilmining nozik jihatlarini o‘z ichiga olgan, Ahli sunnat val jamoatning so‘zlari bilan bezalgan, bid’at va zalolat ahlining botil fikrlaridan xoli bo‘lgan, malol keladigan darajada juda uzun bo‘lmagan va xalal beradigan darajada juda qisqa bo‘lmagan, o‘rtacha bir kitobni yozdim».

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YHATI

Uvatov U. Yurtimiz allomalari. – Toshkent: Nihol, 2014. – B. 98.
Abul Barakot an-Nasafiy. Kanz ad-daqoiq. – Madina: Dorus siroj, 2001 – B. 29.
Abul Barakot an-Nasafiy. Kanz ad-daqoiq. – Madina: Dorus siroj, 2001 – B. 13.
Abdulhay Laknaviy. Favoidul bahiyya. – Bayrut: Matba’atus sa’oda, 1998. – B. 101.
Ibn Xajar Asqaloniy. Durarul kamina. – Haydarobod: Maorifil Usmoniya, 1994, – J. 1. – B. 17.
Abdulhay Laknaviy. Favoidul bahiyya. – Bayrut: Matba’atus sa’oda, 1998 – B. 101-102.