Imom Abu Husayn Muslim ibn Hajjoj al-Qushayriy an-Nisoburiy hijriy 206 yili Nisoburda dunyoga keldilar. Nisbatlari Qushayriy bo‘lib, u Nisoburga qarashli qishloqdir.
U zot hadis ilmida kitobi «Sahih» deb tan olingan 6 ta imomlarning biridirlar. Kitoblari «Sahih Muslim» Qur’oni karimdan keyingi o‘rinda turadigan kitoblardan biridir. Imomning hadis ilmidagi tutgan o‘rinlari va oliy martabalarga yetishlariga sabab sahih kitoblarida birorta ziyodalik ham, noqislik ham bo‘lmaganligi, bundan oldin ham, bundan keyin ham buning singari tartibdagi kitobni topilmasligidir. Imom Muslim hadis jamlash davrida uning nozik joylariga juda ham e’tibor bilan qaradilar. Hatto bir harf bo‘lsa ham o‘zgartirishdan saqlandilar. Bu zot hadislarni avvalidan oxirigacha uzilish va illatdan salomat, isnodlari ishonchli bo‘lsagina sahih kitoblariga kiritdilar. Imom Muslimning «Sahih»lari Imom Buxoriyning kitoblariga qaraganda ba’zi tomonlari afzalligini ulamolar qayd qilganlar.
Imom Navaviy aytadilar: «Yerning ustida, osmonning ostida Muslimning kitoblaridan ko‘ra sahihroq kitob topilmaydi».
Imom Muslim aytadilar: «Agar hadis ahllari 200 yil hadis yozsalar ham kuchlari mana shu «sahih»ni yozishlikka yetadi, xolos». Va yana aytadi: «Har bir yozgan kitobimni Abu Zar’ata ar-Roziyga ko‘rsatdim, agar u zot, mana bu hadis illatli, desalar tark qildim, agar, sahih, desalar kitobimga kiritdim».
Imom Muslim ko‘plab kitoblarning muallifidirlar. Shulardan eng mashhurlari «Sahih Muslim» bo‘lib, mana shu kitob sababli ulug‘ martabaga va chiroyli maqtovlarga sazovor bo‘ldilar. Bundan tashqari, u zotning «Jomi’ al-Kabir alal abvob», «Kitobu musnadi al-Kabir ala asmoi rijol», «Kitobu Asmoi va kuna», «Kitobu ilal», «Kitobu tamyiz», «Kitobu hadis Amr ibn Shu’ayb», «Kitobu mashoyixi Molik», «Kitobu avhomul muhaddisiyn», «Kitobu man laysa lahu illa rovin vohid», «Kitobu tabaqati at-Tobe’iyn», «Kitobu muhozramiyn», «Kitobu mashoyixi as-Savriy» kitoblari ma’lum va mashhur.
Bundan tashqari «Sahihi Muslim»ga bir necha muxtasar va sharhlar yozilgan.
Imom Muslimning «Asmo ar rijol» nomli kitoblariga Abu Bakr Ahmad ibn Ali Isfahoniy sharh yozgan.
Imom Muslimdan ana shu davrning katta imomlari, jamoatlar hadis rivoyat qilishdi. Ular Abu Hotim ar-Roziy, Muso ibn Horun, Ahmad ibn Saloma, Abu Iso at-Termiziy, Abu Bakr Huzaymiy, Yahyo ibn Sa’id, Abu Avona va boshqalardir.
Imom Muslim (Alloh u kishini o‘z rahmatiga olgan bo‘lsin) 261 hijriy sana, yakshanba kuni, 55 yoshlarida bu olamdan ko‘z yumdilar. Dushanba kuni Nisoburda dafn etildilar.
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Hazrat, doktor Abdulhay Orifiy quddisa sirruh aytar edilar: «Farz va vojiblar Alloh taoloning buyukligi haqqidir. Alloh taolo Hokim o‘laroq bizga, besh vaqt namoz o‘qing, Ramazon ro‘zasini tuting, zakotni ado eting, haj qiling, deb buyurdi. Bu hukmlarni Alloh taolo bir hokim tarzida amr qilgandir. Alloh taoloning buyukligi haqqi shuki, inson Uning oldida bo‘yin egsin va bu ahkomlarni bajarsin.
Nafl va mustahablar esa Alloh taoloning muhabbati haqqi. Siz Alloh taolo bilan faqat U farz qilgan narsalarni ado etib, qolgan nafl va mustahablarni ado qilmaydigan darajada faqatgina qonuniy aloqa bog‘laysizmi? Undoq bo‘lsa, bu Alloh taolo bilan aloqa quruq bo‘lib qoladi.
Qarang, masalan, er-xotin o‘rtasida qonuniy haqlardan tashqari, nozik rishtalar ham bor. Erning zimmasida ayolining nafaqasini berishi vojibdir. Bu qonuniy haq. Lekin, agar er faqat qonuniy haq bilan kifoyalansa-da, ayoli bilan go‘zal suhbat qurmasa, mehr ko‘rsatmasa, u holda bu quruq aloqa bo‘ladi. Unda biror xushhollik, shavq-zavq bo‘lmaydi.
Agar ko‘ngildagidek aloqa bog‘lash kerak bo‘lsa, u holda qonundan tashqari o‘zining muhabbatini izhor etadi va muhabbat taqozosiga ko‘ra ko‘p ishlar qiladi. Ayni shu tarzda, agar siz Alloh taolo bilan fakat konuniy aloqa bog‘lasangiz, ya’ni faqat farz va vojiblarni ado qilsangiz, qolgan nafllar, mustahablar, fazilatli amallarga e’tibor qaratmasangiz, bandachilingiz quruq bo‘lib qoladi. Chunki bu nafllar va mustahablar Alloh taoloning muhabbati haqqidir.
O‘ylab ko‘ring, sizni kim yaratdi? Kim sizga ne’matlar berdi?
Siz bu ne’matlar haqqini ado etyapsizmi?
Sizga cheksiz ne’matlar bergan Zotning buyrug‘ini bajarsangiz, bo‘ldimi?
Unga muhabbat ko‘rsatmaysizmi?
O‘z ixtiyoringiz bilan biror amal qilmaysizmi?
Albatta, holini bilgan, Allohga haqiqiy muhabbat qilgan banda nafl va mustahab ibodatlarni ham ado qiladi.
Nafllar Alloh taoloning muhabbati haqqidir. Shuning uchun hech ibodatni oddiy, arzimas tushunmang. Masalan, nafl ibodatlardan tahajjud, ishroq, choshtgoh, avvobiyn, taxiyyatul vuzu’, taxiyyatul masjid namozlari Alloh taoloning muhabbati haqqidir. Banda ularni bajarsin. Shuning uchun Nabiy sollallohu alayhi vasallam ularni ado etishga ko‘p targ‘ib qilganlar».
«Nasihatlar guldastasi» kitobidan